T.C.
KISSA-
-- )
Dan
ÖZET Doktora Tezi
Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab Tercümesi (İnceleme-Metin) Özkan CİĞA
Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Eski Türk Edebiyatı Programı Şubat, 2018
Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab, XVI. yüzyılda Farsçadan Türkçeye
tercüme edilmiş bir eserdir. Bu hikâye, Seyyid Cüneyd ile Reşîde-i Arab’ın arasındaki aşkı, birbirlerine kavuşmak için yaşadıkları zorlu mücadeleyi ve onları bulmaya çalışan şahısların macerasını içermektedir. Hikâye, İslâmiyet’i anlama, yorumlama, birtakım dînî kuralları ve halk inançlarını öğretme, tarih ve insan sevgisini anlatma ve benimsetme açısından oldukça zengin bir içeriğe sahiptir. İçinde manzumelerin de bulunduğu mensur olarak yazılmış bu eser, birbiriyle bağlantılı olayların yer aldığı çerçeve hikâye tarzında kaleme alınmıştır. Hikâyede, olağanüstü varlık, mekân ve olayların yanı sıra tarihî şahıs, mekân ve olaylar bir arada bulunur. Hayal gücünü zorlayan fantastik öğelerle süslenmiş bu hikâyenin, meddâh anlatım tarzının yanı sıra günümüzde kullanılan anlatım teknikleriyle de işlendiği görülmektedir. Eski Anadolu Türkçesinin dil özelliklerini içerisinde barındıran bu hikâye, dönemine göre sade bir dille yazılmıştır. Hikâye, arkaik kelimelerin yanı sıra deyim, atasözü gibi kalıp ifadeler bakımından oldukça zengindir. Kıssa-i Seyyid
Cüneyd ve Reşîde-i Arab dil ve edebiyat bilimleri dışında sinema, tarih gibi pek çok
alanda yapılabilecek çalışmalar için araştırmacılara önemli bir kaynak durumundadır. Bu çalışma Giriş dışında, üç bölüm ile Sonuç ve Özel Adlar Dizini’nden oluşmaktadır. Çalışmanın Giriş bölümünde Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i
Arab’ın klâsik Türk edebiyatındaki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur. Birinci
Çalışmanın ikinci bölümünde hikâyenin özeti verildikten sonra hikâye; şahıs kadrosu, mekân, zaman, dînî kavramlar, ahlakî düşünceler, sosyal hayata dair unsurlar, dil ve üslûp bakımından incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise nüshaların tavsifi yapılarak dil ve imlâ hususiyetleri üzerine birtakım değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bu bölümde ayrıca metnin kuruluşunda izlenen yöntem, transkripsiyon alfabesi ve transkribe edilmiş metin yer almıştır. Çalışma, Sonuç ve
Özel Adlar Dizini ile tamamlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab, Klâsik Türk
ABSTRACT Doctoral Thesis
Translatıon of Kıssa-i Seyyid Cüneyd and Reşîde-i Arab (Analyzıng-Text) Ozkan CIGA
Adıyaman University Enstitute of Social Sciences
Department of Turkish Language and Literature Old Turkish Literature Program
February, 2018
Kıssa-i Seyyid Cüneyd and Reşîde-i Arab is a work that has been translated
from Persian to Turkish language in 16th century. This story involves the love of Seyyid Cüneyd and Reşîde-i Arab, difficult struggle to be able to come together and also the adventure of people who want to find them. The story has got a substantial content in terms of comprehension and interpretation of Islamism, teaching some of religious orders and folk believes, explicating and adopting the love of history and human. The prosaic story in which poems also exist has been written in the style of frame story in which exist intercorrelated events. The work contains extraordinary creatures, places, events and also actual and historical persons, places and events all together. It is seen that the story adorned with fantastic items which stretch the imagination came into existence contemporary expression techniques as much as public storyteller style. This story that involves the language features of Old Anatolian Turkish has been written in quite simple language in proportion to period. The story has quite substantial structure in terms of template expressions like idiom, proverb as well as archaic words. Apart from literature, Kıssa-i Seyyid Cüneyd and
Reşîde-i Arab is an important research for searches such as cinema, history and many
other disciplines.
This study comprises of three parts, Conclusion and Index of Proper Nouns apart from Introduction. In Introduction, it has been discoursed the position and importance of Kıssa-i Seyyid Cüneyd and Reşîde-i Arab in Turkish literature. In the
first part of the study it has been informed about the writer, translators and the reason of being written of the story.
In the second part of the study, after abstract of the story, the story has been analyzed in point of persons, place, time, religious concepts, moral opinion, social life, language and wording. And in the third part of the study, definitions of transcripts and some evaluations about language and dictation speciality of the copies take part. And besides in this part, structure method of the text, transcription alphabet and transcripted text exist. Study ends with Conclusion and Index of Proper Nouns.
Keywords: Kıssa-i Seyyid Cüneyd and Reşîde-i Arab, Classical Turkish
ÖN SÖZ
Türk edebiyatında nesrin köklü bir geçmişi vardır. Türk tarihinin ilk yazılı vesikası durumunda olan Göktürk Yazıtları (Orhun Kitâbeleri), bilindiği üzere mensur olarak kaleme alınmıştır. VIII. yüzyılda bengü taşlara işlenen bu yazının varlığı Türk edebiyatında nesrin kadim geçmişinin kanıtıdır. Türk kültüründe İslâmiyet’ten önceki dönemlere kadar uzanan nesirle edebî eser yazma geleneği İslâmiyet’ten sonra da devam etmiştir.
İslâmiyet’le tanıştığı dönemden itibaren geniş bir coğrafyada hüküm süren Türkler, pek çok edebî eser vücuda getirmiştir. Bu edebî eserlerin arasında ise hikâye geniş bir yer tutmuştur. Mensur, manzum ve hem mensur hem de manzum olarak yazılan hikâyeler, ilk dönemlerde özellikle İslâmiyet’i anlama, yorumlama, dînî kural ve kavramları öğretme, tarih ve insan sevgisi, halkın sevinci, üzüntüsü ve gelenek göreneğini anlatma amaçlarıyla kaleme alınmıştır. Bu konularda yazılan hikâyelerde geniş bir halk kitlesine hitap edildiği için öğretici bir anlatım tarzı benimsenmiş ve genellikle sade bir üslûp kullanılmıştır.
Hikâyeler, diğer edebî tür ve şekilde yazılan eserler gibi bir bakıma kültür taşıyıcısı konumundadır. Sözlü ve yazılı olarak ele alınan hikâyeler, kimi zaman meddâhlar kimi zaman müellif veya müstensihler vasıtasıyla nesilden nesile aktarılmıştır. Öğreticiliğinin yanı sıra edebî zevke de hitaben yazılan Battal Gazi, Dede Korkut,
Pendnâmeler, Ahmediyye, Dânişmend-nâme, Saltuk-nâme, Envârü’l-Âşıkîn, Hikâye-i Kesikbaş, Hikâye-i Gögercin, Bahtiyâr-nâme veya Kırk Vezir Hikâyeleri, Hz. Ali, Hz. Hamza hikâyeleri gibi daha pek çok eser, halkın anlayabileceği düzeyde sade bir
dille yazılarak kültürün aktarılmasında etkin bir rol oynamıştır.
Türklerin İslâmî kültürü yavaş yavaş benimsemeleriyle birlikte ilk dönemlerde tercüme yoluyla pek çok eser Türkçeye kazandırılmıştır. Geniş bir halk kitlesine hitap eden eserlerde genellikle öğreticilik esas alındığı için daha çok tahkiyeye dayalı anlatımı içinde barındıran eserlerin tercüme edildiği görülür. Sonraki dönemlerde ise tercüme eserler, yerini te’lîf eserlere bırakır. Tercüme eserler içerisinde yer alan ve bizim çalışma konumuz olan Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab, tespit ettiğimiz nüshalara göre XVI. yüzyılda Farsçadan Türkçeye aktarılmıştır. Kıssa-i Seyyid
edilmiş bir eser olarak görünmesine karşın dînî ve ahlakî düşüncelerin öğretimi açısından oldukça zengin bir içeriğe sahiptir. Müellifin hikâyeyi yazma amacı
tevhîd-i Rabbü’l-‘âlemîn, Peygamber efendtevhîd-imtevhîd-iz Hz. Muhammed’tevhîd-in na’tı ve emîrü’l-mü’minînin başından geçen kıssaların anlatılması olarak dile getirilmiştir. Bunun
yanı sıra, eserde nasîhat, hikmet, aşk, şecâat, cömertlik, ahde vefâ, muhabbet, dostluk, sadakat, yardımlaşma; yalan, hırsızlık, hîle, riyâ, zulüm gibi olumlu ve olumsuz ahlâkî konulara da sık sık değinilmesi, hikâyede pek çok ahlakî düşünceye de temas edildiğini gösterir.
Tezimizin konusu olan Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab, Seyyid Cüneyd ile Reşîde-i Arab arasında başlayan aşkın uzun ve efsanevî maceraya kapı aralamasıyla oluşmuş bir eserdir. Hikâyenin asıl kahramanları etrafında teşekkül eden olaylara ve onları aramak için yola çıkan yardımcı şahısların başından geçen maceralara bakılırsa eserin, birbiriyle bağlantılı olayların yer aldığı çerçeve hikâye tarzında kaleme alındığı görülür. Hikâyede cin, peri, şeytan, cadı gibi olağanüstü şahıslara yer verildiği gibi dînî ve tarihî şahsiyetler de hikâyenin kurgu dünyasına dâhil edilir. Fantastik öğelerin de yer aldığı hikâyede şahıs, duygu, olay, çevre veya mekânların tasviri sırasında bazen ayrıntıya olabildiğince yer verilir. Hikâyede, günümüz hikâyelerine atfedilen bazı anlatım tekniklerinin de kullanıldığı ve bu yönüyle hikâyenin güçlü bir tahkiye yapısına sahip olduğu görülür. Bulunduğu döneme göre sade bir dille yazılan eser, Eski Anadolu Türkçesinin dil hususiyetlerini barındırmakta ve buna bağlı olarak arkaik kelimeler, deyim ve atasözleri bakımından zengin bir görünüm arz etmektedir. Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab, dil ve edebiyat bilimleri, sosyoloji, tarih, coğrafya dışında tiyatro, sinema, resim gibi pek çok alanda yapılabilecek çalışmalar için araştırmacılara önemli bir kaynak durumundadır. Bu çalışmanın amacı da daha önce üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamış ve içinde manzumelere de yer verilen söz konusu mensur hikâyeyi ilim dünyasına kazandırmak ve bundan sonra bu hikâye üzerine yapılacak çalışmalara kapı aralamaktır.
