İstanbul'daki Orta Bizans Dönemi Kiliseleri Ve Çevrelerinin Korunması İçin Öneriler

(1)

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ  FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

DOKTORA TEZİ

MAYIS 2012

İSTANBUL’DAKİ ORTA BİZANS DÖNEMİ KİLİSELERİ VE ÇEVRELERİNİN KORUNMASI İÇİN ÖNERİLER

Mine ESMER

Mimarlık Anabilim Dalı Restorasyon Programı

Anabilim Dalı : Herhangi Mühendislik, Bilim Programı : Herhangi Program

(2)

(3)

MAYIS 2012

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ  FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

DOKTORA TEZİ Mine ESMER

(502042202)

Mimarlık Anabilim Dalı Restorasyon Programı

Anabilim Dalı : Herhangi Mühendislik, Bilim Programı : Herhangi Program

(4)

(5)

iii

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Zeynep AHUNBAY ... İstanbul Teknik Üniversitesi

Jüri Üyeleri : Doç. Dr. Yegan KAHYA ... İstanbul Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Arzu ÖZTÜRK ... Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi

Prof. Dr. Nevra Necipoğlu ... Boğaziçi Üniversitesi

Prof. Dr. Turgut Saner ... İstanbul Teknik Üniversitesi

İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü’nün 502042202 numaralı Doktora Öğrencisi Mine ESMER, ilgili yönetmeliklerin belirlediği gerekli tüm şartları yerine getirdikten sonra hazırladığı “İSTANBUL’DAKİ ORTA BİZANS DÖNEMİ KİLİSELERİ VE ÇEVRELERİNİN KORUNMASI İÇİN ÖNERİLER” başlıklı tezini aşağıda imzaları olan jüri önünde başarı ile sunmuştur.

Teslim Tarihi : 12 Eylül 2011 Savunma Tarihi : 18 Mayıs 2012

(6)

(7)

v

(8)

(9)

vii ÖNSÖZ

İstanbul’un, UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası Listesi’ne alınmış tarihi alanları içinde, Bizans Dönemi yapıları önemli bir yer tutmaktadır. Ortaçağ İstanbul’undan günümüze, mimari üslupları, mekan tasarımları, opus sectile, mozaik, fresk ya da keramoplastik bezeme öğeleriyle, eşsiz birer tarihi belge niteliği taşımakta olan bu anıtlar, dönemlerinin yapım tekniklerinin, estetik değerlerinin, mimari ve sosyal ortamlarının anlaşılmasına olanak sağlamaktadır. Çalışmada, İstanbul’daki ilk yapım tarihleri 843-1204 yılları arasına rastlayan kiliselerden günümüze ulaşabilenler taranmış; uzun zamandır bilimsel bir inceleme ve analiz yapılmamış, acil müdahale gerektiren üç yapı (Vefa Kilise, Atik Mustafa Paşa Camileri ile Fethiye Camii ve Müzesi/Pammakaristos Manastırı Kilisesi), içinde bulundukları semtlerle birlikte incelenmiştir. Kiliselerin yapım teknikleri, malzemeleri, bilinen onarımları, bugünkü kullanımları ve çevreleriyle birlikte korunma sorunları saptanmıştır. Bu aşama süresince detaylı bir arşiv ve kütüphane araştırması, yapılar ve çevrelerinde lazerli teodolitle ölçümler, fotoğraf ve çizimlerle belgeleme yapılmıştır.

Yapıların bulundukları, Vefa, Çarşamba, Ayvansaray Semtleri’nde, kısıtlı sosyo-ekonomik şartlar ve eğitime sahip kullanıcılar yoğunluktadır. Bu durum son derece önemli olan anıtların ve çevrelerinin koruma bilinci olmayan kişiler tarafından tahrip edilmesine yol açmaktadır. Buna ek olarak, 2006’da Tarihi Yarımada’nın Süleymaniye, Fener-Balat-Ayvansaray, Sulukule gibi semtleri, “yenileme alanı” ilan edilmiştir. Ancak bu semtler Dünya Mirası Alanı ya da alanla etkileşim bölgesi içinde yer almaktadır ve yenileme gibi bir kavramla baştan zıt düşmeleri bir yana, ulusal ve uluslararası koruma mevzuatı çerçevesinde korunması gereken çok boyutlu bir kültür mirası alanına dahildirler. Tezde hazırlanan öneriler bu önemli anıtlar ve çevrelerinin iyileştirilmesine yöneliktir.

