• Sonuç bulunamadı

Selçuklu çağı seramik sanatında hayvan tasvirleri ve artistik formlarda yorumlanması

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Selçuklu çağı seramik sanatında hayvan tasvirleri ve artistik formlarda yorumlanması"

Copied!
166
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

SERAMĠK ANASANAT DALI

SERAMĠK BĠLĠM DALI

SELÇUKLU ÇAĞI SERAMĠK SANATINDA HAYVAN

TASVĠRLERĠ VE ARTĠSTĠK FORMLARDA

YORUMLANMASI

Ġbrahim ġAHĠN

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

DanıĢman

Prof.Dr. Orhan CEBRAĠLOĞLU

(2)

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Bilimsel Etik Sayfası

Ö

ğre

nci

ni

n

Adı Soyadı : Ġbrahim ġAHĠN

Numarası : 104255001004

Ana Bilim / Bilim Dalı : Seramik Anabilim Dalı / Seramik Bilim Dalı Programı : Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez DanıĢmanı : Prof.Dr. Orhan CEBRAĠLOĞLU

Tezin Adı : Selçuklu Çağı Seramik Sanatında Hayvan Tasvirleri ve Artistik Formlarda Yorumlanması

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Öğrencinin imzası (Ġmza)

(3)

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu

Ö

ğre

nci

ni

n

Adı Soyadı : Ġbrahim ġAHĠN

Numarası : 104255001004

Ana Bilim / Bilim Dalı : Seramik Anabilim Dalı / Seramik Bilim Dalı Programı : Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez DanıĢmanı : Prof.Dr. Orhan CEBRAĠLOĞLU

Tezin Adı : Selçuklu Çağı Seramik Sanatında Hayvan Tasvirleri ve Artistik Formlarda Yorumlanması

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Selçuklu Çağı Seramik Sanatında Hayvan Tasvirleri ve Artistik Formlarda Yorumlanması baĢlıklı bu çalıĢma 09/07/2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile baĢarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir.

Ünvanı, Adı Soyadı DanıĢman/Üye Ġmza

Prof.Dr. Orhan CEBRAĠLOĞLU DanıĢman

Dr.Öğr. Üyesi ġerife YALÇIN YASTI Üye

Dr.Öğr. Üyesi Mine ÜLKÜ ÖZTÜRK Üye

(4)

Selçuklu Çağı Sanatının ortaya koyduğu ürünler, göz ardı edilemeyecek derecede çeĢitlilik sunar. Bu çağ plastik sanatlar ve sanat tarihi alanında çok önemli bir yere ve konuma sahiptir. Bu durum; sanatın enerji dolu olmasından ve ifade yolları bakımından taĢıdığı zenginlikten kaynaklanmaktadır. ġüphesiz, mevcut çeĢitliliğin en bariz örneği süsleme alanında görülmektedir. Kültür mirasının bir parçası olan Selçuklu seramik eserlerin, süsleme anlayıĢının arka planında avcı-göçebe toplum, totemizm, Budizm ve Ġslam toplum yapısının inançları birlikte kaynaĢmaktadır.

Seramik süslemelerinde çeĢitlilik sağlayan unsurlardan biri de hayvan tasvirlerinin oldukça bol Ģekilde kullanılmasıdır.

Selçuklu Çağı, sahip olduğu kültür ve birikimle seramik sanatında da diğer sanatlarda olduğu gibi kendini, derinlemesine ifade edebilmiĢtir. Bu sanat dalında ele alınmıĢ olan hayvan tasvirleri, çağının getirmiĢ olduğu büyük bir Ģevk ve heyecanla seramik yüzeylerde iĢlenmiĢtir. Ayrıca kompozisyonlarıyla, kültürel alt yapısıyla ve o dönemin iç dünyasını yansıtmasıyla, dinsel inanç ve davranıĢlarını kısaca güncel yaĢamlarını, sanat anlayıĢlarını, duygu düĢünce ve beklentilerini seramik eserlerine yansıtmıĢlardır.

ÇalıĢmamız boyunca desteğini esirgemeyen değerli danıĢmanım Doç. Dr.Orhan Cebrailoğlu‟na, Tez konusunun tespitinde beni yönlendiren Doç. Dr. Lale Ġskenderzade‟ye, görüĢleriyle yardımcı olan, fikirlerini paylaĢan ve tez çalıĢmamın Ģekillenmesinde katkıda bulunan Yrd. Doç. Dr. Can ġahin‟e, tez içeriğinin düzenlenmesinde değerli zamanını ayıran hocam Dr. Öğretim Üyesi ġerife Yalçın Yastı‟ya, çocuklarıma, eĢime, aileme ve tüm emeği geçen bana destek olan herkese saygı ve teĢekkürlerimi belirtmek isterim.

Ġbrahim ġAHĠN Konya, 2019

(5)

T. C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Ö

ğre

nci

ni

n

Adı Soyadı : Ġbrahim ġAHĠN

Numarası : 104255001004

Ana Bilim / Bilim Dalı : Seramik Anabilim Dalı / Seramik Bilim Dalı Programı : Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez DanıĢmanı : Prof.Dr. Orhan CEBRAĠLOĞLU

Tezin Adı : Selçuklu Çağı Seramik Sanatında Hayvan Tasvirleri ve Artistik Formlarda Yorumlanması

ÖZET

Bu araĢtırmada, Selçuklu çağı seramik sanatı uygulama alanında yer alan hayvan tasvirlerinin sosyal, düĢünsel ve sanatsal açıdan değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Üslubun oluĢumu, seramik yüzeylerde uygulanıĢ Ģekilleri, sır özellikleri, gerçekçi ve stilize edilmiĢ fantastik hayvan tasvirleri incelenmeye çalıĢılmıĢtır.

Konu ile ilgili kaynaklar kütüphane araĢtırması yapılarak incelenmiĢtir. Görseller derlenmiĢ, görsellerin seçiminde süsleme konularının zenginliğini ve çeĢitliliğini yansıtabilecek örnekler dikkate alınmıĢ ve belirli bir yöntemle sıralanmıĢtır.

ÇalıĢmanın uygulama aĢamasında, seramik sanatında görülen hayvan tasvirleri içerisinden çift baĢlı kartal motifi ele alınmıĢ, konuyla bağlantılı olarak artistik formlarda yorumlanması çeĢitli teknikler kullanılarak gerçekleĢtirilmiĢtir.

(6)

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Ö

ğre

nci

ni

n

Adı Soyadı : Ġbrahim ġAHĠN

Numarası : 104255001004

Ana Bilim / Bilim Dalı : Seramik Anabilim Dalı / Seramik Bilim Dalı Programı : Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez DanıĢmanı : Prof.Dr. Orhan CEBRAĠLOĞLU

Tezin Adı : Animal Depictions In Seljuk Period Ceramic Art And Interpretation In Artistic Way

ABSTRACT

In this research, animal depictions in the Seljuk period ceramic art practice were evaluated in terms of social, intellectual and artistic aspects. The formation style of depictions, their applications on the ceramic surfaces, features of glazes, realistic and stylized fantastic animal depictions are tried to be examined.

Resources related to the subject were examined by library research. The visuals are compiled and in the selection of the visuals, the samples that can reflect the substantiality and diversity of the ornamentation subjects are taken into consideration and listed in a certain way.

In the application phase of the study, the double-headed eagle motif was selected among the animal depictions that seen in the ceramic art, and its interpretation in artistic forms were carried out using various techniques.

(7)

Bilimsel Etik Sayfası ... ii

Tez Kabul Formu ... iii

ÖNSÖZ ...iv ÖZET ... v ABSTRACT ...vi ĠÇĠNDEKĠLER ... vii KISALTMALAR ...ix ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... x GĠRĠġ ... 1 Karahanlılar ... 2 Gazneliler ... 4 Selçuklular ... 6 Büyük Selçuklular ... 6 Anadolu Selçukluları ... 8 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ... 10

SELÇUKLU ÇAĞI SERAMĠK SANATI ... 10

1.1. Selçuklu Çağında Seramik Sanatının Yeri ... 10

1.2. Selçuklu Seramiklerin Özellikleri... 16

1.3. Selçuklu Seramik Sanatında Uygulanan Süsleme / Dekor Teknikleri ... 17

1.3.1. Kazıma (Sgraffito) Tekniği ... 17

1.3.2. Derin Oyma (Champleve) Tekniği ... 21

1.3.3. Slip Tekniği ... 23

1.3.4. Sır Altı Dekorlama Tekniği ... 24

1.3.5. Lüster Tekniği ... 27

1.3.6. Minai Tekniği ... 30

ĠKĠNCĠ BÖLÜM ... 34

SELÇUKLU SERAMĠK SANATINDA HAYVAN TASVĠRLERĠ ... 34

2.1. Hayvansal Tasvirlerin DoğuĢu ve Selçuklu Seramiğindeki Yeri ... 37

2.2. Selçuklu Seramiğinde Görülen Hayvan Tasvirleri ... 43

2.2.1. “At” Figürü ... 44

(8)

2.2.5. “Köpek, Keçi, EĢek, Ayı, Deve ve TavĢan” Figürü ... 77

2.3. Selçuklu Seramiğinde ÜsluplaĢmıĢ Hayvan Tasvirleri ... 90

2.3.1. “Ejder” Figürü ... 92

2.3.2. “Tek ve Çift BaĢlı Kartal” Figürü ... 98

2.3.3. “Siren ( Simurg, Harpi)” Figürü ... 107

2.3.4. “Sfenks” Figürü ... 113 2.3.5. “Grifon” Figürü ... 116 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 121 ÇAĞDAġ UYGULAMALAR ... 121 3.1. Uygulamalar ... 121 SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME ... 140 KAYNAKÇA ... 142 ÖZGEÇMĠġ ... 150

(9)

KISALTMALAR Cm : Santimetre C : Santigrat derece DD : DüĢük Derece Kg : Kilogram M.Ö. : Milattan Önce yy. : Yüzyıl Vb : Benzeri/Benzerleri Prof. : Profesör R. : Resim S. : Sayfa

(10)

Numarası

ġekil-1: Karahanlılar Devleti Haritası. ... 3

ġekil-2: Gazneliler Devlet Haritası. ... 5

ġekil-3: Büyük Selçuklu Devlet Haritası. ... 7

ġekil-4: Selçuklu Dönemi Kadın BaĢlı Kanatlı Sfenks 12-13.yy. ... 12

ġekil-5: Türk Selçuklu Seramik Bardak 12-13.yy. ... 12

ġekil-6: Kabarıklı Lüster Süslemeli Çini Plaka, Rey, Ġran 12-13.yy. ... 13

ġekil-7: Lüster Kase 12-13.yy. Devlet Tarih Müzesi, Moskova. ... 14

ġekil-8: Sekizgen Yıldız ve Haç Biçiminde OluĢan Çini Pano. ... 15

ġekil-9: Portal. ... 15

ġekil-10: Portal Kesiti. ... 15

ġekil-11: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Seramik Tabak, Ġran. ... 19

