XVI. yüzyılda Farsçadan tercüme edilmiş Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i
Arab Tercümesi’nin elde bulunan her iki yazma nüshasının da harekesiz nesihle
yazıldığı tespit edilmiştir. Ancak her iki nüshada bazı kelimelerin doğru okunmasına yardımcı olması için çok az yerde harekelerin kullanıldığı görülür. Her iki nüshada şedde ile yazılması gereken kelimelerin şeddelerinin bazen yazılmadığı
17 “Dān ki bā įn tercüme tārįħ şod ErbāǾ u Ǿişrįn ü tisǾā-miǿe”
18 “Ketebe haźā’l-kitābi’t-Türkį Yaĥyā bin ǾAbdu’llāh el-Çerkesį ilā ħiźmeti aġa Bābü’s-saǾādeti’l- ebediyyi el-müsemmā YaǾķūb Aġa el-muĥibb li’l-fuķarā ve’ś-śulehā raĥimullāhu imrāen daǾiye lehu bi’l-ħayri ve’s-saǾādeti’l-ebediyyeti ve yaķūlu bi’l-Fārisį.”
19 “Ve’l-mercuv mine’n-nāżirįn fį-haźā’l-kitāb en yedǾu’l-kātibihi kemā daǾva’ś-śāĥibihi. Ķad vaķaǾa’l-ferāġ min taĥrįri haźā’l kitāb bi-Ǿavni’llāhi’l-Meliki’l-Vehhāb. Yevmü’l-cumǾati fį-evveli şehr rebįǾi’l-evvel. Fį-hicreti’n-nebevį. Sene 969”
görülmektedir. S nüshasında belirtme eki içeren birtakım kelimelerin ise belirtme eklerinin genellikle esre ile gösterilmesi dikkat çekicidir. Her iki nüshada da görülen buna benzer birtakım imlâ tutarsızlıklarının kaynağı eserin tercüme edildiği tarih itibarıyla Eski Anadolu Türkçesinin karakteristik dil hususiyetlerini içerisinde barındırmasıdır. Bilindiği üzere Eski Anadolu Türkçesi, Türkiye Türkçesinin XIII. yüzyıl başlarından XV. yüzyıl sonlarına kadar gelişme kaydeden ilk dönemdeki yazı dilinin adıdır. Bu dönemde Arap yazı sisteminin Türkçeye uygulanması sırasında ortaya çıkan karışıklığın neticesinde daha önce de ifade edildiği üzere pek çok imlâ tutarsızlığı baş göstermiştir (Canpolat, 1981: 45-60; Ercilasun, 2008; Özkan, 2000; Akar, 2012; Dilçin, 1991; Tuğluk, 2008: 612-630).
Kıssa-i Seyyid Cüneyd ve Reşîde-i Arab Tercümesi’nin nüshalarında dikkatimizi çeken dil ve imlâ özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:
a. Ünlülerin Yazılışı
1. /a/ ünlüsünün yazılışı: Ön seslerde yer alan /a/ ünlüsü her iki nüshada da genellikle üstünsüz elif (ﺍ) olarak yazılmıştır. Her iki nüshada çok az miktarda üstünlü elif (ﺁ) olarak yazılırken birkaç kelimede ise medli elif (ﺁ) kullanılmıştır. Örnek: aġac/ ﺝ , ayaķ/ ﺍﺎﻏﺍ ﻖﻴ , aña/ ﺍﺎﻜ , anı/ ﺁﻰﻨ , āġāz/ ﺰﺎﻏ , ay ﻯﺁ ﺁ
İç ses durumunda yer alan /a/ ünlüsü nüshaların harekesiz olması nedeniyle genellikle elif (ﺍ) ile yazılmıştır. Ancak bazı kelimelerin okunabilirliği açısından iç ses durumunda olan /a/ ünlüsü üstün (ﹷ) ile yazılmıştır.
Örnek: baña/ ﺎﻜﺎﺒ, balıķları/ ﺮﻠﻘﻠﺎﺒﻯ
Son ses durumunda yer alan /a/ ünlüsü ise bazen elif (ﺍ) bazen de he (ﻪ/ ﻩ) ile yazılmıştır.
Örnek: ķarġa/ ﻪﻏﺮﻗ, yaña/ ﺎﻜﻴ, çāre/ ﺎﭼﻩﺭ
2. /e/ ünlüsünün yazılışı: Ön seste /e/ ünlüsü her iki nüshada genellikle elif (ﺍ) ile yazılmıştır.