Çalışmaya başlamadan önce yurt içi ve yurt dışı yazma eser kütüphanelerinin kataloglarını taradık. Yapılan araştırmalar sonucunda Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve
Reşîde-i Arab Tercümesi’ne ait İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Nu:
koleksiyonu Nu: 4354 olmak üzere iki nüsha tespit ettik. Metnin kurulumunda satır ve sayfa düzeni bakımından diğer nüshaya göre daha hacimli durumda olan ve 388 varak, 21 satırdan oluşan İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi nüshasını esas aldık. Ancak, metnin doğru bir şekilde okunup eksik kısımlarının sağlıklı bir şekilde tamamlanması amacıyla sadece bir nüshaya bağlı kalmayıp her iki nüshadan faydalandık. Kelime, cümle veya sayfadan kaynaklanan nüsha farklılıklarını dipnotta belirttik. Bu farkların hangi nüshaya ait olduğunu belirtmek için nüsha farklılıklarının sonlarına nüshaları gösteren kısaltmalar koyduk. Bir nüshada yer almayan veya yeri değişmiş sayfalar hakkında gerekli bilgileri dipnotta yazdık. Bir nüshada yer almayan kelime veya cümleleri ise nüsha kısaltmasının önüne tire işareti koyarak belirttik. Metnin okunuşu sırasında tercümenin yapıldığı dönemin yani Eski Anadolu Türkçesi’nin imlâ ve fonetik özelliklerini dikkate aldık. Metinde geçen ayetlerin Türkçe meâllerini ve Farsça şiirlerin Türkçeye tercümesini ise dipnotta verdik.
Çalışmamızın Giriş bölümünde Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab hakkında genel bilgi verip hikâyenin klâsik Türk edebiyatındaki yeri ve önemi üzerinde durduk.
Hikâyenin Müellifi, Mütercimi ve Sebeb-i Te’lîfi adlı birinci bölümde hikâyenin
yazarı ve mütercimleriyle ilgili çeşitli kaynaklardan ulaşabildiğimiz gerekli bilgilere ve hikâyenin yazılış sebebine yer verdik.
Çalışmanın, Hikâyenin Tahlili ve Muhtevası başlıklı ikinci bölümünde hikâyenin olaylar bağlamındaki geniş özetini verdikten sonra aynı bölümde hikâyeyi; şahıs kadrosu, mekân, zaman, dînî kavramlar, ahlakî düşünceler, sosyal hayata dair unsurlar ile dil ve üslûp bakımından inceledik. Hikâyenin şahıs kadrosunu Asıl
Şahıslar, Yardımcı Şahıslar ve Hikâyede İşlevi Az Olan Şahıslar olarak
değerlendirdik. Hikâyede mekânı ise Dînî ve Tarihî, Coğrafî ve Çevresel ile Hayâlî
Mekânlar olarak inceledik. Yine aynı bölümde yer alan dînî kavramları Melekler, Kutsal Kitaplar, İbadet İle İlgili Kavramlar, Ahiret İle İlgili Kavramlar, Hikâyede Yer Alan Ayet ve Dualar’ı alt başlıklar halinde sıraladık. Sosyal Hayata Dair Unsurları ise toplam 19 başlık altında çalışmamıza dahil ettik. Ayrıca hikâyenin dil
ve üslûbuyla ilgili birtakım değerlendirmelerde bulunarak çalışmanın bu bölümünü tamamladık.
Çalışmanın üçüncü bölümü olan Hikâyenin Nüshaları ve Metin başlığı altında nüshaların tavsifini yaparak nüshaların dil ve imlâ hususiyetleri üzerine birtakım değerlendirmelerde bulunduk. Aynı bölümde metnin kuruluşunda izlenen yöntem, transkripsiyon alfabesi ve her iki nüshanın karşılaştırılması sonucunda ortaya çıkan transkribe edilmiş metne yer verdik. Çalışmamızı, Sonuç kısmından sonra Özel Adlar
Dizini ile neticelendirdik.
Oldukça hacimli olan bu çalışma üzerinde hassasiyetle durulmasına rağmen çeşitli sebeplerden kaynaklanan bazı hatalar bulunabilir. Bu hataların hoşgörüyle karşılanmasını ümit ederek araştırmacıların eleştiri ve katkılarını memnuniyetle kabul edeceğimizi söylemek istiyoruz.
Bu tezin neticelenmesinde yoğun mesailerine rağmen kıymetli zamanlarını bana ayırıp ilmî birikim ve tecrübelerinden faydalandığım, görüş ve önerileriyle çalışmaya yön veren çok değerli danışman hocam Sayın Prof. Dr. İbrahim Halil TUĞLUK’a sonsuz şükranlar sunarım. Metnin okunma aşamasında ve Farsça şiirlerin tercümesinde değerli zamanını benden esirgemeyen, çoğu zaman onun ilmî birikim ve tecrübelerinden yararlandığım çok kıymetli hocam Sayın Doç. Dr. Ahmet TANYILDIZ’a teşekkür ederim. Tezin hemen her aşamasında benden maddî ve manevî desteklerini esirgemeyen Sayın Yrd. Doç. Dr. Mustafa Uğurlu ARSLAN’a teşekkürü bir borç bilirim. Tez ile ilgili yazdıklarımı okuyup kontrol etme nezaketini gösteren çok değerli dostlarım Dr. Abdulhakim TUĞLUK, Dr. Ulaş BİNGÖL, Dr. Bünyamin AĞALDAY ve Dr. Feyza BULUT’a teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca tezin yazılma sürecinde kendilerine yeterli zamanı ayıramadığım için anlayış gösteren eşim Gönül CİĞA’ya, kızlarım Dilanur ve Ahsen Bilge’ye teşekkür ederim. Beni bu alanda çalışmaya teşvik eden ve yakın bir dönemde kaybettiğim merhûme ablam Hamdiye CİĞA’yı bu münasebetle minnetle yâd ediyorum.
Son olarak tez ile ilgili çalışmaların sürdürülmesinde maddî imkan sağlayan Adıyaman Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeleri Birimine (BAP) teşekkür ederim.
ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ VE LİTERATÜRE KATKISI
Bir milletin kültür kodlarını barındıran edebî eserler içerisinde yer alan hikâyeler, asırlar boyunca sözlü veya yazılı olarak nesilden nesile aktarılmıştır. Sözlü edebiyat geleneğinde hikâyeler, kimi zaman meddâh veya ozanlar, kimi zaman aile bireyleri tarafından sonraki kuşaklara anlatılarak günümüze kadar ulaşmıştır. Yazılı edebiyatta ise hikâyeler, müellif veya müstensihler vasıtasıyla asırlar sonrasına aktarılmıştır. Türk edebiyatında öğreticiliğinin yanı sıra edebî zevke de hitaben yazılan Battal Gazi, Dede Korkut, Pendnâmeler, Ahmediyye, Dânişmend-nâme,
Saltuk-nâme, Envârü’l-Âşıkîn, Hikâye-i Kesikbaş, Hikâye-i Gögercin, Hz. Ali cengnâmeleri, Hz. Hamza hikâyeleri gibi daha pek çok eser, halkın anlayabileceği
düzeyde sade bir dille yazılarak kültürün aktarılmasında etkin bir rol üstlenmiştir. Kültürün aktarılmasında etkin bir rol üstlenen hikâyelerden biri de tezimizin konusu olan Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’dır. Aşk ve macera hikâyesi üzerine bina edilmiş bu eserde; nasîhat, hikmet, şecâat, cömertlik, ahde vefâ, muhabbet, dostluk, sadakat; yalan, hırsızlık, hîle, riyâ, zulüm gibi olumlu ve olumsuz ahlâkî konulara yer verilir. Hikâyede, bu konuların yanı sıra yazıldığı dönemin sosyal hayatına da sık sık değinilmesi, hikâyenin hem ahlakî değerlerin öğretimi açısından hem de dönemin sosyal hayatına ışık tutması açısından önemli bir rol üstlendiğini söyleyebiliriz.
Tespit ettiğimiz nüshalara göre XVI. yüzyılda Farsçadan Türkçeye aktarılan Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’ın içeriği, dil ve üslûbu, anlatım teknikleri yönünden dil ve edebiyat bilimleri, sosyoloji, tarih, coğrafya dışında tiyatro, sinema, resim gibi pek çok alanda yapılabilecek çalışmalar için araştırmacılara önemli bir kaynak durumundadır. Bu çalışmanın amacı da daha önce üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamış ve içinde manzumelere de yer verilen söz konusu mensur hikâyeyi ilim dünyasına kazandırarak bundan sonra bu hikâye üzerine yapılacak çalışmalara kapı aralamaktır.