ġekil-12: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Seramik Kase. Kubad Abad, Büyük Saray. . 20

ġekil-13: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Sırlı Seramik Tabak. Güzel Sanatlar Müzesi, Boston. ... 20

ġekil-14: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Seramik Kase. Azerbaycan Ulusal Tarih Müzesi, Bakü. ... 21

ġekil-15: Kazıma Tekniği UygulanmıĢ Kase Samsat Kazı Buluntusu, Adıyaman. .... 21

ġekil-16: Derin Oyma Tekniğinde YapılmıĢ KuĢ Tasvirli Seramik Kase. Arkeoloji Müzesi, Ġstanbul. ... 22

ġekil-17: Slip Tekniğinde YapılmıĢ YeĢil Sırlı Kase. David Samling Müzesi, Kopenhag. ... 23

ġekil-18: Sır altı tekniğinde yapılmıĢ balık tasvirli seramik tabak.12-13.yy Kubad Abad Sarayı. ... 26

ġekil-19: Sır Altı Tekniğinde yapılmıĢ Seramik Kase, Turkuaz sır, siyah sıraltı boya, çini çamuru. 13.yy. Ġran, KaĢan. Kuwait National Museum. ... 27

ġekil-20: Lüster Tekniğinde YapılmıĢ Tabak, Azerbaycan Müzesi, Tebriz. ... 29

ġekil-21: Lüster Tekniğinde YapılmıĢ Dar Boyunlu Sürahi. British Müzesi, Londra. ... 29

ġekil-22: Minai Tekniğinde YapılmıĢ ġiĢe. David Samling Müzesi, Kopenhag. ... 31

ġekil-23: Minai Tekniğinde YapılmıĢ Kase. Freer Güzel Sanatlar Galerisi, Washington. ... 33

(11)

ġekil-25: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çini. Kubad Abad, Büyük

Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 46

ġekil-26: Atlı Süvari. Sır Altı Süsleme, Turkuaz Sır. Ġran, 12-13.yy. Metropolitan Sanat Müzesi, New York. ... 47

ġekil-27: Sır Altı Tekniğiyle YapılmıĢ Atlı Seramik Figür, 12-13.y.y. Suriye, ġam Milli Müzesi. ... 47

ġekil-28: Seramik Süvari, Mat Turkuaz Sırlı, Paris, Louvre Müzesi. ... 48

ġekil-29: Seramik Süvari Figürü, Ġstanbul, Türk ve Ġslam Eserleri Müzesi ... 49

ġekil-30: Minai Tekniğiyle YapılmıĢ Süvarili Tabak, Atlı Figürler, Ashmolean Müzesi, Oxford. ... 49

ġekil-31: Minai Tekniğiyle YapılmıĢ Süvarili Seramik Tabak Parçası, Devlet Tarih Müzesi, Moskova. ... 50

ġekil-32: Minai Tekniğiyle YapılmıĢ Süvarili Seramik, Ermitaj Devlet Müzesi, St Petersburg. ... 51

ġekil-33: Tüf taĢından rölyef. 12-13 y.y Ġran-Hamedan, David Samling Müzesi, Kopenhag. ... 52

ġekil-34: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Aslan Figürlü Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 53

ġekil-35: Selçuklu Dönemi Seramik Kase, 12-13.y.y. Ashmolean Müzesi, Oxford. . 53

ġekil-36: Aslanlı Pano, Turkuaz Sırlı, Azerbaycan Müzesi, Tebriz. ... 54

ġekil-37: Aslan Formunda Kap, Brıtısh Müzesi, Londra. ... 54

ġekil-38: Aslan Figürlü Çini Parçası, David Samling Müzesi, Kopenhag. ... 55

ġekil-39: Aslan formunda kap, Vıctorıa ve Albert Müzesi, Londra. ... 55

ġekil-40: Rumi Süslemeli Minai Testi, Brıtısh Müzesi, Londra ... 56

ġekil-41: Minai Testi, David Samling Müzesi, Kopenhag. ... 56

ġekil-42: Türk Selçuklu Sıraltı Balık Tasvirli Seramik Tabak. 12-13.yy. ... 57

ġekil-43: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Balık Figürlü Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 58

ġekil-44: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Balık Figürlü Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 58

ġekil-45: Balık Figürlü Yıldız Çini. Kubad Abad Sarayı. 12-13. Yy. ... 59

ġekil-46: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Balık Figürlü Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 59

(12)

Kubad Abad, Küçük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 61

ġekil-49: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu ġahin Figürlü Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 62

ġekil-50: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ KuĢu Boğazından Yakalayan Avcı KuĢ Figürlü Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 63

ġekil-51: Lüster Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu TavĢanın BaĢını Gagalayan Avcı KuĢ Figürlü Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 63

ġekil-52: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Hayat Ağacının Üzerine Tüneyen, Tepelikli Gagaları Sarkıtlı Simetrik KuĢlu Yıldız Formlu Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Karatay. ... 64

ġekil-53: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Kare Formlu Hayat Ağacı ve Simetrik Çift KuĢ. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 64

ġekil-54: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Simetrik Ġki KuĢ Figürlü Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Karatay. ... 65

ġekil-55: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Haç Formlu Uçlarında KuĢ Tasvirli Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Karatay. ... 65

ġekil-56: Konya KöĢkünün Kırık Parçalı Çinisi, Berlin ve Stockholm Müzesi. ... 66

ġekil-57: Türk Selçuklu ġahin Figürü. ... 66

ġekil-58: Selçuklu Çini Tabak, 12.13.y.y. ... 67

ġekil-59: Seramik Parçası, Sıraltı, Türk ve Ġslam Eserleri Müzesi, Ġstanbul. ... 68

ġekil-60: Sır Altı Tekniğinde Kase, Ashmolean Müzesi, Oxford. ... 68

ġekil-61: Sır Altı Tekniğinde Kase, David Samling Müzesi, Kopenhag. ... 69

ġekil-62: Seramik KarĢılıklı KuĢlu Kase, Pergamon Müzesi, Berlin. ... 69

ġekil-63: Yıldız Formunda Çini Parçası, Türk ve Ġslam Eserleri Müzesi, Ġstanbul. ... 70

ġekil-64: Sırsız Kabartma Desenli Seramik, Louvre Müzesi, Paris. ... 70

ġekil-65: Seramik Kase, Brooklyn Müzesi, A.B.D. ... 71

ġekil-66: Slip Tekniğiyle YapılmıĢ Tabak, Ashmolean Müzesi, Oxford. ... 72

ġekil-67: Selçuklu Çağı Seramik KuĢ Figürü, 12-13.yy. ... 72

ġekil-68: Selçuklu Seramik KuĢ Tasvirli Figür, 12.13.y.y. ... 73

ġekil-69: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çift Tavus KuĢu Figürlü Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Karatay. ... 74

(13)

Tavus KuĢlu Figürlü Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Karatay. ... 74

ġekil-71: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu ġahin Tavus KuĢu Desenli Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Karatay. ... 75

ġekil-72: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu ġahin Tavus KuĢu Desenli Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Karatay. ... 75

ġekil-73: Lüster Tekniğiyle YapılmıĢ Tabak, Ashmolean Müzesi, Oxford. ... 76

ġekil-74: Seramik Kase, Metropolitan Sanat Müzesi, New York. ... 76

ġekil-75: Selçuklu KuĢ Tasvirli Seramik, 12.13.y.y. ... 77

ġekil-76: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Köpek Figürlü Çiniler. Kubad Abad, Karatay. ... 78

ġekil-77: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Karatay. ... 78

ġekil-78: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Keçi Figürü. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 79

ġekil-79: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çini. Kubad Abad, Küçük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 79

ġekil-80: Lüster Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 79

ġekil-81: Keçi Tasvirli Sırlı Kase, Brooklyn Müzesi, A.B.D. ... 80

ġekil-82: Seramik Deve Figürü. Sır Altı Süsleme, Metropolitan Sanat Müzesi, New York. ... 81

ġekil-83: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Deve Figürlü Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 81

ġekil-84: Seramik Deve Figürü. Sır Altı Süsleme, Turkuaz Sır, Metropolitan Sanat Müzesi, New York. ... 82

ġekil-85: Seramik Deve Figürü. Pergamon Müzesi, Berlin. ... 83

ġekil-86: Deve Figürlü Yıldız Formlu Çini. El Sanatları Müzesi, Berlin. ... 84

ġekil-87: Seramik Kase. Metropolitan Sanat Müzesi, New York. ... 85

ġekil-88: Seramik Deve Figürlü Testi. Minai Tekniğiyle YapılmıĢ, David Samling Müzesi, Kopenhag. ... 85

ġekil-89: Seramik Kase. Brooklyn Müzesi, A.B.D. ... 86

ġekil-90: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 86

(14)

ġekil-93: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ TavĢan Figürü. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 88 ġekil-94: Seramik Kase. Pergamon Müzesi, Berlin. ... 89 ġekil-95: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya

Karatay Müzesi. ... 90 ġekil-96: Kuyruğu Ejder BaĢıyla Son Bulan Sefenks Figürlü Çini. Kubad Abad,

Küçük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 93 ġekil-97: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Ejder Figürü. Kubad Abad, Büyük Saray.

Konya Karatay Müzesi. ... 96 ġekil-98: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Ejder Figürü. Kubad Abad, Küçük Saray.