Örnek: eyleyeler/ﺭ , endįşe/ ﻠﻴﻠﻴﺍ ﻪﺸﻴﺪﻧ , etmek/ ﺍ ﻚﻤﺘ ﺍ
İç seslerde ise /e/ ünlüsü için genellikle herhangi bir hareke veya harf kullanılmamıştır. Ancak çok az sayıdaki kelimede bazen elif (ﺍ) bazen de he (ﻪ/ ﻩ) ile yazıldığı görülmüştür.
Örnek: etegine/ ﻪﻨﻜﺘ , diñleñ/ ﻚﻠﻛﺪ,bileyin/ ﻦﻳﻪﻠﺒ ﺍ
Örnek: çāre/ ﺎﭼﻩﺭ , böyle/ ﻪﻠﻳﻮﺒ, gice/ ﻪﺠﻴﻜ
3. /ı/-/i/ ünlülerinin yazılışı: Ön seste /ı/-/i/ ünlüleri genellikle elif-ye (ﻯﺍ) veya sadece elif (ﺍ), çok az miktarda ise esreli elif (ﺍﹺ) ile yazılmıştır.
Örnek: ıraķ/ ﻕﺍ , irdi/ ﺮﺍ ﻯﺪﺮﻴﺍ, ilerü/ ﻮﺮﻠ ﺍﹺ
İç ses durumunda olan /ı/-/i/ ünlüleri ye (ﻯ) ile yazılmış olup bazen herhangi bir hareke veya harf kullanılmamıştır. /ı/-/i/ ünlüleri çok nadir olarak esre (ﹻ) ile veya esreli ye (ﹺﻯ) ile gösterilmiştir.
Örnek: yil/ ﻞﻴﻴ, dirildi/ ﻯﺪﻠﺮﺪﹺ, bilindi/ ﺪﻧﻠﺒﻱ
Son seste ise /ı/-/i/ ünlüleri genellikle ye (ﻯ) veya çok nadir olarak esreli ye (ﹺﻯ) olarak yazılmıştır. Belirtme eki durumu veya iyelik eki durumunda olan ünlülerin S nüshasında esre (ﹻ) ile yazıldığı yerler mevcuttur. Her iki nüshada son sesi /e/ ile biten ve he (ﻪ/ ﻩ) harfi ile yazılarak üzerlerine hemze veya esreli hemze konulmuş sözcüklerin belirtme eki durumunda araya koruyucu ünsüz –y- almadıkları tespit edilmiştir. Bu durum genellikle Arapça veya Farsça kökenli kelimeler için uygulanmıştır.
Örnek: duħteri/ ﺮﺗﺨﺪﻯ , nūrı/ ﺮﻮﻨﹺ , süfre-y-i/ ﺮﻔﺴﹰﻩ
4. /u/-/ü/-/o/-/ö/ ünlülerinin yazılışı: Ön ses durumunda olan bu dört ünlünün yazımı için genellikle elif-vav (ﻭﺍ) kullanılmıştır.
Örnek: öcinden/ ﻦﺪﻨﺠ ,üç/ ﺍﻭﺍ ﺝ , urdı/ ﻮ ﻯﺪﺮﻮﺍ
İç ses durumunda olan bu ünlüler genellikle vav (ﻮ) ile yazılmıştır. Vav (ﻮ) harfinin yazılmadığı durumlarda genellikle ötreye de (ﹹ) yer verilmemiştir. Ancak çok nadir olarak ötre (ﹹ) ile yazılan kelimeler tespit edilmiştir.
Örnek: gözleri/ ﻯﺮﻠﺯﻮﻜ, baķup/ ﺐﻮﻘﺒ, boyunlarında/ ﺪﻧﺮﻠﻧﻴﻮﺒﻩ
Son seste /u/-/ü/ ünlüleri her iki nüshada vav (ﻮ) ile yazılmıştır. Örnek: uyħu/ ﻮﺨﻴﻮ , berü/ ﻮﺮﺒ, eyü/ ﺍﺍ ﻮﻴ
b. Ünsüzlerin Yazılışı
1. /c/-/ç/ ünsüzlerinin yazılışı: Bu ünsüzlerin ön, iç ve son sesteki yazılışlarında belli bir düzen yoktur. Her iki nüshada da aynı kelimeler için bazen c (ﺝ) bazen ise ç (ﭺ) harfleri tercih edilmiştir.