Doktora sürecinde, Dumbarton Oaks’daki çalışmalarımda yardımcı olan DO çalışanlarına, Vefa Kilise Camii rölövesi ölçümlerinde yardımcı olan Dr.İnş.Müh.Umut Almaç’a, İ.T.Ü. Mim. Fak. lisans öğrencilerinden Lebriz Atan, Günce Kuntay, Hakan Taştan’a, Vefa Kilise ve Atik Mustafa Paşa Camileri rölöveleri ölçümlerinde yardımcı olan Y.Mimar Füsun Ece Ferah’a, İ.T.Ü. Mim. Fak. lisans öğrencilerinden Emrullah Akbıyık, Behsat Koç, Abdullah Kurt, Ömer Şehitoğlu’na, Fethiye Camii ve Müzesi rölövesinde yardımcı olan İ.T.Ü. Mim. Fak. lisans öğrencilerinden Hande Aksoy, Susanne Boss, Hasan Gökbora, Amina Patak, Nida Pekcan, MehmetTürkmen, Mustafa Deniz Yıldırım’a, fotoğraf çekimlerinde yardımcı olan Mimar Barış Canpolat ve Mimar Barış Süer’e, haritaların grafik işlemlerinde yardımcı olan Mimar A. Rıza Vural’a, Osmanlıca belgelerin transkipsiyonu için Dr. Mimar Aras Neftçi’ye, gösterdikleri rehberlik, destek ve olumlu katkılarından dolayı tez izleme komitesi hocalarım Doç. Dr. Yegan Kahya ve Doç. Dr. Arzu Öztürk’e, doktora savunmasındaki öneri ve katkıları için Prof. Dr. Nevra Necipoğlu ve Prof. Dr. Turgut Saner’e, doktora ders aşamasında Bizans dönemi ve mimarisi ile ilgili çok değerli bilgiler edindiğim ve örnek aldığım hocam

(10)

viii

Prof. Dr. Metin Ahunbay’a, yüksek lisans tez konumu önererek Bizans mimarisi ile tanışmamı sağlayan, tezimin her aşamasında bana yardımcı olan, fikirleriyle beni yönlendiren, öğrencisi olmaktan onur ve mutluluk duyduğum danışmanım Prof. Dr. Zeynep Ahunbay’a ve her zaman bana destek olan sevgili anneme, babama, kardeşim Murat ve kedim Blinky’e sonsuz teşekkürler.

Mayıs 2012 Mine Esmer (Y. Mimar)

(11)

ix İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ ... vii İÇİNDEKİLER ... ix KISALTMALAR ... xvii