Konya Karatay Müzesi. ... 96 ġekil-99: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Ejder Figürlü Çini Parçası. Kubad Abad,

Kız Kalesi. ... 96 ġekil-100: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Ejder Figürlü Çini Parçası. Malanda KöĢkü. . 97 ġekil-101: Altı Ejder Düğümlü Seramik Tabak. Pergamon Müzesi, Berlin. ... 97 ġekil-102: Dört Ejder Düğümlü Seramik Tabak. 12-13.y.y. ... 98 ġekil-103: Göğsünde „Es Sultan‟ Yazılı Çift BaĢlı Kartal, Konya Karatay Müzesi. ... 102 ġekil-104: Çift BaĢlı Kartal, Konya Karatay Müzesi. ... 104 ġekil-105: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çift BaĢlı Kartallar. Kubad

Abad, Küçük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 104 ġekil-106: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Çift BaĢlı Kartallar. Kubad Abad, Küçük

Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 105 ġekil-107: Çift BaĢlı Kartal Tasvirli Vazo. Louvre Müzesi, Paris. ... 106 ġekil-108: Kulaklı Çift BaĢlı Selçuklu Kartalı, 12-13.y.y. Artuklu Sarayı, Diyarbakır

Müzesi. ... 106 ġekil-109: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Siren Figürlü Çiniler. Kubad

Abad, Konya Karatay Müzesi. ... 108 ġekil-110: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Siren Figürlü Çiniler. Kubad

Abad, Konya Karatay Müzesi. ... 108 ġekil-111: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Siren Figürlü Çini. Kubad

Abad, Konya Karatay Müzesi. ... 109 ġekil-112: Siren Figürü, Lüster Süslemeli, Metropolitan Sanat Müzesi, New York ... 110

(15)

Bakü. ... 110

ġekil-114: Siren Figürlü, Lüster Süslemeli Opak Sırlı Seramik Kase, Victoria ve Albert Müzesi, Londra. ... 111

ġekil-115: Üç Boyutlu Sırlı Siren Figürü, Devlet Tarih Müzesi, Moskova. ... 111

ġekil-116: Sır Altı Kase, ġam Milli Müzesi. ... 112

ġekil-117: Sır Altı Kase, ġam Milli Müzesi. ... 112

ġekil-118: Sır Altı Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Sifenks Figürlü Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 114

ġekil-119: Lüster Tekniği ile YapılmıĢ Yıldız Formlu Çini. Kubad Abad, Büyük Saray. Konya Karatay Müzesi. ... 114

ġekil-120: Sır Altı Kase, ġam Milli Müzesi. ... 115

ġekil-121: Selçuklu Kadın BaĢlı Sfenks Figürü, 12.yy. ... 116

ġekil-122: Sır Altı Tekniği Ġle YapılmıĢ Grifon Figürlü Çini. ... 117

ġekil-123: Sır Altı, Grifon Figürlü Yıldız Çini. Kız Kalesi, Konya Karatay Müzesi. . 118

ġekil-124: 12-13.y.y Sekiz Kollu Yıldız Formunda Selçuklu Grifon. ... 119

ġekil-125: Türk Selçuklu Çini Rölyef. ... 119

ġekil-126: Selçuklu Seramik Sürahi. ... 120

ġekil-127: Selçuklu Seramik Parçası. ... 120

ġekil-129: Uygulama ÇalıĢması-1, Model Yapımı. ... 122

ġekil-130: Uygulama ÇalıĢması-1 (Yazılı), Model Yapımı. ... 123

ġekil-132: Uygulama ÇalıĢması-1, Döküm ĠĢlemi. ... 125

ġekil-133: Uygulama ÇalıĢması-1, Genel Görünüm (54x16,5x1,5 cm). ... 126

ġekil-134: Uygulama ÇalıĢması-1, Genel Görünüm. ... 127

ġekil-135: Uygulama ÇalıĢması-1, Detay. ... 127

ġekil-136: Uygulama ÇalıĢması-2, Kalıba Çamur Basma. ... 128

ġekil-137: Uygulama ÇalıĢması-2, Ham Ürün Üzerine Motif Aktarma. ... 128

ġekil-138: Uygulama ÇalıĢması-2, Ham Ürün Üzerine Angob Boyama. ... 129

ġekil-139: Uygulama ÇalıĢması-2, Sırlama. ... 130

ġekil-140: Uygulama ÇalıĢması-2, Genel Görünüm (54x16,5x1,5 cm). ... 131

ġekil-141: Uygulama ÇalıĢması-2, Genel Görünüm. ... 132

(16)

ġekil-145: Uygulama ÇalıĢması-3, Genel Görünüm (25x16x8 cm). ... 135

ġekil-146: Uygulama ÇalıĢması ... 136

ġekil-147: Uygulama ÇalıĢması-4, Model Yapımı. ... 137

ġekil-148: Uygulama ÇalıĢması-4, Sırlı Ürün (24x24x1 cm). ... 138

ġekil-149: Uygulama ÇalıĢması-4, Genel Görünüm ve Detay. ... 138

(17)

GĠRĠġ

Ġslamiyet‟ten önce Orta Asya sanatında görülen insan ve hayvan figürleri, Ģaman (kam) kültü, totemlerle ilgili veya astrolojiyi temsil eden sembolik anlamlar içermektedir. Orta Asya Ģaman inançları, Ġslamiyet‟ten sonra Selçuklularda tılsım, nazarlık, büyü olarak varlığını günlük yaĢamda ve sanatta devam ettirmiĢtir.

Selçuklu Çağı hayvan tasvirlerine yönelik araĢtırmalar, genellikle mimari ve mimari süslemede yoğunlaĢmıĢ; buna karĢılık seramik sanatına ve uygulanmıĢ olan örneklere gereken ilgi yeterince gösterilmemiĢtir.

Oysa, bu çağın sadece mimari ve mimari süsleme ile değil; aynı zamanda taĢınabilir nitelikteki her türlü kültür eĢyası ile birlikte çok yönlü olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu anlamda, Selçuklu Çağı kültürel ve sanatsal anlamda zengin bir birikime sahiptir. Selçuklu Sanatı; Kirman, Suriye, Irak ve Anadolu olmak üzere çeĢitli kollara ayrılmıĢ, geniĢ bir coğrafyada oldukça uzun bir zaman diliminde yer almıĢ, kendine özgü sanatsal üretimleriyle dünya kültür ve sanat tarihinde etkin olmuĢtur. Ġslami bir ortamda geliĢen seramik sanatı renk, desen, konu ve teknik özellikleri bakımından önemli bir sanat dalıdır. Seramik sanatının en önemli unsurları olan süslemelerle oluĢturulan kompozisyonlar, farklı kültürlerden de gelen nakkaĢların ellerinde geliĢmiĢ ve zenginleĢtirilmiĢtir.

Gündelik kullanma eĢyası olarak çeĢitlilik gösteren seramikler, ticaret ya da göçler yoluyla kolaylıkla el ve yer değiĢtirebilmekte; bu Ģekilde farklı kültürler arasındaki iliĢkiler, etkileĢimler ve uygarlık geliĢmelerinin tespitinde çok değerli bilgiler verebilmektedir. Bu nedenle, seramik konusunu sadece günlük kullanım eĢyası olarak değil; taĢınabilir küçük eĢya olmalarından dolayı, farklı kültürler arasında sanat bağlarını kuran, birbirlerine etki ya da ilham kaynağı yaratan kültür taĢıyıcıları gibi de düĢünmek gerekmektedir.

Seramik, Selçuklu yaĢamının her kesiminde görsel dünyanın bir parçası haline gelmiĢtir. Seramik süslemesinde tercih edilen konular ise, Selçuklu düĢünce dünyası, yaĢam tarzı ve sanat anlayıĢının bir yansımasıdır. Bu nedenle, Selçuklu

(18)

süslemelerinin en güçlü kaynaklarından biri olan hayvan tasvirleri araĢtırma konusu olarak belirlenmiĢtir.

Bu doğrultuda Orta Asya Bozkır Sanatı ve Ġslam Sanatı etkisi ile yeni bir yoruma sahip olan Selçuklu Sanatında görülen hayvan üslubunun ne kadar önemli ve değerli bir yere sahip olduğu belirtilmeye çalıĢılmıĢtır.

Selçuklu sanatı ile ilgili yapılan araĢtırmalar ve kazılar bu sanatın kendinden önceki Türk devletlerinden önemli ölçüde etkilendiğini göstermektedir.

Özellikle Göktürkler ile baĢlayıp Uygurlar zamanında çok büyük bir geliĢme gösteren Türk kültür medeniyetin Maveraünnehir ve Horasan‟da bulunan Karahanlı ve Gazneli döneminde Ġslam kültür medeniyeti ile karĢılaĢıp etkileĢmesiyle Müslüman Türk Devletleri adı verilen bin yıllık tarihin temelleri atılmıĢtır (Aslanapa, 2002: 15; Genç, 2002: IX; Ġskenderzade, 2010: 9, 102).

Türkler Ġslam dinini kendi istekleriyle kabul edip, bu yeni din içinde tamamıyla orijinal ve o zamana kadarki en büyük sanatı geliĢtirmiĢlerdir. Bu nedenle çalıĢmada Müslümanlığı ilk kabul eden Türk devletleri Karahanlı devleti ve Gazneli devleti dönemlerine değinilmiĢtir.

Karahanlılar

“Karluk, Çiğil, Yağma, ve diğer Türk boylarından meydana gelen Karahanlılar Devleti Orta Asya‟da kurulan ilk “Müslüman Türk” devleti olmuştur” (Arkun, 2010: 122). 840 yılına kadar Uygurlar ‟la birlikte yaĢayan, Uygur Devleti‟nin yıkılmasıyla bağımsızlıklarını ilan eden Karahanlılar 999 yılında Samanilere karĢı kazandığı zaferle en geniĢ sınırlarına ulaĢmıĢ ve 1212 yılına kadar Orta Asya‟nın farklı bölgelerine hâkim olmuĢlardır (Ġskenderzade, 2010: 105). Maverahünnehir, Horasan, Buhara ve Semerkand gibi dönemin kültür baĢkentlerine sahip olan Karahanlılar (ġekil-1) “Uygur alfabesini kullanırlar ve Türkçe konuşurlardı” (Çeçen, 2007: 1; Ġskenderzade, 2010: 105).

(19)

ġekil-1: Karahanlılar Devleti Haritası.

Kaynak: Uğurluel ve Özgen, 2017: 63.

Karahanlılardan sonra zamanla Müslüman Türk devletlerinin sayısının arttığını ve bu bölgelerde Türklerin baskın rol oynadığını görüyoruz. Karahanlılar Devleti‟nin tarihi Türk tarihi bakımından da büyük önem taĢımaktadır. Karahanlılar idari geleneklerdeki öz Türk unsurlarını geniĢ ölçüde korumuĢlar ve bunları daha sonraki Türk devletlerine intikalinde bir basamak taĢı rolünü de oynamıĢlardır. Ġslamlığın yayılmasında ve geliĢmesinde büyük rolü olan Karahanlılar kültür sanat ve uygarlık hareketlerinde de önemini daima hissettirmiĢtir.

Bu dönemde baĢta Divan-i Lügat-it Türk eserini yazan KaĢgarlı Mahmud, Kutadgu Bilig eserinin sahibi Yusuf Has Hacib, Türk Ġslam filozofu Muhammed Farabi (ölümü 950), matematikçi Harezmili El Biruni (ölümü 1048) olmak üzere bir çok bilim adamı ve sanatçı yaĢamıĢtır (Ġskenderzade, 2010: 104-105).