İÇİNDEKİLER
ÖZET ... iv
ABSTRACT ... vi
ÖN SÖZ ... viii
ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ VE LİTERATÜRE KATKISI ... xii
İÇİNDEKİLER ... xiii
KISALTMALAR ... xvi
GİRİŞ ... 1
BİRİNCİ BÖLÜM HİKÂYENİN MÜELLİFİ, MÜTERCİMİ VE SEBEB-İ TE’LÎFİ 1.1. HİKÂYENİN MÜELLİFİ ... 4
1.2. HİKÂYENİN MÜTERCİMLERİ ... 5
1.2.1. Vâhidî ... 5
1.2.2. Yahyâ b. Abdullâh El-Çerkesî ... 9
1.3. HİKÂYENİN SEBEB-İ TE’LÎFİ ... 10
İKİNCİ BÖLÜM HİKÂYENİN TAHLİLİ VE MUHTEVASI 2.1. HİKÂYENİN TAHLİLİ ... 12
2.1.1. Özet ... 12
2.1.2. Şahıs Kadrosu ... 62
2.1.2.1. Asıl Şahıslar ... 63
2.1.2.2. Yardımcı Şahıslar ... 71
2.1.2.3. Hikâyede işlevi Az Olan Şahıslar ... 77
2.1.3. Mekân ... 80
2.1.3.2. Coğrafî ve Çevresel Mekânlar ... 85 2.1.3.3. Hayâlî Mekânlar... 87 2.1.4. Zaman ... 90 2.2. HİKÂYENİN MUHTEVASI ... 94 2.2.1 Dînî Kavramlar ... 94 2.2.1.1. Melekler ... 95 2.2.1.2. Kutsal Kitaplar ... 97
2.2.1.3. İbadet İle İlgili Kavramlar ... 99
2.2.1.4. Âhiret İle İlgili Kavramlar ... 101
2.2.1.5. Hikâyede Yer Alan Ayet ve Duâlar ... 103
2.2.2. Ahlakî Düşünceler ... 104
2.2.3. Sosyal Hayata Dair Unsurlar ... 111
2.2.3.1. Savaş/ Savaşçı/ Savaş Âletleri ... 111
2.2.3.2. Okçuluk ... 116
2.2.3.3. Avlanma ve Avcılık ... 118
2.2.3.4. Güreş Tutma/ Güreşçilik Sanatı ... 118
2.2.3.5. Ziyafet Verme... 120
2.2.3.6. Armağan Verme/ Saçı Saçma ... 121
2.2.3.7. Eş Seçimi, Evlenme ve Boşanma ... 124
2.2.3.8. Tuz Ekmek Hakkı ... 127
2.2.3.9. Ağıt Yakma/ Sağu Sağma ... 127
2.2.3.10. Mektup Yazma ... 129
2.2.3.11. Fala Bakma/ Talih Tutma ... 130
2.2.3.12. Ad Verme ... 131
2.2.3.14. Çeşitli Meslekler... 132
2.2.3.15. Kılık Kıyâfet ... 135
2.2.3.16. Çevgân Oyunu ... 136
2.2.3.17. Mûsikî İlmi ve Âletleri... 138
2.2.3.18. At Evcilleştirme ... 140
2.2.3.19. Nevrûz Kutlamaları ... 141
2.3. DİL VE ÜSLÛP ... 142
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HİKÂYENİN NÜSHALARI VE METİN 3.1. NÜSHALARIN TAVSİFİ ... 155
3.1.1. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi ... 155
3.1.2. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi ... 157
3.2. NÜSHALARDA DİKKAT ÇEKEN YAZILIŞ ÖZELLİKLERİ ... 158
3.3. METİN KURULUŞUNDA İZLENEN YÖNTEM ... 164
3.4. TRANSKRİPSİYON ALFABESİ ... 168 3.5. METİN ... 169 SONUÇ ... 905 ÖZEL ADLAR DİZİNİ ... 909 KAYNAKÇA ... 919 ÖZ GEÇMİŞ ... 928
KISALTMALAR bk. : Bakınız C : Cilt H : Hicrî tarih Hz. : Hazreti hzl. : Hazırlayan(lar)
İ : İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi
M : Miladî tarih
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
Nu : Numara
S : Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi
S. : Sayı
s. : Sayfa
SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü TDAY : Türk Dili Araştırmaları Yıllığı TDK : Türk Dil Kurumu
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
vb. : Ve benzeri
vs. : Vesâire
GİRİŞ
Klâsik Türk edebiyatında mensur eserler, kolay bir şekilde ezberlenebilme özelliği ve edebî zevkin daha çok ön planda olması gibi nedenlerden dolayı manzum eserlerin gölgesinde kalmıştır. Ancak son dönemlerde klâsik Türk edebiyatında bu konuyla ilgili yapılan araştırmalar neticesinde nesir geleneğinin de zaman içerisinde güçlü bir düzeye geldiği görülür (Levend, 1967: 71-17; Mazıoğlu, 2009: 747-768; Tulum, 2014; Kavruk, 1998; Kavruk, Pala 1998: 491-493; Çaldak, 2006: 74-90; Çaldak, 2010; Haksever, 1995; Arslan, 2015; Boratav, 2002).
Türklerin İslâmiyet’le tanışmasından sonra ilmî kitapların yanı sıra İslâm ve İslâm ahlakını anlamak için Arapça ve Farsça pek çok eserin Türkçeye tercümesinin yapıldığı bilinmektedir. Özellikle hem İslâmî ahlakı öğretmek hem de okuyucuda edebî zevki hissettirmek için manzum, mensur ya da hem manzum hem mensur eserlerin tercümeleri azımsanmayacak derecededir. Ayrıca bu eserlerin Türk diline, kültürüne ve edebiyatına katkısı büyüktür (Mazıoğlu, 2009: 747-768; Kavruk, 1998: 21-69; Çaldak, 2006: 74-90; Yazar, 2011: 91-214; Selçuk, 2017: 339-362).
Bu minvâlde tercüme eserler içerisinde yer alan Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve
Reşîde-i Arab, XVI. yüzyılda Farsçadan Türkçeye aktarılmıştır. Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab, bir aşk hikâyesi olarak görünmesine karşın, sebeb-i te’lîf
bölümünden de anlaşılacağı üzere hikâyenin sadece bir aşk hikâyesi olmadığı, hikâyede İslâmî kurallara ve ahlaka da büyük oranda yer verildiği görülür.
Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’da olağanüstü kişiliğe sahip
şahıslarla (cin, perî, dîv, şeytan vs.) hikâyenin aslî unsuru olan şahısların yanı sıra (Seyyid Üseyd, Seyyid Cüneyd, Reşîde-i Arab, Şeybû) Hz. Muhammed, Hz. Alî, Hz. Abbâs, Hz. Hamza, Hz. Abdülmuttalib, Hz. Fâtıma, Hz. Hızır, Hârûn Reşîd, Sa’îd b. Cübeyr ve Yûsuf-ı Haccâc gibi pek çok dinî ve tarihî şahsiyetlerin de kurguya dahil edildiği görülmektedir. Hikâyede ayrıca Cemşîd, Rüstem-i Zâl, Sührâb, Pijen, Anter, İsfendiyâr, Ferîdûn, Herakl gibi efsanevî şahsiyetlere telmihde bulunmakla kalınmayıp bu kişilerin kurguya da dahil edilmesi dikkat çeken diğer husustur. Hikâyenin geniş bir coğrafya dahilinde kurgulanmış olması nedeniyle Tartûs, Sivas, Malatya, Halep, Yemen, Mısır, Endülüs, Mekke ve Medîne gibi pek çok gerçek
mekânlar ile cinlerin, perîlerin ve dîvlerin yaşadığı olağanüstü mekânlar hikâyede iç içe yer alır.
Sağlam bir kurguya sahip olan söz konusu hikâyede, günümüzde sadece modern hikâyelere atfedilen iç monolog veya geri dönüş (flash-back) tekniği gibi birtakım anlatım tekniklerine de yer verilir. Bu hikâye bir bakıma Tanzimat’tan önce Türk edebiyatında güçlü bir tahkiye geleneğinin var olduğunun kanıtı olarak değerlendirilebilir. Ayrıca bu hikâye, birtakım edebiyat tarihlerinde hikâyenin genellikle Tanzimat Edebiyatı’yla başlatılma yanılgısına güçlü bir delil olarak sunulabilir. Bu konuda Kavruk, bir çalışmasında şu ifadelere yer verir:
“Edebiyat tarihlerinde hikâye ve roman genellikle Tanzimat Edebiyatı’yla başlatılır. Bu görüş, şimdiye kadar mensur Türk hikâyeciliği konusunda edebiyatımızın bütününü içine alan, derinlemesine bir çalışmanın yapılmamış olmasından, dolayısıyla eski edebiyatımızdaki klâsik hikâyelerimizin ve hikâyeciliğimizin incelenmemiş bulunmasından, bunun yanında “hikâyenin” sadece bugünkü modern hikâye çerçevesi içinde değerlendirilmesinden kaynaklanmaktadır. Klâsik hikâyelerimiz araştırılınca görülecektir ki Türklerin, geçmişi çok eskilere dayanan, hatta İslâmiyet öncesine varan bir hikâyecilik geleneği vardır. Bu geniş dönemde yazılmış, tercüme, te’lîf sayısız eserler, yerli hayatı aksettiren hatta bugünkü modern hikâyeler tarzında kaleme alınmış olanlar vardır (Kavruk, 1998: IX).”
Sağlam bir kurgu üzerine bina edilen ve bazı modern anlatım tekniklerini de içerisinde barındıran Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab, Kavruk’un bu konuda ne denli haklı olduğunu gösteren bir hikâye olarak değerlendirilebilir.
İslâmiyet’ten sonra yazılan hikâyede insanın hayal gücünü zorlayan olağanüstü olaylar sıkça yer alır ve hikâyede mübalağa seviyesine varan bir anlatım hâkimdir. Aynı şekilde hikâyenin anlatımında klâsik hikâye geleneğimizde yer alan meddâh tarzı anlatımın da yer aldığı görülür. Ebû Hafs-ı Kûfî tarafından Hârûn Reşîd’e anlatılan hikâyede Hârûn Reşîd, bağlama göre kendi duygularını yansıtır ve Ebû Hafs-ı Kûfî de yine bağlama göre birtakım nasihatlerde bulunarak okuru/dinleyeni uyarır.
Eski Anadolu Türkçesinin dil hususiyetlerini içerisinde barındıran eser, atasözü ve deyimler bakımından zengin olmakla beraber, Farsça, Arapça ibareler bakımından da dikkat çekmektedir. Konu bağlamında manzum söylemlerin de yer aldığı, dönemine göre sade bir üslûpla kaleme alınan Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve
Reşîde-i Arab, çeşitli bilim dalları için üzerinde çalışılabilecek bir eser
hüviyetindedir. Ayrıca hikâyede yer alan olağanüstü şahısların yanı sıra kurguya dâhil edilen dinî ve tarihî şahsiyetlerin varlığı; ardı sıra devam eden pek çok olayın yalnız bir hikâye çerçevesinde gelişmesi; şahıs, şehir, çevre ve mekân tasvirlerinde bağlama dayalı olabildiğince ayrıntıya yer verilmesi ve bu duruma bağlı olarak eserin hacimli olması gibi nedenlerle Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’ın, klâsik Türk edebiyatındaki birtakım mensur hikâyelerden ayrıldığını söyleyebiliriz.