Örnek: aġac/ ﺝ , aġaç/ ﺎﻏﺍ ﭺ ; üc/ ﺍﺎﻏﺍ ﺝ , üç/ ﺍﻮ ﭺ ; nice/ ﻪﺠﻨ, niçe/ ﮫﭽﻨ ﻮ
2. /p/-/b/ ünsüzlerinin yazılışı: Bu ünsüzlerin ön, iç ve son sesteki yazılışları belli bir kurala bağlı değildir. Her iki nüshada da aynı kelimeler için bazen b (ﺏ) bazen ise
p (ﭖ) harfleri tercih edilmiştir. Ancak son ses durumunda olan –up/ -üp zarf-fiil ekinin yazımında genellikle b (ﺏ) ünüsüzü tercih edilmiştir.
Örnek: bişürüp/ ﺐﻮﺮﺸﺒ, pişürüp/ ﺐﻮﺮﺷﭘ; çābük/ ﭽﻚﺑﺎ , çāpük/ ﻚﭘﺎﭽ debürdüsi/ ﻲﺳﺪﺮ , ﺑﺪ
baķup/ ﺐﻮﻘﺒ
3. /ŧ/-/t/-/d/ ünsüzlerinin yazılışı: Kalın sıradan kelimelerin ön seslerinde genellikle ŧ (ﻂ) harfi kullanılmıştır.
Örnek: ŧaġ/ ﺎﻄﻍ , ŧavar/ ﻮﻂﺭﺍ , ŧoydı/ ﺪﻴﻮﻂﻯ
Bazen kalın ünlüye sahip oldukları halde t (ﺕ) ile yazılan kelimeler de mevcuttur. Örnek: tozı/ ﻮﺗﻯﺯ , tavuķ/ ﻮﺗﻕ ,
Ayrıca aynı kelimenin ön sesinde hem ŧ (ﻂ) hem de d (ﺪ) harflerine rastlanılır. Örnek: ŧurdı/ ﻯﺪﺭﻮﻂ, durdı/ ﻯﺪﺭﻮﺩ; ŧudaķ/ ﺪﻮﻂﻕﺍ , dudaķ/ ﻕﺍﺩ ﻮﺪ
İç ve son ses durumunda kullanılan kalın sıradan kelimeler için genellikle t (ﺕ) harfi kullanılır. Ancak çok az sayıda kelimenin iç ve son seslerinde hem t (ﺕ) hem de d (ﺪ) harfleri mevcuttur.
Örnek: at/ ﺍﺖ , ot/ ﺖﻮ , ķatı/ﻰﺘﻗ; ķaŧırlar/ ﻂﻗﺍ ﺭﻠﺭ ; ķurd/ ﻗﺪ , ķurt/ ﺭ ﺖ ﺭﻗ
4. /ħ/-/ĥ/-/ķ/ ünsüzlerinin yazılışı: /ħ/-/ĥ/ ünsüzleri özellikle İ nüshasında sıkça birbirinin yerine kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu yanlış kullanım genellikle Arapça ve Farsça kökenli kelimeler için geçerlidir.
Örnek: Muĥtār/ ﺘﺣﻤﺭﺍ , Muħtār/ ﺘﺨﻤﺭﺍ
taĥt/ ﺖﺣﺘ, taħt/ ﺖﺨﺘ
ĥiźmet/ﺖﻣﺬﺣ, ħiźmet/ ﺖﻣﺬﺨ ĥurrem/ ﺣﻡﹼﺭ , ħurrem/ ﺨﻡﹼﺭ
/ħ/-/ķ/ ünsüzleri ise özellikle iç ses durumunda kullanıldığı zaman aynı kelimede hem ħ (ﺥ) hem de ķ (ﻕ) şeklinde yazıldıkları tespit edilmiştir.
Örnek: uyħu/ ﻮﺨﻴﻮ , uyķu/ ﺍ ﻮﻘﻴﻮ ; yoħsa/ ﻪﺴﺨﻮﻴ, yoķsa/ ﻪﺴﻘﻮﻴ ﺍ
5. /ś/-/s/-/ŝ/ ünsüzlerinin yazılışı: Yabancı kökenli ve kalın sıradan ünlü ile oluşan kelimeler genellikle ś (ﺺ) ile yazılırken ince sıradan ünlü ile oluşan kelimeler genellikle s (ﺲ) veya ŝ (ﺚ) ile yazılmıştır. Türkçe kökenli kelimelerde bu kurala uyulmamıştır. Genellikle kalın sıradan ünlü ile oluşan kelimelerde ś (ﺺ) harfinin gelmesi gerekirken s (ﺲ) harfinin yazıldığı görülmüştür.