Karahanlılar devrinde camii, saray, kervansaray ve türbe gibi değiĢik türde imar faaliyetlerinin yanı sıra, Ģehircilik alanında da yoğun bayındırlık hizmetleri verildiği bilinmektedir. XI. ve XII. yüzyıllar arasında Karahanlılar kerpiçten tuğla mimarisine geçmiĢ mimaride parlak bir geliĢme devri göstermiĢlerdir. Tuğla süslemelerinin hakim olduğu bir mimari dönem oluĢturmuĢlardır. Tuğlaların çeĢitli

(20)

Ģekilde dizilmesinden meydana gelen zengin mimari süslemelere ve yapılan eserlere de öncü olmuĢlardır.

Asya kültüründe karĢımıza çıkan ileri derecede stilizasyon, spiral Ģekiller, figürlerin deformasyonu, “S” biçiminde kıvrımlar, hayvan mücadele sahneleri ve insan figürüyle bir arada kullanılan hayvan motifleri Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklu Sanatında da uygulanmıĢtır.

Tirmiz sarayı1

taĢ süslemelerinde tuğla hamurundan yapılmıĢ hayvan tasvirleri (kuĢ, süvari, iki gövdeli tek baĢlı aslan, öküze saldıran aslan ve grifon gibi…), hayvan üslubuyla ilgili en güzel örneklerdir (Çoruhlu, 1990: 12).

Özellikle Karahanlılar ve Ġran Selçuklularında çok geliĢmiĢ bir seramik sanatı olduğu bilinmektedir. 9. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar geliĢen bu sanat asıl büyük teknik çeĢitliliğine Ġran‟da, Büyük Selçuklular döneminde ulaĢmıĢtır. Selçuklu egemenlik bölgesinin Anadolu‟ya kaymaya baĢlamasıyla bu çeĢitlilik Anadolu Selçuklularında da etkisini belli etmiĢtir.

Karahanlılar devrine atfedilen seramikler daha çok „karnı dar veya geniĢ yeĢil, kahverengi ve Türk mavisi renklerin çok kullanıldığı çok renkli (polikrom) vazolar ve tabaklardan oluĢmaktadır. Tabak süslemeleri tekrarlayan birimler Ģeklindedir (Ögel, 1991: 311).

Gazneliler

Asya‟nın doğusunda Afganistan‟da kurulan Gazneliler devleti (963-1186) Karahanlılardan sonra tarihteki ikinci Türk Ġslam devleti olarak bilinmektedir (ġekil-2). Adını devletin merkezi Gazne Ģehrinden almıĢtır.

1

(21)

ġekil-2: Gazneliler Devlet Haritası.

Kaynak: Dağtekin, 2003: 34.

Sultan Mahmud (998-1030) Gazneliler devletinin en önemli hükümdarı olmuĢtur. Gaznelilerin en kudretli zamanı bu döneme rastlamıĢtır. Etkileyici askeri dehası ve parlak politik zekası ile Gazneli ġah Mahmud Sultan ünvanını alan ilk Türk hükümdarıdır ve Ortaçağ Ġslam tarihinde mistik kahraman olarak iz bırakmıĢtır (Çeçen, 2007: 2).

Sultan Mahmud döneminde tüm Afganistan ele geçirilmiĢ Kuzey Hindistan fethedilerek müslümanlaĢtırılmıĢ, ayrıca Harezm ve Horasan bölgeleri de sınırlara dahil edilmiĢtir. Medrese ve kütüphaneler kuran ve alimleri çevresine toplayan Sultan Mahmud, Gazneyi dönemin kültür merkezi haline getirmiĢtir (Uğurluel ve Özgen, 2017: 65; Aslanapa,1972: 37).

Gazneliler Devleti coğrafi bakımından Ġslam dünyasının merkezinden uzak kalmasına rağmen döneminde bilime ve sanata büyük destek verilmesi nedeniyle Orta Çağ Ġslam kültür ve sanatı içerisinde önemli bir yeri vardır. Bu dönem „bilim ocaklarıyla, medreseler ve ünlü kütüphaneleriyle‟ Türk Ġslam dünyasına önemli katkılar sağlamıĢtır. Ünlü „ġahname‟ adlı eser de Firdevs tarafından bu dönemde kaleme alınmıĢtır (Ġskenderzade, 2010: 112).

(22)

Gazneliler sanatı kendinden önceki Türk topluluklarından etkilenmiĢtir. Aynı zamanda bu toplulukların Selçuklu sanatına hem de Hindistan Türk sanatına etkileri büyüktür. Gazneliler konumları gereği, Hint kültürü ile Ġran arasında bir köprü görevi de görmüĢtür. Gazne Sanatı Ġslamiyet‟ten sonraki Asya Türk Sanatı‟nın ikinci önemli devrini oluĢturmaktadır. Bu dönemin seramiğinde süslemelerin yaygın olarak kullanımı açısından Anadolu Türk Sanatı ile yoğun iliĢkileri vardır. Selçuklu sanatının özellikle Anadolu Selçukluların Gazneli sanatıyla benzerlikleri ortaya çıkmıĢtır. Selçuklu dönemine ait Konya surları kabartmasındaki bir yaratığın Gazne kabartmasındaki yaratığa çok benzer olması (Çeçen: 2007), Gazneliler dönemindeki kare levhalardaki kabartmaların Anadolu‟da Akhan‟daki taĢ kabartmasındaki hayvan tasvirlerinin benzerliği (Aslanapa, 1993: 147-148) Afganistan‟da Gazne sarayına ait hayvan desenlerinin, Ġran‟a, Selçuklu saraylarına, Anadolu‟ya kadar uzanması (Öney ve Çobanlı, 2007: 13-14) aynı zamanda seramiklerde de ortak olarak kullanılması bize kaynağın benzerliğini göstermektedir.

Gaznelilere ait Sultan Mesud sarayı kazılarında hayvan tasvirlerinin (kuĢlar, dört ayaklı hayvanlar, masal hayvanları ve kartal figürlerin) yer aldığı mermer levhalar bulunmuĢtur (Çoruhlu, 1990: 12). Aynı Ģekilde çini ve seramiklerde de bu tasvirler, ortak masal hayvanları olarak yüzeyleri süslemiĢlerdir.

Gazne ve Selçuklu sanatlarını kıyaslayan Bombacı, Selçuk dönemi seramik ve çini sanatının köklerini Gazne sanatına bağladığını bu etkileĢiminin heykel sanatında da olduğunu ama seramik ve çini sanatına kıyasla güçlü olmadığını belirtmektedir. Bu sanatlar arasındaki benzerliği Gönül Öney‟de bir makalesinde açık bir Ģekilde ifade etmiĢtir. (Ġskenderzade, 2010: 118).

Selçuklular

Büyük Selçuklular

Büyük Selçuklu Devleti, Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyuna mensup Türkmenler tarafından 1040 yılında kazanılan Dandanakan savaĢı ile resmen kurulmuĢtur (ġekil-3). Kurucusu Selçuk Bey‟dir. Selçuklu Devletini güçlü ve hakim bir devlet haline getiren ise Tuğrul ve Çağrı Beylerdir. Türkler tarih boyunca yayıldıkları sahalarda birçok devletler kurmuĢlardır. Milli tarihimiz bakımından bu devletlerin en önemlilerinden birisi Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu‟dur.

(23)

ġekil-3: Büyük Selçuklu Devlet Haritası.

Kaynak: Dağtekin, 2003: 35.

XI. yüzyıl ilk yarısı içerisinde, Oğuz halkının Maveraünnehr (Batı Türkistan)‟dan hareket eden bir çok boyları, Hazar denizi‟nin güneyinden geçip, Horasan üzerinden Ġran ve Azerbaycan‟a, oradan da Kuzey Irak ile Suriye‟ye doğru yaptığı fetihlerle geniĢleyerek Anadolu‟ya kadar gelip büyük bir imparatorluk kurmuĢ ve Bizans devletini mağlup ederek Balkanlara doğru geniĢlemiĢlerdir. Anadolu‟da yüzyıllarca devam edecek olan Türk hakimiyetinin temellerini atmıĢlardır. Türk boylarının oluĢturduğu bu göç hareketinde, tarih sahnesinde kesin ve geniĢ tesirli bir sonuç elde edilmiĢtir. Bu bölgelere Türk çoğunluğu yerleĢtirilerek, yeni bir siyasi, sosyal ve toplumsal hakimiyet açtığı gibi, çevre kavimler üzerinde de önemli derecede kültür etkileri yapmıĢlardır (Özergin, 1970: 219; Ahmed bin Mahmud, 1977: 9).

Büyük Selçuklu dönem sanatı üzerine son yıllarda yapılan araĢtırmalar, bize birçok yeni görüĢ ve bilgiler kazandırmıĢtır. Selçuklular, dönemin en olgun ve geliĢmiĢ sanatına sahiptirler. Ayrıca Selçukluların belirli yapı kavram ve programları vardır. Sanıldığı gibi ilk kez yerleĢik düzene giren ve tüm kent kültürü biçim ve değerlerini Anadolu‟daki yerli birikimde hazır bulunan ve bununla yetinen bir göçebe topluluğu değillerdir. Medrese, han, cami, anıt-kabir… gibi belli kurum

(24)

türleri ve bunları barındıran anıtsal yapı tipleri geliĢtiren; içinde yer aldıkları yeni çevre koĢullarına göre, “çeĢitleme” niteliğinde değiĢikliklerle birlikte, hep bu biçim programlarına göre; çağının baĢlıca geliĢmiĢ ve ciddi toplumlarından biri olmuĢlardır.

Selçuklu çağında yaĢanmıĢ olan ekonomik kalkınma ve yoğun ticari iliĢkiler dönem sanatına büyük katkı sağlamıĢtır. Bu dönemde ortaya çıkan zengin tüccarlar, saray dıĢında yeni bir sipariĢçi grubu haline gelmiĢ, Selçuklu sanatını Orta Çağ sanatlarından farklı daha geniĢ bir talep ve beğeni yelpazesi içine sokmuĢtur (Ġskenderzade, 2010: 119).