BİRİNCİ BÖLÜM
HİKÂYENİN MÜELLİFİ, MÜTERCİMİ VE SEBEB-İ TE’LÎFİ
Bu bölümde hikâyenin müellifi, mütercimi ile bilgi verildikten sonra hikâyenin yazılış sebebi hakkında gerekli bilgilere yer verilmiştir.
1.1. HİKÂYENİN MÜELLİFİ
Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab tercümesini incelediğimizde müellif
olarak karşımıza çıkan şahıs, Ebû Hafs-ı Kûfî’dir. Meddâh anlatım tarzının benimsendiği hikâyede bağlama göre Ebû Hafs-ı Kûfî, Hârûn Reşîd’in duygu ve düşünceleri üzerinden okura/dinleyiciye bazen nasihat verir bazen de Hârûn Reşîd’in uyarısı üzerine hikâyeye kaldığı yerden devam eder. Böylece Ebû Hafs-ı Kûfî, hikâye boyunca çoğu zaman Hârûn Reşîd’in takdirini kazanarak onun çeşitli ikramlarına nail olur. Hikâyede Ebû Hafs-ı Kûfî’ye hitap edilmeden önce birtakım kalıp ifadeler kullanılır. Bu kalıp ifadeler özellikle bir olaydan diğer olaya geçiş sırasında “Ebû Hafs-ı Kûfî şöyle rivâyet eder ki, müellif-i kitâb yani Ebû Hafs-ı Kûfî
rivâyet eder ki, muhaddis şöyle rivâyet eder ki, hudâvendân-ı ahbâr Ebû Hafs-ı şîrîn-güftâr şöyle rivâyet eder ki” şeklinde kullanılır. Ancak aynı kalıpların,çoğul şahıs eki
alarak Ebû Hafs-ı Kûfî’nin ismi söylenmeden “râvîler rivâyet ederler ki,
hudâvendân-ı ahbâr şöyle rivâyet ederler ki, gûyendegân-ı hikâyet şöyle rivâyet ederler ki” şeklinde kullanıldığı da görülür. Ayrıca hikâyede yer alan “Müellif-i kitâb
eydür: Ebû Hafs’ın rivâyetinden nakl ider (İ303b).” ifadesi de göz önünde bulundurulduğunda asıl müellifin Ebû Hafs-ı Kûfî mi yoksa başka biri mi olduğu hakkında birtakım şüphelerin ortaya çıktığı görülür.
Yukarıda yer alan ifadelere göre şöyle bir değerlendirmede bulunmak mümkündür. Önceki zamanlarda râviliği ile meşhur Ebû Hafs-ı Kûfî tarafından anlatılagelen hikâye, beğeni toplayıp bir halk hikâyesi hüviyetini kazanarak pek çok kişi tarafından yıllarca dilden dile aktarılır. Bu hikâye, daha sonra bir müellif tarafından kaleme alınarak hikâyenin sözlü edebiyattan yazılı edebiyata aktarılmasına olanak tanır. Böylece hikâyeyi daha önce rivâyet eden Ebû Hafs-ı Kûfî de hikâyede râvî olarak yerini alır.
Bu açıklamaya binaen Ebû Hafs-ı Kûfî hakkında yapılan araştırmalar neticesinde “Ebû Ömer Hafs b. Gıyâs b. Talk en-Nehaî el-Ezdî (d.117/735 -
ö.194/810)” isminde bir muhaddise ulaşıldı. Söz konusu muhaddis, Kûfe’de doğmuş ve Hârûn Reşîd zamanında Bağdat’ta iki yıl ve Kûfe’de on üç yıl kadılık yapmıştır. Ebû Hanîfe’nin talebelerinden biri olan bu şahsın hadis münekkitlerince sika1 kabul
edildiği gibi tedlîste2 bulunmakla da itham edildiği söylenir. Ayrıca İmâmiyye
mezhebi mensuplarının onu muteber hadis râvilerinden biri olarak kabul ettiği görülür (Köse, 1997: 118). Buna göre Ebû Ömer Hafs b. Gıyâs b. Talk en-Nehaî el-Ezdî’nin muhaddisliği hakkında iki farklı görüş mevcuttur. Birincisi onun güvenilir ve İmâmiyye mezhebi mensupları tarafından kabul görmüş bir muhaddis olduğu, ikincisi ise onun uydurma hadisleri rivâyet eden biri olduğu görüşüdür. Birbirine zıt iki görüşe bakılırsa Ebû Ömer Hafs b. Gıyâs b. Talk en-Nehaî el-Ezdî’nin kendi döneminde ve sonrasında tartışılıp konuşulan oldukça meşhur bir râvî olduğu düşünülebilir. Ancak râvîliğiyle meşhur olan bu şahsın, hikâye rivâyet ettiğine dair herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ayrıca Hârûn Reşîd döneminde toplam on beş yıl kadılık yapan itibar sahibi birinin hikâyede birtakım uydurma hadislere ve müstehcen ifadelere yer verdiğini düşünmek düşük bir ihtimaldir.
1.2. HİKÂYENİN MÜTERCİMLERİ
Yapılan araştırmalar neticesinde Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab adlı eserin Farsçadan yapılan iki tercümesine ulaşıldı. Bu tercümelerden biri Vâhidî tarafından yapılan İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Nu: 92 Barkod NEKTY00172’de yer alan tercümedir. Diğeri ise Yahyâ b. Abdullâh El-Çerkesî tarafından yapılan Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Fatih koleksiyonu Nu: 4354’de yer alan tercümedir.
1.2.1. Vâhidî
Eserde, Vâhidî ile ilgili bilgiye sadece tercümenin sonunda kendi yazdığı şiirde rastlanır. Baştan sona nasihat içeren hikâyeyi belâgat bahçesine benzeten Vâhidî, herkesin bu hikâyeden nasiplenmesi için tercüme ettiğini dile getirir:
“Ĥamdü’lillāh eyledüm işbu kitābı tercüme EsǾad-ı sāǾatda giydi [bir] libās-ı iħtiyām
1 “Râvinin güvenilir olduğunu ifade eden hadis terimi.” (Yücel, 2009: 175-176).
2 “Râvinin, hocasından işitmediği bir hadisi ondan duymuş gibi nakletmesi anlamında bir terim.” (Erul, 2011; 262-264).
Bir elif-ķadd lām sįm ten ħūb oldı kim Śaĥn-ı bostān-ı belāġatda ider her-dem ħırām Kim görürse anı olur Ǿāşıķ-ı şūrįdesi
Gösterür ķaśd-ı viśālinde be-ġāyet iĥtimām Kim oķursa ĥüsninüñ reyĥān(į)-ħaŧŧın ħayrān olur Şöyle ki baĥr-ı śafāda bulur istiġrāķ-ı tām Bu kitābuñ tercümesine sebeb olana Ĥaķ Bunda Ǿizzet virsün anda cennet-i ǾAdn-ı maķām Fārisįden Türki’ye döndügine oldur sebeb Oķuyup bu ķıśśadan ĥıśśa ala her ħāś u Ǿām Zįrā bu ķıśśa ser-ā-ser nuśĥ u pend-āmįzdür Hem hikāyāt-ı ġarįbile bulupdur intižām Mümtezicdür ser-te-ser ķand-ı Ǿibārātıyla hem Tā ki dil ŧūtįleri yiyüp ola şįrįn kelām Oldı bu Seyyid Cüneyd’üñ ķıśśası bir yādgār Kim oķına her mecālisde ilā-vaķti’l-ķıyām Oķuyanuñ oķuduķça ola şevķi ber-mezįd Diñleyenüñ diñledükçe ola źevķi ber-devām Vāĥidį’nüñ maķśad-ı aķśāsı oldur ķıśśadan Ĥiśśe baħş ide kim oķursa duǾādan ve’s-selām Gerçi kim işbu kitāb oldı tamām ammā ķabūl Olmazısa bāb-ı devlet-baħşda olmaz tamām Neŝrdür ammā olupdur secǾile ārāste
Cā-be-cā hem cān-fezā nažmıla bulmışdur nižām Her ki diler raĥmet-i Ĥaķ çoķ ķazana
DuǾā ide yazdurana ve yazana (İ383b-İ384a)”
Şiirde görüldüğü üzere Vâhidî, tercümeyi neden yaptığına dair duygu ve düşüncelerini belirttikten sonra mahlasını yazarak şiiri tamamlar. Vâhidî tarafından yapılan bu tercümenin ne zaman yapıldığına dair eserde herhangi bir bilgiye
rastlanmamaktadır. Ancak aynı eserin tercümesini yapan Yahyâ b. Abdullâh El-Çerkesî’nin tercümesine bakıldığında kendisinin yazdığı Farsça şiir ve ketebe kaydının da bulunduğu Arapça ibarelerden önce eserin tercüme edildiği tarihi içeren Farsça bir beyte ve hemen ardından Vâhidî’nin diğer nüshada yazmış olduğu şiire yer verilir. Tercüme tarihi ile ilgili Yahyâ b. Abdullâh tarafından yazılan ilk tarih H 924/ M 1518’dir. Aynı tercümede Farsça şiirden sonra Arapça olarak yazılan ketebe kaydında bulunan ikinci tarih ise H 969/ M 1561’dir. Bu bağlamda Yahyâ b. Abdullâh tarafından yazılan ilk tarihten hemen sonra Vâhidî’nin şiirine yer verilmesine ve ketebe kaydında yer alan ikinci tarihe bakılırsa bu tercümede yer alan ilk tarihin Vâhidî’ye ait tercümenin tarihi, ikinci tarihinse Yahyâ b. Abdullâh’ın yapmış olduğu tercümeye ait olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca Vâhidî tarafından yapılan tercümenin Eski Anadolu Türkçesi dil özelliklerini barındırması ve nesih tarzında kaleme alınmasına bakılırsa bu tercümenin H 924/ M 1518 yılında tamamlandığı kanaatini güçlendirmektedir. Bu bağlamda Yahyâ b. Abdullâh Kıssa-i
Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’ın tercümesini yaparken Vâhidî’nin daha önce
yapmış olduğu tercümeden veya bu tercümenin kendisine ulaşamadığımız başka bir nüshasından da faydalandığını söyleyebiliriz.