ÇİZELGE LİSTESİ ... xix

ŞEKİL LİSTESİ ... xxi

ÖZET ... xxxiii

SUMMARY ... xxxv

1. GİRİŞ ... 1

1.1 Çalışmanın Amacı.. ... 1

1.2 Kapsam ve Yöntem ... 3

2. İSTANBUL’UN TARİHİ GELİŞİMİNDE ORTA BİZANS DÖNEMİ ... 5

2.1 İkonkırıcı Dönemden Latin İmparatorluğuna (717-1204) ... 5

2.1.1 Birinci ve ikinci ikonkırıcı dönemler ... 5

2.1.2 Balkanlar’da misyonerlik faaliyetleri (843-864)... 7

2.1.3 Patrik I. Photios Ayrılığı (863-867) ... 7

2.1.4 Makedon Hanedanı ... 8

2.1.5 Komnenos Hanedanı ... 10

2.1.6 Haçlı Seferleri ... 10

2.1.6.1 I. Haçlı Seferi ... 10

2.1.6.2 II. Haçlı Seferi ... 11

2.1.6.3 III. Haçlı Seferi ... 12

2.1.6.4 IV. Haçlı Seferi ... 12

2.1.7 Bizans toplum ve kültür hayatındaki değişimler (7-12. yy.’lar) ... 13

2.1.8 Bizans parası (4. yy.-10.yy.) ... 13

2.1.9 Manastır hayatı ... 14

2.2. Ortaçağ İstanbul’unda Kentsel ve Mimari Değişim ve Gelişmeler ... 17

2.2.1 Kentsel gelişim ve değişim ... 17

2.2.2 Dini mimari ve kiliseler ... 20

2.2.2.1 Yapıların boyutları, plan ve hacim özellikleri ... 24

2.2.2.2 Yapı elemanları ve malzeme ... 25

Devşirme malzeme ... 26

Gizli tuğla tekniği ... 27

2.2.2.3 Bezeme ... 27

3. KİLİSE CAMİİ VE VEFA SEMTİ ... 31

3.1. Yapının Konumu ve Asıl Adı Konusundaki Görüşler ... 31

3.2. Yapının Çevresinin Değerlendirilmesi ... 34

3.2.1 Bölgenin tarihi gelişimi ... 34

3.2.2 Süleymaniye Kentsel Bölgesi’nin önemi ... 40

3.2.3 Bölgedeki değişim-bozulma süreci ... 41

(12)

x

3.2.3.2 Yangınlar ... 42

3.2.3.3 İmar faaliyetleri ... 42

3.2.4 Arşiv belgeleri ile bugünün karşılaştırılması ... 44

3.2.5 Bölgenin bugünkü durumu ... 47

3.3 Yapının Evreleri ve Bilinen Onarımları ... 52

3.4 Yapının Ayrıntılı Tanımı ... 54

3.4.1 İç mekan ... 55

3.4.1.1 Naos, bema ve pastoforia (prothesis ve diakonikon) ... 55

Batı duvarı ... 56

Güney duvarı ... 57

Bema ve doğu duvarı ... 59

Kuzey duvarı ... 60 3.4.1.2 Narteks ... 60 3.4.1.3 Parekklesion ... 62 3.4.1.4 Kuzey ek ... 63 Alt oda ... 63 Merdiven holü ... 64 Üst oda ... 64 3.4.1.5 Dış narteks ... 64 Doğu duvarı ... 65 Batı duvarı ... 66 Güney duvarı ... 67 Kuzey duvarı ... 68 Üst örtü ... 68 Mozaikler ... 68 Devşirme malzeme ... 69 Korkuluk levhaları ... 69 Sütun başlıkları ... 70 3.4.1.6 Güney ek ... 71 3.4.2 Dış mekan... 72 3.4.2.1 Batı cephesi ... 72 Korkuluk levhaları ... 74 3.4.2.2 Doğu cephesi ... 74 3.4.2.3 Kuzey cephe ... 76 3.4.2.4 Güney cephe ... 77 3.4.2.5 Minare ... 78 3.4.2.6 Çatı örtüsü ve kubbeler ... 79 3.5. Değerlendirme ... 79 3.5.1 Vefa Semti ... 79

3.5.1.1 Semtin korunma sorunları ... 79

Koruma eksenli olmayan üst ölçekli yatırım kararları ... 79

Yenileme alanı kararı ... 80

Dinsel öğelerin yozlaştırılması ... 80

Kaçak yapılaşma ... 81

Proje hazırlanması, ihale ve uygulamalarda bilimsel standartlara uyulmaması ... 81