Anadolu Selçukluları

Büyük Selçuklulardan sonra tarihte siyasi ve kültürel açıdan etkili rol oynayan Anadolu Selçuklu dönemini de vurgulamamız gereklidir. Selçuklu Devleti, önceleri Anadolu‟da yerleĢim gösteren Hitit‟lerden sonra Orta Anadolu‟yu merkez alan ve yerleĢen son büyük devlettir. 1071 Malazgirt savaĢından sonra tarihte yer edinen Anadolu Selçukluları, Alaeddin Keykubad‟ın iktidarlık süresinde (1219-1237) politik, ekonomik, kültürel açıdan verimli ve güçlü düzeye ulaĢmıĢtır (Ögel, 1994: 9; Ġskenderzade, 2010:12).

Gıyaseddin Keyhusrev devrinde ise (1237-1246) Selçuklu devletinin gücü azalarak Moğol ordusu tarafından yenilgiye uğratılmıĢtır (1243) (Öney, 1988:8). Bu süreçten sonra Türk beylerinin ve halkın yer yer direnmeleri olsa da sınırlara yerleĢen Türkmenler birer birer bağımsızlıklarını ilan ederek Beylikler dönemi baĢlamıĢtır (Aslanapa, 2001: 48).

Anadolu sanat eserlerinde gerileme görülmeden çok baĢaralı ürünler verilmeye devam etmiĢtir. Her yöreden gelen sanat ve sanat erbabına açık bir kültür ortamı oluĢturulmuĢtur. Anadolu Selçuklu sanatına baktığımızda Ġslam sanatının hiçbir döneminde bu kadar çok mimariye eklenmiĢ nitelikli insan ve hayvan figür örneklerini göremeyiz (Kuban, 2008:3). Özellikle Anadolu Ģehri olan Konya‟da Alaaddin Keykubad dönemi (1219-1237) Selçuklu sanatının ve kültürünün kalbi oldu. Buralarda yapılan çok fazla el sanatı eserleri oluĢtu. Aynı zamanda bu merkezlerde bulunan eserler ise taĢınabilir oldukları için çoğunun yapım yeri

(25)

bilinmemektedir. Bu eserlerde Selçuklu sanatının büyük yaratıcı gücü ve sunduğu sürprizler bizi hayran bırakır. Moğol akınlarıyla Türkistan, Horasan ve Azerbaycan‟dan gelen yeni Türk toplulukları Anadolu‟da Türk geleneklerinin ve kültürünün tazelenmesine yol açmıĢtır.

Yapılan araĢtırmalar Anadolu Selçuklu sanatının, Orta Asya‟daki Türk-Ġslam varlığını ön Asya‟ya hatta Anadolu‟ya taĢıyan Büyük Selçuklu Ġran sanatının devamı Ģeklinde geliĢtiğini ortaya koymaktadır. Selçuk Mülayim bu bağlılığın özellikle tasvir ve betimlemelerinde daha belirgin izlenildiğini vurgulamaktadır. Orta Asya coğrafyasından itibaren kesintisiz devam eden Türk sanat geleneği Ġslam kültürü ile kaynaĢarak Anadolu‟ya gelmiĢtir. Anadolu sanatı Büyük Selçuklunun uzantısı Ģeklinde karĢımıza çıksa da, yakından incelendiği zaman bu sanatta Türk sanatının Ġslam öncesi ve Ġslam dönemlerinin tüm geliĢim zincirini seyretmek mümkündür. Bu tespit aynı Ģekilde Anadolu seramik sanatı için de geçerlidir.

(26)

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

SELÇUKLU ÇAĞI SERAMĠK SANATI

1.1. Selçuklu Çağında Seramik Sanatının Yeri

Selçuklu Çağı, Ġslam sanatı çerçevesinde incelendiğinde, büyük yenilikler ortaya koymuĢtur. Ġslam sonrasında Orta Asya Türk sanatında büyük geliĢme gösteren sanat dalları arasında seramik sanatının özel bir yeri olduğu görülmektedir. Büyük Selçuklu devrinde seramik sanatı Samarra‟dan sonra en parlak devrini Ġran‟da yaĢamıĢtır. Selçuklu Türkleri diğer sanatlarda olduğu gibi, seramiklerde de yeniliklere devam etmiĢtir. Önemli merkezler olarak Rey ve KeĢan vardır. Rey seramiklerinde o devrin bütün Selçuklu hayatı görülmektedir (Aslanapa, 1993: 172).

Ġslam dünyası bütün bölgelerde kendine özgü bir piĢmiĢ toprak sanatı geliĢtirmiĢtir. Fakat 9. yüzyıla kadar Ġslam ülkelerinde seramiğin artistik oluĢumunu çok fazla göremiyoruz. Daha sonraki dönemlerle karĢılaĢtırıldığında artistik formların bu dönemin önünde olduğu görülür (Kuban, 1993: 174). 9. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar geliĢen bu sanat asıl büyük teknik çeĢitliliğine Ġran‟da, Büyük Selçuklular döneminde ulaĢmıĢtır. Selçuklu egemenlik bölgesinin Anadolu‟ya kaymaya baĢlamasıyla bu çeĢitlilik Anadolu Selçuklularında da etkisini belli etmiĢtir. AraĢtırmalar sonucunda Anadolu Selçuklu seramik sanatının Ġran‟daki ve diğer Ġslam ülkelerindeki seramik örnekleriyle benzerlik gösterdiği görülmüĢtür. Anadolu‟ya 11. yüzyıldan 14. yüzyıl baĢına kadar egemen olan ve bugünkü Türkiye‟nin temelini atan Selçuklular, doğu ve Ġslam tarihinde olduğu kadar, dünya tarihinde de önemli rol oynamıĢ; Doğu ile Batı‟nın birbirini tanıması ve çeĢitli uygarlık etkileĢimlerine yol açan, katkıda bulunan geliĢmeleri baĢlatmıĢtır. “Onlar, birlikte getirdikleri ile Anadolu yerlisi ve başka bölgelerden gelen geniş bir sanatçı kadrolarına bu yeni kazanılmış yurdun imarında iş vermiş; kendi orta Asya ve İran kaynaklı kültür geleneklerinin, Anadolu mirası ile kaynaşmasını sağlayarak yepyeni ufuklar açmıştır.” (Öney ve Çobanlı, 2007: 73). “Moğol akınlarından kaçan birçok çini ustası Anadolu‟ya göçerek Selçuklu çini ve seramik sanatının gelişmesine yol açar” (Öney ve Çobanlı, 2007: 18).

(27)

Bunlardan ilki kırmızı çamurdan yapılan günlük ihtiyaçları karĢılayan kap-kacak türü ürünlerdir. Bunların maliyeti düĢüktür. Üretimin sürekliliğini sağlar. Ġkinci tür ürünlerse ince iĢçiliği olan daha fazla uğraĢ isteyen bu nedenle maliyeti yüksek olan seramik ürünlerdir. Bu ürünler farklı formların süsleme tekniklerin kullanıldığı saray ve diğer üst düzey insanların beğenisine sunulan pahalı ürünlerdir. Bu yüzden bu ikinci tür üretimi yapan atölyeler önemli devlet merkezlerinde yer almıĢlardır (Ġskenderzade, 2010: ). Bu çağda seramik ürünler Ġran‟dan Anadolu‟ya uzanan geniĢ bir yelpazede çeĢitlilik sunmuĢtur. Seramik örneklerinin en tanınmıĢları Ġran‟da karĢımıza çıktığı için, Selçuklu Çağı seramik sanatının özünde, Orta Çağ Ġslam seramik sanatlarıyla ilintili olarak bir geliĢim gösterdiği bir yargı olarak benimsenebilir. Çoruhluya göre Ġslamiyet‟ten sonra Türk seramik sanatı çini sanatına göre daha fazla üretilmiĢtir (Çoruhlu, 2000: 50).

Selçuklu sanatçıları, düĢüncelerini seramik malzemesiyle buluĢturarak 11-13.y.y. arasında Ġran baĢta olmakla Horasan, Anadolu ve Suriye topraklarında ortaya konan seramik ürünlerini, kap kacak yapımı halinden çıkararak sanatsal üretim düzeyine yükseltmiĢtir. Dönem sanatçıların, nakkaĢların ortaya koyduğu seramik eserler, üretildikleri dönem hakkında önemli bilgiler edinmemizi sağlamıĢtır. Toplumların ihtiyaçlarını sanat zevklerini, üretim teknolojilerini, ticari ve sosyal iliĢkilerini, sosyal yapılarını günümüze yansıtmıĢlardır.

Selçuklu sanat eserleri, Selçuklu Çağı dönem sanatçılarının düĢünme ve yaratma ifadeleri, dönemin renk çeĢidiyle ton ve doku unsurlarının katılımı ile dekor unsurlarıyla da birleĢtirilerek onu yaratan çevre içinde gerçek değerini bulmuĢtur. Büyük Selçuklu Devri‟nin seramiklerinde özellikle kendine has renklerin kullanıldığı (ġekil: 4-6) çok çeĢitli teknik ve süslemelere sahip olarak karĢımıza çıktığını görmekteyiz.

Köklü bir geçmiĢe sahip seramik sanatının tarihi geliĢiminde Selçuklu Seramik Sanatının önemli bir yeri vardır. Selçuklu Seramik Sanatı kültürünün bir yansımasıdır. Kültürünü kendi bünyesinde yorumlayıp çok sayıda yeni tekniklerin ve uygulamanın oluĢmasına zemin hazırlamıĢtır. Orta Asya Türk kültür geleneğini seramik malzeme ile buluĢturarak bir sentez oluĢturmuĢtur. Selçuklu Seramiklerinin kökleri Orta Asya Türk kavimlerinin yaĢadığı dönemlere kadar dayandığı

(28)

bilinmektedir. ÇeĢitli figürlerin hareketli kompozisyonları ile zenginleĢmiĢ olan seramikler günümüz sanatı için birer kaynak görevi yapmaktadır. Selçuklu Çağı, Türk Sanatında ki zenginliği göstermesi açısından da oldukça önemli bir çağdır.

ġekil-4: Selçuklu Dönemi Kadın BaĢlı Kanatlı Sfenks 12-13.yy.

Kaynak: Sanal-1, 2015.

ġekil-5: Türk Selçuklu Seramik Bardak 12-13.yy.

(29)

ġekil-6: Kabarıklı Lüster Süslemeli Çini Plaka, Rey, Ġran 12-13.yy.

Kaynak: Ġskenderzade, 2010: 592.

Selçuklu Çağı‟nda sanatsal anlayıĢ, Türk ve Ġslam sanatlarının anlatım gücünün, biçim ve form anlayıĢlarının, Ġslami kültür ortamındaki sayısız geleneğe yansımasını içermektedir. Bu yansıma egemenlik bölgesinin Anadolu‟ya kaymaya baĢlamasıyla yeni bir platforma taĢınır. Desenlerin, tekniklerin, formların kıtaları, yüzyılları aĢarak yeniden yeĢerdiği görülür. Seramik sanatı adım adım özgün bir geliĢme çizgisini sürdürür.