Vâhidî’nin yapmış olduğu tercümenin tamamlandığı tarih H 924/ M 1518 olarak kabul edilirse mütercim olarak aradığımız Vâhidî’nin XV. yüzyılın sonları ile XVI. yüzyılın başlarında yaşayan biri olduğunu ifade edebiliriz. Yaptığımız araştırmalar neticesinde bazı araştırmacılar tarafından Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve
Reşîde-i Arab Tercümesi’ni yapan, XVI. yüzyılda yaşayan, asıl adı Abdülvâhid
Çelebi olan ve Menâkıb-ı Hoca-i Cihân yazarı olarak tanınan Vâhidî isimli bir zatın yaşadığını görmekteyiz (Karamustafa, 2004; 108-110; Yazar, 2011: 908-910; Türk, 2009: 12-15). Sözü edilen Vâhidî’ye, Kınalı-zâde Hasan Çelebi’nin
Tezkiretü’ş-şuarâ’sında3, Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri’nde4, Mehmet Nâil
3“Vâhidî, Nâmı Abdulvâhid olmağla mahlas-ı mezbûrı ihtiyâr itmişdür. Merhûm Kara Dâvûd Efendi’nün oğlı Süleymân Çelebi’nün ferzendidür. Gül-berg-i ruhsârı reşk-i gül-i gül-zâr iken rûzgâr-ı zûrgâr-ı evrâk-ı vücûdın bâd-ı helâk ve bevârla târumâr itmişdür. Tarîk-i ilmde dânişmend iken tevbe vü inâbet idüp meşâyıh-ı aliyye-i Zeyniyye’ye irâdet getürdükden sonra âlem-i ukbâya rıhlet itmişdür. Bu matla’ zâde-i tab’-ı dürerbârındandur:
İtdirür handelerin lu’lu’-ı lâlâ seyrin
Gösterür la’l-ı lebün sâgar-ı sahbâ seyrin” (Kutluk, 1989: 1029)
4 “Vâhidî, Abdulvâhid Çelebi (Kara Dâvûd-zâde-İstanbulî): Terceme-i hâli ulemâ faslında mezkûr (Kara Dâvûd Efendi) nin torunudur. Tarîk-i ilmî de epeyce kat’-ı merâtib etdikden sonra tarîkat-ı (Zeyniyye) ye sâlik olarak ihtiyâr-ı uzlet eyledi. Sultân Süleymân-ı Kânûnî devri şu’arâsının
Tumân’ın Tuhfe-i Nâilî’sinde5, Şemseddin Sami’nin Kâmûsu’l-Alâm’ında6 ve
Mehmed Süreyyâ’nın Sicill-i Osmânî yâhûd Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye7 adlı
eserinde de rastlamaktayız.
Tezkire ve dipnotta belirtilen diğer kaynak eserlerdeki bilgilere göre Vâhidî, Bursalı olup Osmanlı döneminin ünlü âlimlerinden biri olan Kara Dâvûd’un torunudur. Kanûnî devrinin önemli şairlerinden biri olarak tezkirelerde yerini alır. Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri adlı eserinde ona ait Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesi’nde Sa’âdetnâme adlı mensur ahlakî, tasavvufî bir eserinden ve
Şifâü’s-Sadr adlı diğer bir eserinden söz edilir. Ayrıca Kâtip Çelebi’ye ait olan Keşfü’z-Zunûn adlı eserde Vâhidî er-Rûmî’ye isnat edilen Tecâribü’l-İnsân8 adlı eser
yine çalışma konumuz olan Vâhidî’nin eseri olarak gösterilir. Bununla birlikte Vâhidî’ye ait olduğu ileri sürülen Cinânü’l Cenân adlı eserin XVI. yüzyılda yaşayan başka Vâhidî’ye ait olabileceği hakkında birtakım şüpheler vardır (Karamustafa, 2004: 108-110; Yazıcı Ersoy, 2011: 165-186; Yılmaz, 2009: 1-7). Gülistân ve Dürc-i
Lügat Vâhidî’ye ait olduğu söylenen diğer eserlerdir. Tuhfe-i Nâilî’ye göre Vâhidî
Abdulvâhid Çelebi’nin vefât tarihi ise H 975/ M 1563’tür.
XV. yüzyılın sonları ile XVI. yüzyılın başlarında yaşamış iki Vâhidî’den daha söz edebiliriz. Bunlardan biri Latîfî’nin Tezkiretü’ş-şu’arâ’sında (Canım, 2000: 554), Gelibolulu Ali’nin Künhü’l-Ahbâr’ında (İsen, 1994: 283) ve Tuhfe-i Nâilî’de (Kurnaz, Tatcı, 2001: 1135) geçen Hayâlî’nin muassırlarından ve Kanûnî Sultân Süleymân devri şairlerinden olan, Dîvân-ı hümâyûn kâtibi aynı zamanda iyi derecede mütemeyyizlerindendir. (Hekîm oğlu Ali Paşa) Kütüphânesinde (Sa’âdetnâme) isminde mensur, ahlâkî ve tasavvufî bir eseriyle (Şifâ’ü’s-Sadr) nâmında diğer bir eseri vardır.” (Tatcı, Kurnaz, 2009: 475)
5 “Vâhidî, Kara Dâvûd Efendi-zâde Şeyh Abdulvâhid Çelebi bin Süleymân Çelebi bin Kara Dâvûd Efendi bin Kemâl Efendi. Burusalı, vefâtı H 975/ m. 1563, Burusa’da ceddi Davûd Efendi mescidi hazîresinde medfûndur.
İtdirür handelerin lu’lu’-ı lâlâ seyrin
Gösterür la’l-ı lebün sâgar-ı sahbâ seyrin” (Kurnaz, Tatcı, 2001: 1135) 6 “Vâhidî, Osmanlı şu’arâsından iki kişinin mahlası olup birincisi (Abdulvâhid Efendi) Kara Dâvûd-zâde Süleymân Çelebî’nin oğludur. İbtidâ-yı tarîk-i ilmiyyeye mensûb iken, ba’de tarîkate sülûka, kûşe-i zühd ü kanaata çekilmişti. Onuncu karn hicri şu’arâsındandır. Şu matla’ onundur:
İtdirür handelerin lu’lu’-ı lâlâ seyrin
Gösterür la’l-ı lebün sâgar-ı sahbâ seyrin” (Sami, 1996: 652)
7 “Vâhidî, Abdulvâhid Çelebi (Kara Dâvûd-zâde) Süleymân Çelebi’nin oğludur. Sultân Süleymân asrı şu’arâsındandır.” (Hülâgü, Ekincikli, Savaş, 1998: 196)
8 Keşfü’z-Zunûn’da Vâhidî er-Rûmî’ye isnat edilen bu eserin yazım tarihi verilmediği için eserin Anadolu’da yaşamış hangi Vâhidî’ye ait olduğu hakkında net bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ayrıntılı
bir şair olan Gelibolulu Vâhidî’dir. Künhü’l-Ahbâr’da (İsen, 1994: 283) mükemmel bir dîvânından söz edilse de diğer tezkirelerde bundan söz edilmemiştir. Diğer Vahîdî ise Latîfî’nin Tezkiretü’ş-şu’arâ’sında (Canım, 2000: 560-561) ve Mehmet Nâil Tumân’ın Tuhfe-i Nâilî’sinde (Kurnaz, Tatcı, 2001: 143, 1158-1159) ve Kâf-zâde Fâizî’nin Zübdetü’l-Eş’âr (Kayabaşı, 1997: 589) adlı eserinde yer almaktadır. Asıl adı Kazasker Hacı Hasan-zâde Muhyiddin Mehmed Câmi’ Efendi b. Mustafa Efendi b. Kazasker Hacı Hasan Efendi’dir. Balıkesirli olup Sultân Bâyezîd döneminde kazasker olmuştur. Söz konusu Vahîdî, H 796/ M 1394’te doğmuş ve H 911/ M 1505 yılında vefât etmiştir9. Keşfü’z-Zunûn’da Dîvân-ı Vahîdî (Balcı, 2015: 671) adında bir eserinden bahsedilmiştir.
Görüldüğü üzere XV. yüzyılın sonları ile XVI. yüzyılın başlarında yaşamış üç Vâhidî’den söz etmek mümkündür. Balıkesirli Vâhidî’nin H 911/ M 1505 yılında vefâtı nedeniyle Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’ın tercümesini (H 924/ M 1518) yapması mümkün değildir. Ancak geriye kalan Bursalı ve Gelibolulu Vâhidîlerden birinin üzerinde çalıştığımız tercümeyi kaleme alması muhtemeldir. Söz konusu tercümede yer alan birtakım şiirlerin vezin ve kafiye yönünden kusurlu olması, aynı şekilde tercümede sık sık yazım hatalarının bulunması gibi nedenlerle yukarıda yer alan edîb şahsiyetlerin bu tarz yanlışlıklara düşemeyeceğini söyleyebiliriz. Bu yüzden Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’ın müterciminin hangi Vâhidî olduğu hakkında temkinli davranmak gerekir.
1.2.2. Yahyâ b. Abdullâh El-Çerkesî
XVI. yüzyılda Farsçadan Türkçeye aktarılan Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve
Reşîde-i Arab’ın, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Fatih koleksiyonunda yer
alan nüshası Yahyâ b. Abdullâh El-Çerkesî tarafından kaleme alınmıştır. Söz konusu mütercimle ilgili bilgiye tercümenin sonunda Arapça olarak yazılan ketebe kaydında ve eserle ilgili düşüncelerini dile getirdiği Farsça şiirde rastlamaktayız. Arapça olarak yazılan ketebe kaydında mütercimin ismi ve tercümenin tamamlandığı tarih (H 969/ M 1561) yer almaktadır. Bu bilgiye göre XVI. yüzyılda yaşayan Yahyâ b.
9Tuhfe-i Nâilî’de bu şahsa ait üç yerde bilgi yer almaktadır. İlk yerde “Vahîdî veya Câmî” maddesi altında, ikincisi aynı sayfada “Vahîdî” maddesi altında, üçüncüsü ise “Câmî veya Vahîdî” maddesi altında bilgi yer alır. “Vahîdî” maddesi altında yer alan bilgiye göre şahsın vefât tarihi H 965/ M 1568’tir. Ayrıntılı bilgi için bk. (Kurnaz, Tatcı, 2001: 143, 1158-1159).
Abdullâh’ın söz konusu eseri Bâbüssaâde’de görevli olan Yakûb Ağa için yazdığını öğrenmekteyiz10.