3.5.1.2 Semtin korunarak gelecek kuşaklara aktarılması için öneriler ... 82

Yasal düzenlemeler ... 82

Arkeolojik araştırma ... 83

(13)

xi

3.5.2.1 Kilise Camii’nin korunma sorunları ... 83

Yapının ihmali, projesiz yürütülen onarımlar ... 83

Malzeme bozulmaları ... 83

Yangın, deprem ve işlev değişikliği ... 84

Kullanıcılardan kaynaklanan sorunlar... 84

Tarihi eser hırsızlığı ... 84

3.5.2.2 Yapının korunması için önerilen müdahaleler ... 84

Bilimsel standartlara uygun bir koruma projesinin hazırlanması ... 84

İç mekanda sondajla özgün izlerin araştırılması gereken noktalar ... 85

Dışnarteks ... 85 Narteks ... 85 Naos ... 86 Güney ek ... 86 Yapısal koruma ... 86 Strüktür ... 86 Eklerin kaldırılması ... 87 Dış mekan ... 87 Dolguların açılması ... 87

Kaldırılması önerilen dolguların bulunduğu yerler ... 87

Dışnarteks ... 87 Naos ... 87 Kuzey ek... 87 Güney ek ... 87 Batı cephesi ... 87 İç mekan ... 88 Arkeolojik araştırma... 88

Sıvaların sökülmesi ve derzlerin açılması ... 89

Temizlik ... 89

Cephe temizliği ... 89

Mermer korkuluk levhaları, lentolar, söveler, sütun gövde, kaide ve başlıklarının temizlenmesi ... 89

Çatı örtüsünde temizlik ... 89

Konservasyon ... 90 Bütünleme ve derzleme ... 90 Çatlak dikişleri ... 90 Çatı ... 90 Yeniden yapım ... 90 Plastik onarım ... 91

Bezemelerin korunması ve sunumu ... 91

Pencereler ... 91

İşlev verilmesi ... 91

Sürekli bakım ve denetimin sağlanması ... 92

4. ATİK MUSTAFA PAŞA CAMİİ VE AYVANSARAY SEMTİ ... 93

4.1 Yapının Konumu ve Asıl Adı Konusundaki Görüşler ... 93

4.2 Yapının Çevresinin Değerlendirilmesi ... 98

4.2.1 Bölgenin tarihi gelişimi ... 98

4.2.2 Ayvansaray Semti’nin önemi ... 106

4.2.3 Bölgedeki değişim-bozulma süreci ... 107

4.2.3.1 Yangınlar ... 107

(14)

xii

4.2.3.3 İmar faaliyetleri ... 108

4.2.4 Bölgenin bugünkü durumu ... 110

4.2.4.1 Fiziksel ve sosyo-ekonomik yapı ... 110

4.2.4.2 Fener-Balat-Ayvansaray yenileme projeleri ... 111

4.4.1 İç mekan ... 115

4.4.1.1 Naos, bema ve pastoforia (prothesis ve diakonikon) ... 115

Bema ve doğu duvarı ... 121

Kuzey duvarı ... 123

4.4.1.2 Son cemaat yeri ... 123

4.4.2 Dış mekan ... 124 4.4.2.1 Batı cephesi ... 124 4.4.2.2 Doğu cephesi ... 125 4.4.2.3 Güney cephe ... 126 Freskler ... 128 4.4.2.4 Kuzey cephe ... 129 4.4.2.5 Minare ... 131 4.4.2.6 Çatı örtüsü ve kubbe ... 131 4.5 Değerlendirme ... 131 4.5.1 Ayvansaray Semti ... 131

Yenileme projeleri ... 131

Bölgenin ihmali ve kullanıcılardan kaynaklanan problemler ... 133

Dini hassasiyetlerin sömürülmesi ... 134

Eğitim ... 135

4.5.2 Atik Mustafa Paşa Camii ... 136

4.5.2.1 Atik Mustafa Paşa Camii’nin korunma sorunları ... 136

Kullanıcılar ve yerel yönetimlerden kaynaklanan sorunlar ... 136

Bilimsel standartlara uygun bir proje hazırlanması ... 136

Naos ... 137

Son cemaat yeri ... 137

Dış mekanda sondajla özgün izlerin araştırılması gereken noktalar ... 137

Yapısal koruma ... 137

Strüktür ... 137

Hasarsız yöntemler ile yapısal analizlerin yapılması ... 137

Eklerin kaldırılması ... 138

Dış mekan ... 138

İç mekan ... 138

Naos ... 138

Son cemaat yeri ... 138

Dolguların açılması ... 138

(15)