Kültür çevresi yoktan var olmayacağı gibi, bütün kültürlerin dayandıkları temeller ve kaynaklar vardır. Bunlar önemli olarak bir kültürün sanat anlayıĢına ciddi olarak etki yapar. Bu bağlamda Selçuklu Çağı, beslendiği kaynak ve dünya görüĢleri açısından zengin bir kültürel çeĢitliliğe sahiptir. En önemli nedenlerinden birisi kuruluĢ itibariyle Ġslamiyet öncesi Orta Asya Türkleri, Çin, Hint, Ġran etkilerinin yoğun yaĢandığı bir bölgede yerleĢim göstermesidir.

Lane‟ye göre ticaret yolları üzerinde bulunmaları Selçuklu Ģehirlerini daha hızlı geliĢtirmiĢ ve buralarda aynı zamanda seramik üretimleri baĢlamıĢtır (Lane, 1947: 29). Orta Çağ Selçuklu Döneminde seramik sanatı Merv, Dehistan, Cürcan, Ürgenç, MeĢhed-i Misriyan, ġehri-Ġslam‟da geliĢmiĢken Atagarrıyev‟e göre Türkmenistan‟da bu yerler varken (Atagarrıyev, 1986: 107-108) genel Selçuklu

(30)

coğrafyasında ise Rey, KaĢan, Save, Rakka, ġam ve Kahire Ģehirleri önemli seramik merkezleri olarak yer almaktadır.

Abbasi Dönemi‟ne ait yerleĢim merkezlerinden Samarra ve Bağdat‟ta ilk kez bol olarak bulunan lüster tekniğindeki seramikler Selçuklular Dönemi‟nde teknik ve desen açısından oldukça geliĢtirilmiĢtir (Öney, 1995: 15) Bu seramikler yetkin formları kadar üstün bir teknik ve zevkle yapılmıĢ süslemeleriyle de dikkati çekmektedir (ġekil-7). Özellikle mimarlık ve süsleme sanatlarında Orta Asya ve Horasan gelenekleri, Azerbaycan ve Doğu Anadolu üzerinden Anadolu‟ya uzanmıĢtır.

ġekil-7: Lüster Kase 12-13.yy. Devlet Tarih Müzesi, Moskova.

Kaynak: EravĢar vd, 2014:206.

Mülayim‟e göre mazisi 11.yy. kadar giden Anadolu dıĢında gelenek olarak yüzyıllar boyu devam eden yıldız-haç kompozisyonunun en güzel örneğini BeyĢehir Kubadabad sarayında (1236) görmekteyiz (ġekil-8). Kubadabad sarayında karĢılaĢtığımız yıldız-haç biçimli çinilerde genelde sıraltı tekniği kullanılmıĢ motif olarak da insan, hayvan ve bitkisel süslemeler baĢarılı ve hareketli bir Ģekilde kullanılmıĢtır. Bu yıldız-haç biçimli formların en eski örneğini Buhara-Semerkant yolundaki Ribat-ı Melik (1078) portalinde bir kesitte görürüz (ġekil-9). Daha sonra Karahanlılardan Celaleddin Hüseyin‟in Türbesi (1152)‟de portal kemerinin alt yüzünü kaplayan örnekte görürüz (ġekil-10) (Mülayim, 1982: 83).

(31)

ġekil-8: Sekizgen Yıldız ve Haç Biçiminde OluĢan Çini Pano.

Kaynak: Arık, 2000: 77.

ġekil-9: Portal.

Kaynak: Sanal-3, 2017.

ġekil-10: Portal Kesiti.

Kaynak: Sanal-4, 2017.

Anadolu‟da oluĢan bağımsızlıklarını ilan eden çeĢitli bölgelerdeki beylikler Anadolu sanat ve kültür çerçevesinde yeni bir arayıĢ içine girmiĢlerdir. Osmanlı sanatının hazırlayıcısı olan bu giriĢim ve denemeler 14.yy. bir dönem noktasına gelir. 15.yy Bursa, Edirne, Ġstanbul merkez olmak üzere Osmanlı sanatının çeĢitli sanat dallarında mimari süsleme ve el sanatları baĢta olmak üzere oluĢumunu ve geliĢimini görmekteyiz (Öney, 1988: 9).

(32)

1.2. Selçuklu Seramiklerin Özellikleri

Selçuklu seramiklerinde daha çok firuze, yeĢil, kobalt mavisi, kahverengi ve altın renginin kullanıldığını görmekteyiz. Selçuklu seramikleri çok çeĢitli teknik ve süslemelere sahiptir. Sgraffito, sır altı, slip, champleve, minai, lüster vb teknikler ve gruplar halinde iĢlenen seramikler bu çağın ne kadar çok zengin bir motif dünyasına sahip olduğunu gösterirler.

Seramik yüzeyler üzerinde uygulanan tekniklerden sıraltı ve lüster Ġslam seramikçilerinin, minai Selçuklu ustalarının buluĢudur. Ġslam seramikçilerinin buluĢu olan teknikler beyaz silisli çamurun icat edilmediği dönemde kırmızı çamur üzerine yapılmıĢtır. Daha sonra lüks seramik üretimine kazandırılan beyaz çamur üzerinde seramik yüzeylerde uygulanmıĢtır. Beyaz silisli çamurun bulunuĢu seramik devrimi olarak adlandırılmıĢtır (Ġskenderzade, 2010: 15). Bu buluĢ Avrupa‟da porselen icadından daha önemli bir konumdadır (M. AvĢar ve L. AvĢar 2014: 1-2). Bu teknikler dönemin seramik süslemesi üzerinde denenmiĢ, geliĢtirilmiĢ veya yeni tertiple ĢekillenmiĢtir. Selçuklu Dönemi seramik sanatında üretilen malların teknik çeĢitliliği göz kamaĢtırmaktadır. Tekniklerin büyük çoğunluğunu daha erken çağlarda uygulanmıĢ olduğunu bilsek de Selçuklu Çağı seramiklerinde zarafeti, duygusallığı ve yüksek kalitesi ile daha etkin ve hareketli durmaktadır. Burada yer alan süslemede kullanılan stilize edilmiĢ bitkisel motifler, hayvan tasvirleri, minyatürleri andıran insan figürlü kompozisyonlardır. Bu tekniklerle yapılan süslemeler dünya sanatının seçkin örnekleri arasında da yer edinebilmiĢtir.

Anadolu Selçuklu Devri‟nde çinilerde olduğu gibi özellikle yağ kandilleri, tabak ve kase seramik eserlerde tek renk sırlı firuze, yeĢil, sarı-kahverengi renklerinin de bol olarak kullanıldığı çeĢitli eserler Anadolu müzelerinde dikkatimizi çeker. Bunlarda sarımsı pembe, biraz daha sertçe bir hamur kullanılmıĢtır (Öney, 1988: 108). Anadolu Selçuklu ve Ortaçağ seramiklerinde hamur kalitesi ve rengi çok çeĢitlilik göstermektedir. Bunlar ürün bünyesinde kendisini belli etmektedir. Sırsız, sırlı, seramiklerde üzerinde çeĢitli tekniklerin uygulandığı iĢlerde farklı sertlik ve yoğunlukta örnekler görmekteyiz. Bu da bize, bunların çeĢitli farklı bölgelerde, farklı ortamlarda geleneksel teknik ve üslupla üretildiğini gösterir (Kuban, 2000: 386).

(33)

1.3. Selçuklu Seramik Sanatında Uygulanan Süsleme / Dekor Teknikleri

Selçuklu Çağı seramik sanatında yeni dekor teknikleri geliĢtirilmiĢ, teknikle birlikte kompozisyon ve süsleme düzeninde de zenginlik görülmüĢtür. Selçuklu seramik sanatı ürünlerinde Ġran‟dan Anadolu‟ya uzanan geniĢ bir yelpazede dekor tekniklerini görmek mümkün olmuĢtur. Ġran‟daki Selçuklu seramiklerinde Ġslam sanatlarına egemen olan soyutlama iradesi ile oluĢturulan biçimsel çeĢitliliğin, dekor teknikleriyle zenginleĢtirerek bulundukları yerlerde yaygınlığı göz önünde bulundurulduğunda, Ġslam dünyasına özgü, geliĢerek ve değiĢerek de olsa devam eden ilerleyen bir seramik sanatı olmuĢtur. Selçukluların kültür ve sanat dağarcıkları yüksek düzeyli birikimlerle doluydu. Gerek kompozisyon gerek dekor tekniği bakımından zengin ve gösteriĢli yaratma gücüne sahiptiler. Dekor teknikleri, teknik bilgi ve düĢünce düzeyini, sanat ve estetik anlayıĢını, çevrenin yaĢayıĢ biçimi ve dünya görüĢünü günümüze ulaĢtırmayı baĢarmıĢtır. Selçuklular sanat yeteneklerini dekor tekniklerinde de göstererek ürettikleri seramiklere dinamizm ve estetik katmıĢlardır.

Selçuklu Dönem seramiklerinde, insan ve hayvan tasvirli motifler, bitkisel motifler, geometrik motifler, bunların yanı sıra yazı ve yazı taklidi süslemeler, çeĢitli teknikler kullanılarak, farklı anlatımlarla karĢımıza çıkmaktadır. Selçuklular ile hem çağdaĢ olan, hem de aynı toprakları paylaĢan, Bizanslılarla da karĢılıklı bir etkileĢim söz konusudur. Özellikle sgraffito ve slip teknikli seramiklerin motif benzerliği nedeniyle ayırım yapmak, zaman zaman güçleĢmektedir. Kubadabad, Ani, Ahlat, AkĢehir ve Samsat seramikleri; hamur, sır, astar, süsleme tekniği, form ve bezemeleriyle Selçuklu Seramik Sanatı‟nın özelliklerini yansıtmaktadır (Öney ve Çobanlı, 2007: 107).

1.3.1. Kazıma (Sgraffito) Tekniği

Sözlük anlamı; bir seramik vazo süs tekniğidir. Bu teknikte önce seramik kabın yüzeyi üzerine bir astar tabakası sürülür. Ġstenilen figürler sivri bir uçla kazınır ve alttan kabın kendi esas rengi çıkar. Bunun üzerine sır sürülür ve kap tekrar piĢirilir. Bu iĢlem piĢirme hariç duvar üzerine de yapılır. Bu teknik sgraffito olarak da bilinmektedir.