6. /ñ/ ünsüzünün yazılışı: /ñ/ ünsüzü her iki nüshada da kef (ﻚ) harfi ile yazılmıştır. Bu ünsüz harf sadece iç ve son ses durumunda kullanılmaktadır.
Örnek: Tañrı/ ﻜﺗﻯﺭ , śoñra/ ﻜﺻﻩﺭ , aña/ ﺍﺎﻜ , biñ/ ﻚﻴﺒ
Ancak her iki nüshada nazal n (ﻚ) ve nun (ﻦ) harflerinin birbirlerinin yerine kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu kullanım kelime kökünde yer aldığı gibi kelimelere gelen tamlama veya şahıs ekleri için de geçerlidir.
Örnek: göñlünüñ merāreti / göñlüñüñ merāreti,
Cüneyd’üñ ķuvvetin ve diķķatin ve cürǿetin ve heybetin ve ŧutuşın ve ķapışın Cüneyd’üñ ķuvvetiñ ve diķķatiñ ve cürǿetiñ ve heybetin ve ŧutuşın ve ķapışıñ
c. Nüshalarda Dikkat Çeken Diğer Yazılış Özellikleri
1. Atıf vavı ile yapılan terkiplerde her iki nüshada uygulanan belli bir düzen yoktur. Atıf vavları bazen vav (ﻭ) bazen de ünlü uyumuna uyularak /-ı/, /-i/ şekline dönüşüp ye (ﻯ) ile çok az sayıda olmakla birlikte özellikle S nüshasında esre (ﹻ) ile karşılandığı tespit edilmiştir.
Örnek: zįr-i zemįn/ ﻦﻴﻣﺰﹺﺮﻴﺰ , zįr ü zemįn/ ﻦﻴﻣﺰﻭﺮﻴﺰ lāf u güzāf/ ﻑﺍﺰﻜﻭﻒﻻ
2. Farsça izafet kesresi bazen ye (ﻯ) ile yazılmasına karşın bazen de bunun için herhangi bir hareke veya harf kullanılmamıştır.
Örnek: rāviyān-ı aħbār/ ﺮﺎﺒﺨﺍﻦﺎﻴﻮﺍﺮ aĥvāl-i dil-āvįzden/ ﻦﺪﺰﻴﻮﺍﻞﺪﻲﻠﺍﻮﺤﺍ
3. /+a/ yönelme hal eki hem elif (ﺍ) hem de he (ﻩ) harfi ile yazılmıştır. Örnek: aña/ ﺍﺎﻜ havāya/ ﻮﻫﻪﻴ ﺍ
4. /+dan/+den/ ayrılma hal eki her iki nüshada genellikle (ﻦﺪ) şeklinde yazılmıştır. Örnek: evden/ ﻦﺪﻮ ﺍ
5. Sıfatlardan ve zarflardan üstünlük derecesini belirten isimden isim yapan /+rek/+rak/ eki köken bakımından Türkçe kelimelere gelmesinin yanı sıra yabancı kökenli kelimelere de geldiği tespit edilmiştir.
Örnek: yigrek, kiçirek, Ǿazįzrek, merdānerek, bed-fiǾlrek
6. /+ra/+re/ yön ekinde yer alan /a/-/e/ ünlülerinin genellikle he (ﻩ) olarak yazıldığı görülür.
Örnek: taşra/ ﺮﺸﻄﻩ üzre/ﻩﺮﺰﻭﺍ
7. Her iki nüshada küçültme eki olarak /+cak/+cek/, /+cuķ/+cük/, /+cuġaz/+cügez/ eklerinin kullanıldığı tespit edilmiştir.
8. Kalıplaşmış bir ek durumunda olan ve isimlere gelerek zarf yapan /+dası/ ekine sadece “yarındası” kelimesinde rastlamaktayız.
Örnek:“… Ol gice anda rāĥat olup yarındası seĥerden bile rıĥlet itdiler… / … yarındası bir büyük gemi ĥāżırladılar… / … Yarındası śabāĥ yine cezįreye çıķdı ve śu kenārına vardı…”
9. Zamir kökenli çokluk birinci şahıs eki /+uz/+üz/ eklerinin yanı sıra /+vuz/+vüz/ eklerinin de kullanıldığı tespit edilmiştir.