xiii

Temizlik ... 139

Mermer sütunların temizlenmesi... 139

Ahşap türbe girişi ve galerinin temizlenmesi ... 139

Pencereler ... 141

5. FETHİYE CAMİİ VE MÜZESİ ( PAMMAKARİSTOS KİLİSESİ ) VE ÇARŞAMBA SEMTİ ... 142

5.1 Yapının Konumu ve Asıl Adı ... 142

5.2 Yapının Çevresinin Değerlendirilmesi ... 147

5.3.1 Minarenin evreleri ... 161

5.4.1 İç mekan ... 164

5.4.1.1 Kuzey Kilise-naos, bema, pastoforia (prothesis ve diakonikon) ... 164

Kubbeli orta mekan ... 164

Dehlizler ... 166

Batı dehliz ... 166

Güney dehliz ... 167

Bema ... 168

Pastoforia ... 168

5.4.1.2 Osmanlı mihrap eki ... 168

5.4.1.3 İç narteks ... 169

5.4.1.4 Kuzey ek... 172

5.4.1.5 Dışnarteks batı kolu ... 174

5.4.1.6 Dışnarteks güney kolu ... 177

5.4.1.7 Güney Kilise-naos, bema, pastoforia (prothesis ve diakonikon) ... 181

Doğu duvarı, pastoforia, bema ve apsis ... 185

Kuzey duvarı ... 186

5.4.1.8 Güney Kilise narteks ... 187

5.4.1.9 Güney Kilise gynekaion ... 189

5.4.2 Dış mekan ... 190 5.4.2.1 Batı cephesi ... 190 5.4.2.2 Güney cephe ... 192 5.4.2.3 Doğu cephesi ... 196 5.4.2.4 Kuzey cephe ... 199 5.4.2.5 Minare ... 201 5.4.2.6 Çatı örtüsü ve kubbeler ... 201 5.5 Değerlendirme ... 203

(16)

xiv

5.5.1 Çarşamba Semti ... 203

Geleneksel dokunun ve perspektiflerin büyük ölçüde kaybedilmesi ve kimliksizleşme ... 203

Çarşamba’nın tarihi ve kültürel zenginlik ve öneminin yeterince bilinmemesi ... 204

Ulaşım baskısı ve sorunları ... 204

Bilimsel olmayan onarımlar ... 205

Koruma kurullarının etkili olamaması sonucu verilen kayıplar ... 205

Koruma uygulamaları ve arkeolojik alanların değerlendirilmesinde denetimsizlik ... 206

Arkeolojik araştırma ... 207

5.5.2 Fethiye Camii ve Müzesi ... 207

5.5.2.1 Fethiye Camii ve Müzesi’nin korunma sorunları ... 207

Projesiz yürütülen, niteliksiz onarımlarla belge niteliği taşıyan ek ve izlerin kaybedilmesi, yapının ihmali...207

Yapıda büyük ölçekli rekonstrüksiyon yapılması ve betonarme ekler getirilmesi ... 207

Kullanıcılardan kaynaklanan sorunlar ... 208

İşlevsel sorunlar ... 208

Uygun olmayan bekçi konutu ve Ayasofya’dan getirilen elemanlar ... 208

Bilimsel standartlara uygun bir proje hazırlanması ... 209

Kuzey kilise ... 209

Bema ... 209

Prothesis ... 209

Kubbeli orta mekan ... 209

Batı dehliz ... 209

Kuzey ek ... 210

Dışnarteks batı kolu ... 210

Dışnarteks güney kolu ... 192

Güney Kilise gynekaion ... 210

Osmanlı mihrap eki ... 210

Dış mekanda sondajla özgün izlerin araştırılması gereken noktalar ... 210

Kuzey kilise ... 210 Yapısal koruma ... 211 Strüktür ... 211 Eklerin kaldırılması ... 211 Dış mekan ... 211 İç mekan ... 211 Dolguların açılması ... 212 Arkeolojik araştırma ... 212 Kuzey ek ... 212