(34)

Kazıma tekniği, genelde ürün deri sertliğine geldiğinde yüzey bir astarla kaplanır, üzerine sürdüğümüz astarın ise belirli bir kuruluğa ulaĢması ile tasarladığımız Ģekiller sivri uçlu bir malzeme ile ince bir kazıma yapılarak oluĢturulur. Astarın kuruması durumunda da kazıma yapılabilmektedir.

Selçuklular döneminde en yaygın kullanılan teknik renkli astarların kazınarak ana gövde renginin ortaya çıkarılması Ģeklinde uygulanan sgraffito tekniğidir. Ġtalyanca kökenli olup kazınmıĢ anlamına gelmektedir.

Sgraffito Ġslam coğrafyasında 9. yüzyıl‟da görülmeye baĢlanmıĢ 11-13. yüzyıllarda ise Ġran‟da yaygın Ģekilde kullanılmıĢ bir tekniktir. Seramik ustaları kısa sürede benimsenen akıtmalı boyamayı astar kazımayla da birleĢtirerek tamamen orijinal bir teknik de geliĢtirmiĢlerdir. Bu yenilik geleneklerin uygulanması, motif çeĢitliliği ile birleĢerek seramik yüzeylerde kendini göstermiĢtir. (M. AvĢar, L. AvĢar, 2014: 46).

Kazıma (sgraffito) ve Derin oyma (champleve) dekor teknikleri Büyük Selçuklu seramik sanatında kullanıldığı gibi Anadolu Selçukluları döneminde de kullanılmıĢtır. Bu tekniklerle yapılmıĢ olan seramiklerde soyut bitkisel ve geometrik Ģekiller, Selçuklu figür stilini yansıtan kuĢ ve insan figürleri yoğun bir Ģekilde seramik yüzeylerde uygulandığı görülmektedir (Öney, 1992: 105).

Kazıma tekniğini seramik ürünlerde değiĢik milletlerce yaygın olarak kullanıldığını bilmekteyiz. Ortaçağda, Yakın Doğu‟da ve Anadolu‟daki 9-13.yüzyıl erken Ġslam ülkelerinde, Bizans, Ermeni, Gürcü, Haçlı yerleĢim bölgelerinde bolca bulunan kazıma tekniği uygulanmıĢ seramikler, bu geniĢ coğrafyada yüzyılları aĢan benzerliği ortaya koyar. Desenin Ģeffaf renkli veya renksiz sırın altında astara kazınarak yer yer oyularak iĢlenen seramikleri bölgelendirmek ve tarihlemek çok zordur. Burada bize ipucu verebilen figürlü örnekler, desenin iĢleniĢ özelliği ve üslubudur.

Bu döneme tarihlenen kazıma (sgraffito) seramiklerinde kiremit kırmızısının çeĢitli tonlarına rastlarız. Sık dokulu ve sert hamur yapısı görülmektedir. Sırlanan yüzeyler Ģeffaf renkli astarla kapatılmıĢtır. Kubad Abad kazıma tekniği uygulanmıĢ seramiklerin de tek renk sırlı, boyalı ve akıtmalı, iç ve dıĢ yüzde iki farklı renkte

(35)

Ģeffaf sırın kullanıldığı örnekler olmak üzere üç farklı uygulama mevcuttur. Tek renk sırlı sgraffito seramiklerde Ģeffaf hardal ve yeĢilin çeĢitli tonlarının kullanıldığı görülmektedir. Sır bazı örneklerde iç ve dıĢ yüzün tamamını, bazı örneklerde ise iç yüzün tamamı ile dıĢ yüzün yarısını kaplamaktadır. Çoğunlukta süsleme iç yüzde yer alır ve dıĢ yüz sadece tek renk sırla sırlanmaktadır. (Öney ve Çobanlı, 2007: 116). 11-12.yy tarihlenen kırmızı çamur, beyaz astar üzerine kazıma tekniğiyle yapılmıĢ, yeĢil saydam sır uygulanmıĢ bir örnek (ġekil-11).

ġekil-11: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Seramik Tabak, Ġran.

Kaynak: Ġskenderzade, 2010: 610.

Kubad Abad‟da Büyük Saray kazılarında elde edilen, sarımsı pembe hamurlu, kazıma (sgraffito) tekniğiyle iĢlenen sarı-kahverengi sırlı çukur kase, günümüze sağlam ulaĢan nadir kaplardan biridir (ġekil-12). Bu seramik kasenin iç yüz kısmı ağız kenarı bir yazı bordürüyle kuĢatılmıĢ, dip kısmına da altı köĢeli bir yıldız motifi yerleĢtirilmiĢtir. Kubad Abad Küçük Saray kazılarında bulunan örneklere de bakıldığında pek çok geometrik ve stilize bitkisel motifler iĢlenen sgraffito seramik kap parçaları mevcuttur. BaĢlı baĢına bir çalıĢmayla ele alınması gereken bu örnekler bize Selçuklu Anadolu‟sunun zengin seramik dünyasını tanıtmaktadır.

(36)

ġekil-12: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Seramik Kase. Kubad Abad, Büyük Saray.

Kaynak: Arık, 2000: 167.

Kazıma tekniği uygulamalarında seramik yüzeyler üzerinde iĢlenmiĢ olan desenler açık-koyu kontrastlığı yaratır. Kazınan bölgelerle yüzey arasındaki kontrastlık, bazen bünye rengi ile bünye üzerine uygulanan astarla, bazen de kazınan bölgelerin metal oksit veya sırlarla renklendirilmesiyle elde edilir. Dönemin kazıma tekniği uygulanmıĢ ürünlerinde saydam sırın bir miktar boya ile renklendirildiği örneklerde vardır (ġekil-13). Bunlar arasında sarı, yeĢil, mor ve kahverengi boyaları seramik çalıĢmalar üzerinde görebiliriz” (ġekil-14,15).

ġekil-13: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Sırlı Seramik Tabak. Güzel Sanatlar Müzesi, Boston.

(37)

ġekil-14: Kazıma Tekniğinde YapılmıĢ Seramik Kase. Azerbaycan Ulusal Tarih Müzesi, Bakü.

Kaynak: EravĢar vd., 2014: 202.

ġekil-15: Kazıma Tekniği UygulanmıĢ Kase Samsat Kazı Buluntusu, Adıyaman.

Kaynak: Öney ve Çobanlı, 2007: 185.

1.3.2. Derin Oyma (Champleve) Tekniği

Dekorasyonunun delinmediği fakat zemin oyulduktan sonra, astarın ya da zeminin renkli olup olmamasına bağlı olarak renkli veya renksiz saydam sırla kapatıldığı bir ürünleri içermektedir. Bazen oyulan bölgenin metal oksitler ya da sırla boyandığı da görülür. Bu teknikle uygulanan ürünlerde fırçaya göre daha sert ve kaba uygulama görülmektedir. Desenlerinde incelik ve zariflik aramamak gerekir.

“Genel kabul gören sanat terminolojisinde çizgisel astar kazımalar sgraffito, lekesel kazımalar ise champleve adlandırılır” (M. AvĢar, L. AvĢar, 2014: 32). Kazıma seramiklere oranla desenin daha geniĢ kazındığı champleve seramikler, Anadolu Selçuklu seramik sanatında daha ender görülür. Kuru sıva, seramik ya da

(38)

taĢ yüzey üzerine sivri bir metal çubukla kazınarak yapılan çizgisel resim ya da bezemedir (ġekil-16).

“İran‟da 12.-14. yy.‟larda Garrus bölgesinde „Gabri Seramikleri‟ olarak ünlenen derin oyma dekorlu uygulamalar, genellikle oyulan bölgelerinin yeşil ve kahverengi boya ya da sırlarla doldurulmasıyla oluşan ürünler olarak tanınırlar” (Charleston, 1990: 80). “Selçuklu Dönemi örneklerinde karĢılaĢılan uygulamaların çoğunlukla kırmızı bünyeli astarlı ürünler üzerine yapıldığı gözlenmektedir. Bu uygulama yöntemi dolgu-süsleme, astar kakma ya da „Mishima‟ olarak bilinen tekniklere de benzeĢmektedir” (Ağatekin 2003: 47).

ġekil-16: Derin Oyma Tekniğinde YapılmıĢ KuĢ Tasvirli Seramik Kase. Arkeoloji Müzesi, Ġstanbul.

Kaynak: Kuban, 2008: 99.

Derin oyma tekniği uygulanan seramiklerde Ortaçağ Ġslam sanatında yer alan Türk oturuĢu olarak tanımlanan bağdaĢ kuran figürler, tavĢan, ördek ve su kuĢları gibi av hayvanları, balıklar, hayali yaratıklar iĢlenmiĢtir. (Öney, 1992: 18).

Anadolu‟da bu tip seramikler Alanya tersanesi, St. Symeon ve Misis gibi güney limanlarda yapılan kazılarda ortaya çıkartılmıĢtır. Bu benzer türde parçalar Ankara, Van, Kars, Erzurum ve Doğu Anadolu müzelerinde de bulunmaktadır. Benzer tarzlarıyla seçilen bu seramiklerin kesin tarihlendirmesini de yapmak zordur.

(39)

1.3.3. Slip Tekniği

Sözlük anlamı olarak; seramiği bezemede kullanılan bir sıraltı tekniği, Ġslam ülkelerinde 9. yy‟dan baĢlayarak yaygın biçimde uygulanmıĢtır. Seramiklere biçim verilip fırınlandıktan sonra, genellikle boya ile renklendirilen sliple bezenir. Daha sonra ise, renkli ya da saydam sırla kaplanır fırınlanır. Slip suluca bir seramik hamurudur. Bezeme bununla yapıldığından, desenler hafif kabartma bir görünüm sunar.

Astarlı ya da astarsız zemin üzerinde rölyef etkisi yaratacak yoğunlukta hazırlanan astarla yapılan astar dekor uygulamasıdır. Bu uygulama aslında direkt olarak ürün üzerine yapılan bir astar akıtma uygulamasıdır.