Örnek: iderüz/ idevüz, giderüz/ gidevüz
10. İsimlere gelerek zarf yapan /+layın/+leyin/ ekinin her iki nüshada da kullanıldığı tespit edilmiştir. Eklendiği kelimelere bazen benzetme edatı “gibi” anlamını verdiği gibi bazen de “vakit, zaman” anlamını vermektedir.
Örnek: efserleyin/ deryâleyin/ ancılayın/ bencileyin/ didükleyin/ çapduklayın 11. “Ǿaleyhi’s-selām” ibaresi S nüshasında bazen (ﻢﺀ) şeklinde kısaltma yapılarak
yazılmıştır.
12. çün, kim, ile, gibi bazı edatlar kelimeye bitişik olarak yazılmıştır. Örnek: anuñçün/ ﻦﻮﺟﻜﻮﻨ nitekim/ﻢﻜﺗﻴﻨ zebānla/ ﻪﻠﻨﺎﺒﺰ ﺍ
13. “gibi” benzetme edatı her iki nüshada bazen (ﻰﺒﻜ) bazen de (ﺐﻜ) şeklinde yazılmıştır.
14. “hįç” olumsuzluk edatı ise genellikle S nüshasında hįc (ﺞﻴﻫ) şeklinde yazılırken İ nüshasında hiç (ﭻﮪ) şeklinde yazıldığı tespit edilmiştir.
15. “daħı” kelimesi bazen S nüshasında ( ﺪﺥﺍ ) şeklinde yazılırken İ nüshasında ise
(ﻰﻏﺪ) şeklinde yazılmıştır.
16. “zįrā/ ﺮﻴﺰﺍ ” kelimesinin İ nüshasında bazen zįr/ﺮﻴﺰ şeklinde yazıldığı tespit edilmiştir.
17. /et-/ /eyle-/ ve /ol-/ yardımcı fiillerle oluşturulan birleşik kelimelerin bazen birtakım tasarruflara gidilerek yazıldığı görülür.
Örnek: n’eyledi/ ﺪﻠﻴﻨﻯ n’itdi/ ﺪﺘﻴﻨﻯ n’ola/ ﻪﻠﻮﻨ
18. i- fiilinin görülen geçmiş zaman (i-di), öğrenilen geçmiş zaman (i-miş) ve şart (i- se) yazım şekillerinde genellikle İ nüshasında i- fiili orta hecede korunarak yazılmıştır. Ancak S nüshasında i- fiili genellikle düşer ve –di/ -miş/ -se şeklinde yazıldığı görülür.
19. Ħudā/ Ħuźā, cādū/ cāźū, nevmįd/ nevmįź gibi kelimelerde iç veya son ses durumunda olan /d/ harfi her iki nüshada bazen d (ﺪ) şeklinde bazen de ź (ﺬ) şeklinde yazılmıştır.
20. “birāder-zāde” kelimesi İ nüshasında genellikle birāzer-zāde ﻩﺪﺍﺰﺮﺰﺍﺮﺒ şeklinde yazılırken İ nüshasında ise birāźer-zāde ﻩﺪﺍﺰﺮﺬﺍﺮﺒ veya birāźer-źāde ﻩﺪﺍﺬﺮﺬﺍﺮﺒ şeklinde yazılmıştır.
21. O şekilde anlamında kullanılan “öyle” kelimesi her iki nüshada da bazen “eyle/
ﺍ
ﻪﻠﻴ ” bazen “öyle/ ﻪﻠﻴﻮ ” şeklinde yazıldığı görülür. ﺍ
22. “biraz” kelimesi her iki nüshada bazen biraz/ ﺮﺒﺰ birez/ ﺰﺮﺒ şeklinde yazıldığı ﺍ
tespit edilmiştir.
23. “ez-įn cānib” ve “ez-ān cānib” kelimelerinde yer alan įn ve ān sözcükleri yazılırken İ nüshasında bazen elif (ﺍ) veya ye (ﻯ) harflerinin yazılmadığı görülmüştür.
Örnek: ez-ān cānib/ ﺐﻨﺎﺠﻨ ﺯﺍ
24. “berü” kelimesi her iki nüshada bazen berü/ﻮﺮﺒ bazen beri/ ﺮﺒﻯ şeklinde
yazılmıştır.
25. “vedāǾlaş-” kelimesinin yazımında İ nüshasında bazen Ǿ (ﻉ) harfi yazılmadığı tespit edilmiştir.
Örnek: vedālaşdı/ ﻯﺪﺸﻠﺍﺪﻮ vedāǾlaşdı/ ﻯﺪﺸﻠﻋﺍﺪﻮ