Dışnarteks batı kolu ... 212

(17)

xv

Pencereler ... 214

İşlev verilmesi ... 214

6. SONUÇLAR VE ÖNERİLER ... 217

6.1 Genel Değerlendirme ... 217

6.1.1 Tarihi Yarımada’ya Yönelen Tehditler ... 218

6.1.1.1 Turizm bölgeleri ve yenileme alanları ... 218

6.1.1.2 Haliç Metro Köprüsü ... 221

6.1.1.3 Karayolu Tüp Geçiş Projesi ... 223

6.1.1.4 1984 tarihli Özelleştirme Yasası ... 223

6.1.1.5 Karasurları ve ahşap sivil mimarlık örneklerinin korunamaması .... 224

6.1.1.6 Diğer tehditler ... 225

6.2 Yapıların Çevreleri için Öneriler ve Yasal Düzenlemeler ... 227

6.2.1 Öneriler ... 227

6.2.2 Yasal düzenlemeler ... 230

6.2.2.1 Uluslararası tüzüklerdeki prensiplerin örnek alınması ... 230

Valletta Prensipleri ... 230

Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü ... 233

6.3 Yapılar İçin Değerlendirme, Karşılaştırma ve Öneriler ... 234

6.3.1 Değerlendirme ... 234

6.3.2 Yapıların Yunanistan’daki Çağdaşlarıyla Karşılaştırılması ... 234

6.3.3 Öneriler ... 239

KAYNAKLAR ... 243

EKLER ... 255

(18)

(19)

xvii KISALTMALAR

BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi

BZ : Byzantinische Zeitschrift

DAI : Deutsches Archäologisches Institut (Alman Arkeoloji Enstitüsü) DBİA : Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi

DMK : Dünya Mirası Komitesi

DML : Dünya Mirası Listesi

DOA : Dumbarton Oaks Archives (Image Collections-Fieldwork Archives)

DOP : Dumbarton Oaks Papers

EA : Encümen Arşivi

EO : Echos D’Orient

GEEAYK : Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu ICOM : The International Council of Museums

ICOMOS : International Council on Monuments and Sites

ICCROM : International Center for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Propery

INHA : Institut National d’Histoire de l’Art (Ulusal Sanat Tarihi Enstitüsü) IstMitt : Istanbuler Mitteilungen

IstP : Istanbul Project (İ.T.Ü)

İstA : İstanbul Ansiklopedisi (Reşat Ekrem Koçu)

İTYYP : İstanbul Tarihi Yarımada Yönetim Planı (Ekim 2011) JdI : Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts JÖB : Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik

JSAH : The Journal of the Society of Architectural Historians KAİP : Koruma Amaçlı İmar Planı

KTVKK : Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu REB : Revue des Etudes Byzantines

REG : Revue des Etudes Grecques

RIBA : Royal Institute of British Architects

TM : Travaux et Mémoires

TTK : Türk Tarih Kurumu

TY : Tarihi Yarımada

(20)

(21)

xix ÇİZELGE LİSTESİ

Sayfa Çizelge 6.1 : Kilise, Atik M.P. ve Fethiye Camileri için önerilen müdahaleler ... 241

(22)

(23)

xxi ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa

Şekil 2.1 : Blakherna Surları, B1,B2,B3 kuleleri (20.03.10) ... 12 Şekil 2.2 : Kilise Camii, dışnarteks merkezi kubbe tamburu, mozaik detayı ... 14 Şekil 2.3 : “Laura” tipi manastır, Mısır... 16 Şekil 2.4 : St. Martyrius, “coinobion” tipi manastır ... 16 Şekil 2.5 : Orta Bizans Dönemi’nde Konstantinopolis ... 17 Şekil 2.6 : İstanbul Kara Surları (23.02.2010)...18 Şekil 2.7 : Panvinio’ya göre Hipodrom ve çevresi, 15. yy. sonu ... 20 Şekil 2.8 : Fenari İsa Camii, Kuzey Kilise doğu cephesinden detay