Yapılan araştırmalar neticesinde Yahyâ b. Abdullâh’ın hayatı hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamadı. Ancak, Sadık Yazar’ın Anadolu Sahası Klâsik Türk
Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği adlı çalışmasında Yahyâ b. Abdullâh’ın I.
Ahmed devri şârihlerinden olduğunu ve Kasîde-i Bürde ve Münferice kasîdesinin şerhlerini yaptığını söyler. Ayrıca Şerh-i Kasîde-i Bürde’yi I. Ahmed’e sunduğunu ve Şerh-i Kasîde-i Münferice’yi ise H 1009/ M 1600’da tamamladığını ancak hayatı hakkında bilgi bulamadığını dile getirir (Yazar, 2011: 562-563, 593-594).
Söz konusu şârihle Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab’ın mütercimi olan Yahyâ b. Abdullâh’ın aynı kişi olma ihtimalinin bulunduğunu söyleyebiliriz. I. Ahmed’in genç yaşta 1617 yılında vefât ettiği göz önünde bulundurulursa Yahyâ b. Abdullâh’ın Şerh-i Kasîde-i Bürde’yi I. Ahmed’e ömrünün son dönemlerinde sunduğunu düşünebiliriz. Ayrıca Yahyâ b. Abdullâh’ın Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve
Reşîde-i Arab’da görülen Farsça ve Arapçaya olan hakimiyeti onun bir şârih
olabileceğini de göstermektedir. Ancak bu konuda kesin bir bilgiye ulaşamadık.
1.3. HİKÂYENİN SEBEB-İ TE’LÎFİ
Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab yapı itibarıyla çift kahramanlı bir aşk
hikâyesi olarak görünmektedir. Ancak henüz hikâye bitmeden İ376b ve İ377a da kısa bir sebeb-i te’lîf bölümüne yer verildiği görülür. “Müellif-i kitâb Ebû Hafs eydür” ile başlayan bu bölümde hikâyenin yazılış amacı hakkında okur bilgilendirilmekte ve tekrar hikâyeye kalındığı yerden devam edilmektedir:
“… Müǿellif-i kitāb Ebū Ĥafś eydür:Ben Ĥamza ķıśśasın ve andan Baŧŧal ĥikāyetin ve cümle ǾArab ve ǾAcem mülkinüñ ser-güźeştin oķudum ve nažar itdüm baña pesendįde gelmedi. Ammā bu ķıśśa be-ġāyet pesendįde vāķıǾ oldı ki tā rūz-ı ķıyāmet ŧarāvetinden her varaķı tā gül gibi pejmürde olmaya ve bād-ı ħazān daħı bu bāġuñ güline yol bulmaya, didi. Zįrā ki ķamu naśįĥat u ĥikmet ü ĥįlet ü mekr ü Ǿaşķ u śıdķ u şecāǾat u saħāvetü tevĥįd-i Rabbü’l-Ǿālemįn ve naǾt-ı Seyyidü’l-mürselįn ve menāķıb-ı
10 “Ketebe haźā’l-kitābi’t-Türkį Yaĥyā bin ǾAbdu’llāh el-Çerkesį ilā ħiźmeti aġa Bābü’s-saǾādeti’l-ebediyyi el-müsemmā YaǾķūb Aġa el-muĥibb li’l-fuķarā ve’ś-śulehā raĥimullāhu imrāen daǾiye lehu bi’l-ħayri ve’s-saǾādeti’l-ebediyyeti ve yaķūlu bi’l-Fārisį.” (İ384a)
“Ve’l-mercuv mine’n-nāżirįn fį-haźā’l-kitāb en yedǾu’l-kātibihi kemā daǾva’ś-śāĥibihi. Ķad vaķaǾa’l-ferāġ min taĥrįri haźā’l kitāb bi-Ǿavni’llāhi’l-Meliki’l-Vehhāb. Yevmü’l-cumǾati fį-evveli şehr
müǿminįn çün bu kitābda derc olmışdur.Ħudā yarlıġasun ol kişi kim bu ķıśśa-i dil-nüvāzı ve ser-güźeşt-i cān-güdāzı oķuya veyā diñleye andan śoñra yazana ve yazdurana bir Fātiĥa oķuyalar. Fātiĥa Muĥammed’e śalavāt ve bāķį aśĥāb çün āmįn yā Rabbü’l-Ǿālemįn diye… (İ376b-İ377a)”
Sebeb-i te’lîf bölümünde müellif, Hz. Hamza kıssasını, Battal hikâyelerini, Arap ve Acem mülklerinin maceralarını/ hikâyelerini okuduğunu ancak pek beğenmediğini ifade eder. Ancak söz konusu hikâyenin çok beğenildiğini söyleyerek kıyâmet gününe kadar her yaprağının gül yaprağı gibi tazeliğini koruyacağını ve hazan rüzgârının bu bağın gülüne/ hikâyenin yaprağına uğramayacağını dile getirir. Müellif bütün nasihat, hikmet, hile, aşk, hakikat, şecâ’at, cömertlik, tevhîd-i Rabbü’l-alemîn, Peygamber efendimiz Hz. Muhammed’in na’tı ve emîrü’l-mü’minînin başından geçen kıssaların bu kitapta bir araya getirildiğini söyler. Sebeb-i te’lîf bölümünü bir duâ ile bitiren müellif, hikâyeyi okuyan ve dinleyen, yazan ve yazdıran için Allâh’tan mağfiret dileyerek bir Fâtiha okunmasını ister. Hemen ardından bir Farsça şiirle hikâyeye kalındığı yerden devam edilir.
Daha önceki çalışmamızda hikâyenin sebeb-i te’lîf bölümü olarak sehven hikâyenin giriş kısmında yer alan Hârûn Reşîd’in hastalığı nedeniyle Ebû Hafs-ı Kûfî tarafından hikâyenin rivâyet edildiğini yazmıştık (Ciğa, 2016). Ancak metnin okumaları tamamlandıktan sonra bu bilginin doğru olmadığını asıl sebeb-i te’lîf kısmının henüz hikâye bitmeden İ376b ve İ377a da yer aldığını gördük. Hikâyenin
giriş kısmında yer alan ve daha önce sebeb-i te’lîf olarak düşündüğümüz bölümün ise sadece anlatılacak hikâyenin içeriği ile ilgili okuru bilgilendirme amacı taşıdığını söyleyebiliriz.
İKİNCİ BÖLÜM
HİKÂYENİN TAHLİLİ VE MUHTEVASI
Bu bölümde hikâyenin tahlili, muhtevası ile dil ve üslûp ile ilgili bilgilere yer verilmiştir.
2.1. HİKÂYENİN TAHLİLİ
Bu genel başlık altında hikâyenin özeti ve şahıs kadrosu verildikten sonra hikâye mekân ve zaman yönünden incelenecektir.
2.1.1. Özet
Hârûn Reşîd birgün derin düşüncelere dalmaktan hasta düşer ve tabipler onu tedavi etmekte aciz kalırlar. Tabiplerden biri Hârûn Reşîd’e hikmetli ve ibret verici hikâyelerden anlatılmasını tavsiye eder. Bunun üzerine Hârûn Reşîd’e hikâye anlatması için bu konuda mâhir birini getirirler. Bu kişi Hârûn Reşîd’e Şâh-nâme-i Firdevsî, Kıssa-i Hamza, Kıssa-i Ebû Müslim, Kıssa-i Kırân-ı Habeşî, Semek-nâme gibi hikâyeleri anlatmasına rağmen Hârûn Reşîd’in gönlü ferahlamaz ve hastalığından kurtulamaz. Hârûn Reşîd’in bu hasta hâlini gören kâmillerden biri ona Kûfe şehrinde Ebû Hafs adında faziletli ve birçok hikâye bilen biri olduğunu, bunun daha farklı hikâyeler anlatabileceğini söyler. Hârûn Reşîd hemen bu şahsın getirilmesi için adamlarını Kûfe’ye gönderip Ebû Hafs’ı getirtir.
Ebû Hafs, onun sıradan hikâyelerden hoşlanmadığını anlar. Hârûn Reşîd’e Abdülmuttalib oğlu Münzir oğlu Üseyd oğlu Cüneyd’in, gönle hoş gelen hikâyesinden ve can alıcı sıkıntılarından ve Reşîde-i Arab’a sâdık bir âşık olmasından ve Kâf dağında dîvlerle ve perîlerle olan macerasından ve sözlerinden bahsedip Hârûn Reşîd’in gönlünün ferahlamasını ve iyileşmesini sağlar. Hikâyenin giriş kısmında bu olay anlatıldıktan sonra asıl hikâyeye geçilir.
Hikâye, Hz. Muhammed’in zamanından yılllar sonra Mervân ve Yezîd’in kavminin istilaya başladığı ve havâric kavminin güçlü olup Hz. Muhammed ve Hz. Alî’nin soyundan gelenler ile Hz. Abbâs’ın kavminin zayıf olduğu bir dönemde başlar. Hz. Abbâs o dönemde çok yaşlı ve dünya nimetlerine itibar etmeyen biridir. Onun Hindistan diyârından getirdiği ve aslı pâdişâhlar neslinden olan bir kız hizmetçisi vardır. Güzel yüzlü ve güzel huylu olan bu kenîzeke Hz. Abbâs’ın yeğeni
olan Seyyid Üseyd âşık olur. Seyyid Üseyd ve akrabası Hz. Abbâs’tan kenîzeki isterler. Bu durum Hz. Abbâs’ın hoşuna gitmez ve kızı vermemek için yemin eder.
Dört yıl geçtikten sonra Hz. Abbâs’ın görme bozukluğunu tedavi etmek üzere her ilimde mâhir olan ve ilm-i nücûm, fenn-i üsturlabdan da haberdâr olan Satîh-i Kâhin’in şâkirdini getirirler. Seyyid Üseyd ve kenîzekin durumundan haberdâr olan şâkird bu ikisinin talihlerine bakar. Seyyid Üseyd ve kenîzekin evliliğinden bir çocuğun doğacağını, Hz. Hamza’dan sonra onun gibi bir pehlivânın dünyaya gelmeyeceğini, çeşitli maceralar yaşayacağını ve onun soyundan gelecek olan Ebû Müslim’in İslâm saadetini yeniden canlandıracağını söyler. Bunu duyan Hz. Abbâs, kenîzeki Seyyid Üseyd’e vermeye iknâ olur.