Dönem seramiklerinde az rastladığımız slip teknikli seramikler kiremit kırmızısı tonunda, sert ve sık dokulu bünye yapısına sahiptir. Astar kullanmaksızın slip boyalarla süslemeler yapılmıĢ ve Ģeffaf hardal veya yeĢil sırla kaplanmıĢtır (ġekil-17). Ürünlerin sırlanması çoğunlukla iç ve dıĢ yüzey olarak sırlanmıĢtır. Süsleme sırlanan bütün yüzeylerde yer alır. Krem renkli slip boyalarla bitkisel ve geometrik karakterde süslemeler yapılmıĢtır. Türü belirlenebilen kapların çoğunluğunu kaseler oluĢturur. Küçük saray kazılarında ele geçirilen bir kasenin slip bezemesi dikkati çekmektedir. ġeffaf hardal sarısı sır altında, haĢhaĢ veya nar dalına benzer simetrik olarak yerleĢtirilmiĢ dört motif iç yüzde yer alırken, tamamen sırlı dıĢ yüzde ise spirallerden oluĢan bir kompozisyon görülür (Öney ve Çobanlı, 2007: 117).

ġekil-17: Slip Tekniğinde YapılmıĢ YeĢil Sırlı Kase. David Samling Müzesi, Kopenhag.

(40)

Slip tekniği Selçuklu seramiklerinde nadiren görünür. Desenlerinde genelde hafif kabartmalı rölyef Ģeklinde basit bitkisel veya geometrik motifler boĢluk doldurmak içinde benekler ve yollar kullanılmıĢtır. Bu teknik 14-15.yy erken Osmanlı dönemi seramiklerinde yaygın olarak kullanıldığı öncülüğünü ise Kubadabad, Kalehisar, ve Samsat örnekleri yapmıĢ diyebiliriz (Kuban, 2008: 388).

Selçuklu Çağı seramiklerinde kullanılan süsleme teknikleri ve burada kullanılan motifler yaratıcı bir düĢüncenin ürünü olarak çeĢitlilik ve zenginlik göstermektedir. Aynı zamanda kullanılan motiflerin kökeni Orta Asya‟ya bağlı olmakla birlikte kendilerine özgü orijinal bir süsleme repertuarı oluĢturmuĢlardır.

1.3.4. Sır Altı Dekorlama Tekniği

Sözlük anlamı olarak sır altı tekniği, çini ve seramik yapımında kullanılan bir tekniktir. Bisküvi halindeki seramik yüzey üzerine özel seramik boyalarıyla yapılan bezemenin sırlanıp fırınlanması biçiminde uygulanır.

Bu süsleme/dekorlama tekniği bisküvi piĢirimli ürünler üzerine uygulanan bir metottur. Desen Ģeffaf sırın altında kaldığından sır altı tekniği olarak adlandırılır. Seramik ürünlere estetik özellikler kazandıran sıraltı boyalarla renklendirilen bu teknik birkaç iĢlemden geçmektedir. Sır altı boyalar çeĢitli renk veren maden oksitlerin renklendirilmesi ile yapılır. Bu oksit oranlarına dikkat edilmesi, reçeteye uyulması kadar önem arz eder. Çünkü bu oranlar elde edeceğimiz boyamızın kalitesini oluĢturur. Hazır olan boyamızı fırça yardımıyla bisküvi piĢirimi yapılmıĢ seramik üzerine aktarırız. Desenler çizildikten sonra üzerini sırlayıp piĢirim aĢamasına getirmiĢ oluruz. Oliver Watson‟a göre 12.yy. Ġslam seramiğinde iki önemli olay seramik sanatının tüm geleceğini belirlemiĢ ve değiĢtirmiĢ oldu. Bunlardan ilki silisli çamurun icadı, ikincisi ise sıraltı seramik boya reçetesinin keĢfidir. Selçuklular döneminde en yaygın olarak kullanılan dekorlama tekniğidir.

Sır altı tekniği 9.10.y.y da Suriye ve Mısır‟da uygulanmıĢ Selçuklu ustaları tarafından Ġran‟da geliĢtirilmiĢtir (Fehervari, 1998: 94). Tekniğin ilk denemeleri ise Samani döneminde Horasan seramikleri üzerinde yapılmıĢtır (Fehervari, 1998: 109). Sır altı dekorlamada en çok kullanılan renkler, siyah, kobalt mavisi, firuze, ve yeĢil

(41)

sırlardır. Sultanabad, Rey, KaĢan sır altı seramiklerin üretildiği merkezler arasındadır.

Ġskenderzade‟ye göre dönemin seramik atölyelerinde sıraltının piĢmemiĢ ama iyi kurutulmuĢ yüzeye uygulandığı, tek seferlik fırınlandığı bilinmektedir (Ġskenderzade 2010: 28).

Sır altı dekor tekniği seramik yüzeylerde gerek Anadolu, gerekse Büyük Selçuklu Dönemi seramiklerinde yaygın olarak kullanılmıĢtır. Anadolu‟da sır altı tekniği uygulamalarına özellikle saraylardaki kullanım ve mimari seramik ürünlerde rastlanmaktadır. Sır altı dekorlu seramik uygulamaları Anadolu‟daki pek çok Selçuklu Ģehrinde bulunmuĢ, özellikle Samsat (Adıyaman) ve Kubad Abad (Konya) kazılarında ortaya çıkarılan örnekler, bu kategorideki en önemli grubu oluĢturmuĢtur. Ayrıca yapılan bu araĢtırmalar sonucunda Anadolu‟da üretilmiĢ sır altı dekorlu seramiklerin Büyük Selçuklular Dönemi‟nde Ġran‟da, Rey ve KaĢan‟da, Suriye‟de, Rakka‟da ki sır altı dekorlu ürünlerle benzerlik gösterdiği tespit edilmiĢtir (Öney, 2002: 375).

Kuban‟a göre Anadolu Samsat, Harran sıratlı ve lüster tekniği uygulanarak dekorlanmıĢ seramiklerin desenlerinde 13. yüzyıl Suriye - Rakka özellikleri yansıtılmaktadır. Aynı özellikler Konya, Kubadabad, Alanya Sarayı buluntularının firuze sırlı ve çoğu siyah sır altı desenle bezenmiĢ seramiklerinde de görülmektedir. Bu seramiklerin Suriyeli ustalarla Anadolu‟ya taĢındığı ve yerel imalat olduğu düĢünülebilir (Kuban, 2000: 387).

Orta ve Güneydoğu Anadolu‟da bulunan Suriye-Rakka etkisi gösteren seramiklerin sıraltı renkleri genelde siyah, lacivert, kahverengi boyalardan oluĢmaktadır. Desenler ise palmetler, rumiler, soyut bitkisel desenler, zik-zak‟lar, kufi ve nesih yazılarla zenginleĢtirilmiĢtir (Kuban, 2000: 388). Saray kazı buluntularına bakıldığında genelinde sıraltı, bazılarında ise lüster tekniği ile iĢlenmiĢ çiniler fazlaca görülmektedir. Sadece Konya Alaeddin Sarayı‟nda minai tekniği uygulanmıĢ çiniler vardır (Öney, 1988: 92).

Selçuklu döneminde görülen sır altı seramikler, Kubad Abad sarayı kazılarında ele geçirilen sır altı tekniğindeki çinilerle benzer teknik, malzeme ve süsleme

(42)

özellikleri göstermektedirler. Türü belirlenebilen sıraltı seramikleri, kaseler ve vazolar oluĢturmaktadır. Bu seramikler gevĢek dokulu ve beyaz renkli, kuvars ağırlıklı ve fritli (sırçalı) hamur yapılarla çinilerle aynı hammadde özelliklerine sahiptir. 12. yüzyılda Büyük Selçuklularla geliĢen bu türden seramik hamuruyla, çok çeĢitli biçimlerde, kaliteli, beyaz renkte yüzeyler elde edilerek zengin süslemeler yapılabilmektedir. 12. ve 13. yüzyıllarda, Anadolu, Suriye ve Ġran‟da, özellikle kaliteli çini ve seramiklerde renk ve dokusu yatağının hammaddesine göre değiĢik olsa bile firitli hamur kullanımı tercih edilmiĢtir. “Krem rengi, sıkı gözenekli, çinilerdeki gibi yüksek kaliteli bir hamurla yapılan sırlı seramikler, özel bir grup oluĢturmaktadır. Bunların en dikkat çekeni, 1990 kazılarında gün ıĢığına çıkarılan ender görülen balık figürlü tabaktır (ġekil-18). Çok kırıklı durumda bulunan parçalar bir araya getirilince, kaidesi bulunmayan, sır altı tekniğiyle yapılmıĢ büyükçe tabağın bütününe yakını anlaĢılabilecek kadar tamamlanmıĢtır (Arık, 2000: 169-173).

ġekil-18: Sır altı tekniğinde yapılmıĢ balık tasvirli seramik tabak.12-13.yy Kubad Abad Sarayı.

Kaynak: Arık, 2000: 172.

Dönem sır altı uygulanan seramiklerde Ģeffaf turkuaz, yeĢil, renksiz ve lacivert olmak üzere dört farklı renkte sır yaygın olarak seramik yüzeylere uygulanmıĢtır. Sıraltı teknikli Ģeffaf turkuaz sırlı seramikler, kaliteli sır renkleri ve süslemeleriyle çinilerle boy ölçüĢecek güzelliktedir (ġekil-19). Kase türünde formu belirlenebilen tüme yakın örnekler bu grupta ele geçirilmiĢtir (Öney ve Çobanlı, 2007: 112).

Referanslar

Benzer Belgeler

Araştırma kapsamına alınan öğrencilerin üç arkadaşı sigara içen öğrencilerin halen sigara içme durumu diğerlerine göre anlamlı olarak daha yüksek

348 Depo çinilerindeki sekiz kollu yıldız çinide sıraltı tek niğinde yapılmış bir ördek figürü (Resim 216) daha vardır. Yıldızın dışına ince siyah,

Moreover, previous rates of inflation (inflation inertia), shown here by ΔCPI and economic growth, also have a positive and significant impact on inflation rates in the

Analiz sonucunda yönetim, denetim, eğitim ve otomasyon enerji verimliliğini etkileyen temel faktörler olarak belirlenmiş ve daha sonra her temel faktör altındaki alt

After the preliminary study and the POC studies, the bank decided to utilize integrated model to forecast cash requirements for each cash point (branches and ATMs, including -

Kazõlar sonucunda çoğunluğu oluşturan sõrsõz kaplar içerisinde; testi, maşrapa, matara, kŸp ve kŸrevi konik kaplarõn yanõ sõra bu kaplarda kullanõlan astar, sgrafitto,

Beyşehir Eşrefoğlu Camii (1299) taç kapısındaki bitkisel süslemeli ana bordür ve Amasya Şifahanesi (1308) taç kapısında en dıştaki sekizgen süslemelere sahip kaval silme

Üçüncü bölümde, Anadolu kültürünün unsurlarından biri olan çağdaş Türk sanatında, özellikle de çağdaş seramik sanatında Şamanizm’in etkileri