Hz. Abbâs kızı âzâd ettikten sonra Seyyid Üseyd’e nikâhlar. Bu evlilikten bir erkek çocuk dünyaya gelir ve onun talihine bakarak adını Cüneyd koyarlar. Seyyid Üseyd’in uygun görmesi üzerine Cüneyd sütanneye verilir. Sütannesi yedi yaşına kadar emzirdikten sonra onu mektebe gönderirler. İlim ve edep öğrenerek on dört yaşına gelir. Son derece yakışıklı, akıllı, hüner sahibi ve kuvvetli biri hâline gelen Cüneyd, silahşorluğa başlar. Silahşorluk eğitimini tamamlayıp ata binerek ava çıkmaya başlar. On altı yaşında Cüneyd’in yiğitliği, adaleti, cömertliği ve cesareti darb-ımesel gibi dilden dile dolaşır. Şöyle ki iki yüz kişiden fazla savaşçıyla karşılaşmasına rağmen hiçbiri Cüneyd’in sırtını yere getiremez.
Birgün Cüneyd ava çıkmaya karar verir. Avlanma sırasında sırtına hafif saplanmış bir okla gelen yaban eşeği görür. Cüneyd hemen yaban eşeğine ok atar ve yaban eşeğini öldürür. O sırada yaban eşeğine daha önce ok atan kişi Cüneyd’in yanına gelir ve yaban eşeğini kendisi öldürdüğünü iddia eder. Böylece aralarında tartışma çıkar ve birbirleriyle kavga etmeye başlarlar. Kavganın sonunda Cüneyd o şahsı öldürür. O şahsın deve çobanı, Cüneyd’e onun Amr’ın oğlu Hanzala olduğunu, babasının yirmi binden fazla askerinin olduğunu, çok kuvvetli, silahşor olan Gazanfer adında bir kardeşinin daha olduğunu ve bu yüzden Hanzala’nın intikamını alacaklarını söyler. Cüneyd onu dinlemeyerek ona kızar ve yaban eşeğinin bir parçasını yanına alarak Medîne’ye gider. Deve çobanı bu haberi yolda gördüğü Hanzala’nın askerlerine söyler. Askerler de Hanzalanın cesedini alarak Amr’ın önüne getirirler.
Amr ve Amr’ın eşi Zehrâ-yı Perî oğlunun öldürüldüğünü görünce feryat eder ve üç gün yas tutarlar. Üçüncü günden sonra Cüneyd’i öldürmek için toplam kırk bin askerle Medine’ye doğru yola koyulurlar. Cüneyd avdan dönüp olanları babasına ve annesine anlatır. Seyyid Üseyd, oğluna yaramaz bir iş yaptığını ama yapacak bir şeyin olmadığını söyleyerek savaş hazırlığına başlar. Amr ise oğlunun kanlı gömleğini boynuna asarak binlerce askerin önünde ağlaya ağlaya savaş meydanına gelir. Seyyid Üseyd ise on bin askerle bu ordunun karşısına çıkar.
Amr hemen oğlunun katilinin meydana çıkmasını ister. Ancak savaş meydanına Cüneyd girecekken aniden bir asker Amr’ın önüne atılır ve Amr onu öldürür. Bunun gibi on kişiyi daha öldürdükten sonra Seyyid Üseyd meydana girmek ister ancak akşam olduğu için savaşa ara verilir. Ertesi gün benî-Şeybân askerinden Merre adında ve Medîne askerinden Gâlib adında iki kişi savaş meydanında karşılaşır. Mücadelenin sonunda Gâlib, Merre’nin başını keser ve o gün yirmi kişiyi daha öldürür.
O sırada Amr’a yardım için yirmi bin asker daha savaş meydanına gelir. Amr bunları görünce sevinir ve Gâlib’in meydana er dilemesi üzerine meydana çıkar. Amr, Gâlib’in başını keserek Medîne askerinin olduğu tarafa fırlatır ve Cüneyd’i meydana çağırır. Ancak Seyyid Üseyd, Cüneyd’in gitmesine râzı olmaz ve savaş meydanına kendi girer. Seyyid Üseyd, bu savaştan vazgeçmesi için Amr’a ne söylerse onu iknâ edemez. Amr’ın tek isteği intikam olduğu için Seyyid Üseyd Amr ile dövüşmeye başlar. Dövüşün sonunda Seyyid Üseyd, Amr’ı öldürür. Amr’ın kardeşi olan Hilâl, kardeşinin intikamını almak için savaş meydanına gelir. Üseyd onu da öldürür.
Daha sonra Amr’ın kızı Reşîde-i Arab babasının, kardeşinin ve amcasının intikamını almak için beş bin askerle savaş meydanına gelir. O gün iki tarafın askeri arasında çok çetin bir savaş olur. Reşîde-i Arab savaş meydanında pek çok askeri öldürdükten sonra büyük bir üne kavuşur. Reşîde-i Arab babasının, kardeşinin ve amcasının yasını tutar ve taziyeye gelenler onu teselli etmeye çalışır.
Ertesi gün Reşîde-i Arab savaşmak için Cüneyd’i meydana çağırır. Reşîde ile Cüneyd savaş meydanında karşılaşır. Cüneyd onun savaşçılığına hayran kalır ve yüzünü görmeden ona âşık olur. Ancak bunu dile getiremez. Cüneyd ve Reşîde
birbirleriyle uzun süre savaşır ve sonunda Cüneyd, Reşîde’nin atının boynunu keser. Reşîde kendini atından kurtarmaya çalışırken bir yel eser ve Reşîde’nin yüzündeki peçeyi açar. Cüneyd, Reşîde’nin güzel yüzüne hayret ederek bakınca atından yere düşer. O sırada Reşîde, Cüneyd’in genç ve yakışıklı biri olduğunu farkederek ona karşı bir muhabbet hisseder. Reşîde, onu düştüğü yerde bırakarak kendi askerinin olduğu tarafa gider. Cüneyd’in meydanda bayılmış olarak yattığını gören Seyyid Üseyd meydana gelir ve Reşîde’ye saldırır. Ancak Seyyid Üseyd attan düşünce Reşîde, dönüp onu öldürmeye karar verir. Cüneyd’in babasını öldüreceği sırada bu yaşlı adamı o gence bağışladım diyerek oradan ayrılır ve kendi askerinin olduğu yere gider.
Daha sonra iki düşman ordu birbiriyle şiddetli bir şekilde savaşır. O sırada Cüneyd kendine gelerek yaralı hâlde olan babasını ata bindirip savaş meydanından uzaklaştırır ve Seyyid Üseyd yaralı olduğu için Medîne’ye gider. Cüneyd ise savaş meydanına girer. Akşam olunca iki asker birbirinden ayrılarak kendi çadırlarına gider. Reşîde, Cüneyd’in aşkından ertesi gün savaş meydanına girmek istemese de halkının kötü söz söyleyeceğinden çekinerek savaş meydanına girmesi gerektiği düşüncesinde olur. Cüneyd ise Reşîde’nin aşkından gece gündüz ağlamaya başlar.
Seyyid Üseyd yaralarının iyileşmesi için savaş meydanına girmez ve yirminci günün sonunda kendisini Hz. Muhammed’in (s.a.v.) kabrine götürmelerini ister. Orada çok duâ edip ağlar ve yaraları iyileşir. Abdest alıp namaz kılarak Allâh’a şükreder.
Ertesi gün savaş meydanına girer. Seyyid Üseyd, savaş meydanında duran kişinin Cüneyd’in gönlünü alan Reşîde olduğunu anlar ve onunla savaşmak yerine ona zarar vermeden onu tuzağa düşürüp yakalar ve kendi askerinin olduğu yere getirir. Onu gören herkes kendinden geçip ona âşık olur.
Medîne halkı onun için birbiriyle kavga ederken düşman askeri Medîne’ye girmek üzeredir. Seyyid Üseyd durumu böyle görünce fikir almak üzere Hz. Abbâs’ın yanına gider. Hz. Abbâs onun Şüreyh oğlu Kâdî’nin yanına emânete verilmesi gerektiğini söyler. Bunun üzerine Üseyd, Reşîde’yi emânete vermek üzere Kâdî’ye götürür. Kâdî, Reşîde’yi görür görmez kendinden geçer ve ona âşık olur.
Üseyd bu durumdan haberdâr olunca Reşîde’yi Kâdî’nin yanından alıp onu zindana atmak ister.
O sırada Reşîde onu bu isteğinden vazgeçirmeye çalışır. Reşîde Hz. Hamza için kötü sözler söyleyince Seyyid Üseyd kızar ve Reşîde’nin yüzüne iki üç tokat atar. Kâdî bu durumu görünce Seyyid Üseyd’in yakasını tutup kızı ellememesi gerektiğini söyler. Seyyid Üseyd sinirlenerek Kâdî’yi döver. Kâdî kendine gelince ağlayarak Seyyid Üseyd’e yalvarır ve Reşîde’nin bir gün bir gece yanında kalmasını ister. Seyyid Üseyd, Kâdî’nin durumuna üzülerek bu isteği yerine getirir. Seyyid Üseyd, Reşîde’yi zincirleyip onun sarayında bulunan hücreye koyarak saraydan dışarı çıkar.
Medîne halkının ve emîrlerinin Reşîde aşkından dîvâne olduklarını görünce onlara önce Medîne’ye yaklaşan düşmana karşı savaşmaları gerektiğini ondan sonra bu durum için mücâdele etmeleri gerektiğini söyler.
O sırada Reşîde’nin kardeşi olan Gazanfer seferde olduğu için olaylardan geç haberdâr olur. Gazanfer, Reşîde’nin durumunu da öğrenince intikam almak üzere ordusuyla beraber Medîne’nin önüne gelerek savaş hazırlığında bulunur. O sırada Reşîde’yi kendi oğluna almak için Mısır sultânı ordusuyla beraber Medîne yakınına gelir ve Gazanfer’in ordusuyla savaşır. Savaş bittikten sonra Medîne halkı benî-Şeybe askerinin aceleyle geride bıraktığı ganimeti toplayarak zengin olur. Medîne halkı yine Reşîde’nin aşkı için kendi aralarında kavga etmeye başlarlar.
Seyyid Üseyd, Reşîde’yi öldürürse bu kargaşanın son bulacağını umarak Kâdî’nin sarayına gider. Kâdî’nin kapısından öfkeyle içeri giren Seyyid Üseyd, Reşîde’nin yanına gelir. Reşîde, Seyyid Üseyd’e yalvarıp ağlayarak onu bu işten vazgeçirmeye çalışır. Kâdî de Seyyid Üseyd’e yalvarıp ağlamaya başlayınca Reşîde’yi öldürmekten vazgeçer ve o da ağlamaya başlar.
Seyyid Üseyd Medîne halkına giderek Reşîde için mücâdele içinde olan gençlere, yarın kızın onlarla güreş tutacağını ve kızı yenen kişinin kızla evlenebileceğini söyler. Medîne gençleri bu duruma râzı olur. Reşîde ise başta itiraz etmesine rağmen daha sonra mecbur kalarak güreş meydanına girer. Reşîde güreşte on yedi kişiyi yendikten sonra Yemen tarafından Amr Ma’d-ı Kerb oğlu Esed, güreş meydanına gelir ve Reşîde ile güreşmek istediğini söyler. Reşîde, oldukça güçlü ve
uzun boylu olan Esed bin Ma’d’ı güreş meydanında görünce korkar ama yine de geri dönmez. Bu durumu gören Seyyid Üseyd, meydana girer ve Esed’i güreşte yener. Bunun üzerine Esed hemen güreş meydanından kaçar. Seyyid Üseyd, Reşîde’yi alır ve Kâdî’nin sarayına getirir.
O sırada Reşîde’nin annesi Zehrâ-yı Perî, hem Reşîde için hem de eşi Amr ve oğlu Hanzala için mâtem tutar. Ancak daha önce Amr ile evlendiği için babasının bedduâsını alarak perîlik özelliğini yitiren Zehrâ-yı Perî çaresiz kalır. Zehrâ-yı Perî’nin kız kardeşi Hannâne-i Perî gelişen olaylardan haberdâr olur ve Medîne’dekileri öldürüp Reşîde’yi oradan kurtarmaya karar verir.
Hannâne, Medîne’ye gidip Reşîde’yi Kâf dağının yakınına getirmesi için bir dîve emreder. Dîv, ejderha şekline girerek Medîne’ye gelir ve Reşîde’yi Kâdî’nin sarayından kaçırır. Bir saat dolmadan dîv onu Hannâne’nin yanına getirir. Reşîde, annesi ve teyzesiyle bir süre hasret giderir. Reşîde’nin kaçırıldığını gören halk hayrete düşer. Kâdî ve Cüneyd ise onun ayrılığından dîvâne olup gece gündüz ağlar. Kâdî ile Cüneyd, Reşîde’nin ayrılığına daha fazla dayanamayıp onu aramak için yola çıkmaya karar verirler. Reşîde ise Cüneyd’in ayrılığına tahammül edemez ve bir bahaneyle annesinin yanından ayrılmaya karar verir. Hannâne, Reşîde’yi istediği yere iletmesi için bir dîve emreder.
Reşîde, yol hazırlığını yapıp erkek kılığına girer ve at şekline giren dîvin sırtına binerek gökyüzünde uçmaya başlar. Reşîde, gökyüzünden yeryüzüne bakarken Allâh’ın sanatı karşısında hayrete vararak Allâh’ın ismini dile getirir. Daha önce teyzesi tarafından, dîv üzerindeyken Allâh’ın ismini dile getirmemesi gerektiği şeklinde uyarılan Reşîde, Allâh’ın ismini dile getirince dîvin kanatları kırılır ve Reşîde dîvle beraber çöle düşer. Dîv, Reşîde’ye serzeniş ettikten sonra sırtlan şeklinde yanından uzaklaşır. Reşîde ise çölde tek başına pek çok sıkıntı çekerek aç ve susuz bir şekilde yürümeye başlar. Etraftan topladığı otlar ve çeşitli köklerle beslenmeye çalışan Reşîde, teyemmüm edip namaz kılar ve Allâh’a duâ eder. Kırk gün boyunca çölde yürümeye devâm eden Reşîde, kırk birinci gün bir bahçeye varır.
Daha sonra burada bir denizin olduğunu görür. Bir geminin kendisini alıp götürme ümidiyle o denizin kenarına varır. Denizde siyah bir balıkçı görür. Reşîde onun yanına giderek kendisinin bir tüccar çocuğu olduğunu ve pek çok sıkıntı
çekerek bulunulan yere geldiğini söyler. Balıkçı, Reşîde’ye balık, ekmek ve su ikram eder. Balıkçı onun nereli olduğunu sorunca Reşîde, Medîne’den olduğunu söyler. Balıkçı hayret ederek oraya varmak için yetmiş yıllık yol bulunduğunu ve buraya gelmesinin imkânsız olduğunu söylemesi üzerine Reşîde gerçeği anlatır. Ancak kız olduğunu söylemez.
Balıkçı ona beraber yaşayabileceklerini, dört kızından birini kendisine verebileceğini söyler. Reşîde, balıkçının teklifi üzerine onun evinin bulunduğu Tevb şehrine gider. Balıkçının evinde oldukça çirkin ve kara olan balıkçının eşi ve dört kızını görür. Kızlar Reşîde’yi görünce hayrân kalır ve ona çeşitli ikramlarda bulunurlar.
Bir ay boyunca Reşîde’den haber alamayan annesi ve teyzesi çareyi onu aramakta bulurlar. Hannâne havada uçup Reşîde’yi Kâf dağının etrafında aramaya koyulur. Diğer taraftan Seyyid Üseyd, Cüneyd’in gözüne uyku gelmediğini, gece gündüz üzülerek ağladığını görür. Kâdî ve diğer Medîne gençleri de en az Cüneyd kadar durumları perişan haldedir.
Bu gelişmelerden habersiz olan Amr Ümeyyye’nin torunu Şeybû seferden döner. Oldukça hilekâr, zeki, kuvvetli ve maharetli olan Şeybû, pek çok özelliği ile dedesine benzer. Kılıktan kılığa girer, kırk günlük yolu bir günde alır yine de yorulmaz.
Seyyid Üseyd, durumu Şeybû’ya anlatır ve onu Reşîde’den haber almak üzere benî-Şeybân’a gönderir. Şeybû kılık değiştirerek hemen benî-Şeybân’a ulaşır. Benî-Şeybân’ın çadırları arasında gezerek yüksek sesle kendinin bilgin olduğunu ve fâl açan, talihe bakan, her soruya cevap verebilecek bir müneccim olduğunu dile getirir. Reşîde’nin annesi Şeybû’nun sesini duyar ve onun çadıra getirilmesini ister. Kendini Yahûdî biri olarak tanıtan Şeybû, babasının ve dedesinin Hamza tarafından öldürüldüğünü söyler. Bu durum Zehrâ’nın hoşuna gidip ondan Reşîde’nin talihine bakmasını ister.
Yüz altmış yaşındaki bir yaşlı kılığına giren Şeybû, reml tahtasını önüne alıp fâl açar ve Reşîde’ye ne olduğunu tahmin ederek onlardan bilgi alır. Gece olunca çadırda değerli bulduğu şeyleri çalarak Medîne’ye döner.
Şeybû’nun dönmesine sevinen Kâdî ile Cüneyd Reşîde’nin durumunu öğrenmek için Şeybû’ya sorular sorarlar. Reşîde’nin çölde olduğunu öğrenince Kâdî ile Cüneyd feryat ederek kendilerinden geçerler. Cüneyd’in perîşân hâlini gören babası ve annesi de kendinden geçer. Kâdî ile Cüneyd kendilerine geldiklerinde Reşîde’yi aramak için yola çıkmaktan başka çarelerinin olmadığını söylerler. Bir sır olarak sakladıkları bu durum için yeminler edip bir gece Medîne’den uzaklaşırlar.
Daha önce sefere çıkmamış olan Cüneyd ile Kâdî, seyahate alışkın değiller. Üç gün at sırtında gittikten sonra üç gün daha yürüyerek seyahatlerine devam ederler. Aç ve susuz bir hâlde olan Cüneyd ile Kâdî bir harâbeye varırlar. Orada dinlenirken bir kervânın gelip harâbeye konduğunu görürler. Kervân başındaki tüccara kendilerini bir tüccar olarak tanıttıktan sonra ağlamaya başlarlar. Ertesi gün kervânla birlikte yola devam ederler. Kâdî, ezân okuyup kervândakilere namaz kıldırırken Cüneyd ise yük taşımakta onlara yardım eder.
Yolda harâmîlerle karşılaşırlar. Kervânda bulunan tüccarlar mallarını bırakıp kaçarken Cüneyd onlarla savaşır ve harâmîlerin tamamını öldürür. Bunu gören tüccarlar sevinerek Cüneyd’e altın, gümüş ve çeşitli silâhlar hediye eder. Kervân başındaki tüccar bu durum üzerine kendi kızını Cüneyd’e vermek ister. Onun Hz. Hamza soyundan geldiğini öğrenen tüccar, onu tanımadığı için Cüneyd’den özür diler ve bir süre daha seyahat ettikten sonra Tartûs şehrine varırlar.
Tüccarın dillere destân güzellikte olan kızı, Cüneyd’i görünce kendinden geçip ona âşık olur ve gece gündüz Cüneyd’in aşkından ötürü ağlar. Amma Cüneyd kesinlikle ona bakmaz ve Reşîde’nin güzel yüzünü hayâlinden bir an olsun gidermez.
Cüneyd’le Kâdî nevrûz kutlamalarında güreş meydanına giderler. Cüneyd dayanamaz ve güreş meydanına girer. Cüneyd’in heybetini ve gücünü gören halk hayret eder. Beşer, onar şeklinde gelen pek çok pehlivânı güreşte yener. Bu nedenle Tartûs pâdişâhının dikkatini çeker. Onu kendi sarayına davet ederek ona çeşitli ikramlarda bulunur ve bir an olsun ondan ayrılmaz.
Rûm askerinin Tartûs’a doğru geldiğini öğrenen Tartûs pâdişâhı savaş hazırlığına başlar ve Seyyid Cüneyd’i de yanına alarak yola çıkarlar. İki ordu savaş meydanında karşılaşır. Seyyid Cüneyd savaş meydanında pek çok kişi ile savaşır ve onları öldürür. Bu durum kayserin dikkatini çeker ve onun kim olduğunu öğrenmek