(tuğla bezeme motifleri) (28.06.2003)...21 Şekil 2.9 : Bodrum Camii (Myrelaion Manastır Kilisesi), kuzey cephe (2003)...21 Şekil 2.10 : Şeyh Murat Mescidi güney cephesi………...22 Şekil 2.11 : Atatürk Bulvarı, Zeyrek ve kuzeybatısında Eski İmaret

Camileri (01.08.06)...23 Şekil 2.12 : Eski İmaret Camii batı cephesi (19.06.2003) ... 24 Şekil 2.13 : Eski İmaret Camii planı ... 25 Şekil 2.14 : Pammakaristos Kilisesi, transenna restitüsyonu ... 26 Şekil 2.15 : Pantokrator, dışnarteks kubbesi, güney pencere, gizli tuğla tekniği ... 27 Şekil 2.16 : Göreme Vadisi, El Nazar Kilisesi (X. yy.), bezemeler Orta

Bizans dönemi duvar resimlerine örnek oluşturmaktadır (06.03.09) ... 28 Şekil 2.17 : Pantokrator, Güney Kilise, güney cephenin batı ucu, fresk (2003) ... 28 Şekil 2.18 : Pantokrator, Güney Kilise, opus sectile döşeme, kakma kentaur

figürü ... 29 Şekil 2.19 : Eski İmaret Camii, güney cephe, bezeme detayı (19.06.03) ... 29 Şekil 3.1 : Süleymaniye Kentsel Bölgesi ve Vefa Semti hava fotoğrafı ... 31 Şekil 3.2 : Tarihi Yarımada’nın yedi tepesi ... 32 Şekil 3.3 : 1875 Ekrem Hakkı Ayverdi Haritası’nda Kilise Camii ve çevresi ... 37 Şekil 3.4 : Atıf Efendi Kütüphanesi ... 39 Şekil 3.5 : Süleymaniye Camii ve ahşap sivil mimari ... 41 Şekil 3.6 : Kırkçeşme’nin aynataşının detayı ... 44 Şekil 4.1 : İstanbul, Tarihi Yarımada, Fatih İlçesi ... 93 Şekil 4.2 : Yeni Roma-Konstantinopolis ... 96 Şekil 4.3 : Piri Reis Haritası, 16. yy. ... 100 Şekil 4.4 : 19. yy. başında, Melling’in Haliç gravüründe Eyüp ve

Ayvansaray ... 104 Şekil 4.5 : Yıkımlarla, Fener, Balat, Ayvansaray gibi semtlerin kıyı ile

ilişkisi kopmuştur ... 109 Şekil 5.1 : 1875 Ekrem Hakkı Ayverdi Haritası’nda Çarşamba ve çevresi ... 142 Şekil 5.2 : Fethiye Camii minaresinden Haliç’e doğru bakış (01.11.2010) ... 143 Şekil 5.3 : Schneider tarafından okunan tuğla yazıt ... 145

(24)

xxii

Şekil 5.4 : Kıbleye yönelen kubbeli Osmanlı eki ve Bizans yapıları (2010) ... 146 Şekil 5.5 : Panagia Mukhliotissa, kuşbakışı görünümü ... 152 Şekil 6.1 : Süleymaniye Kentsel Dönüşüm Projesi’ndeki öneriler...219 Şekil 6.2 : Metro köprüsünün Süleymaniye tarafında etkileyeceği siluet (2011) .... 221 Şekil 6.3 : Metro köprüsünün Azapkapı tarafında etkileyeceği siluet (2011) ... 222 Şekil 6.4 : Süleymaniye siluetine köprünün yerleştirilmiş hali ... 222 Şekil 6.5 : Kaybolmuş durumdaki Mumhane duvarlarının planı (Geç Roma

dönemi) (22.11.2011) ... 224 Şekil 6.6 : Hançerli Hamam’ın kuzeyindeki Roma-Bizans dönemi set

duvarları (22.11.11) ... 225 Şekil 6.7 : İvaz Ağa Meydan Çeşmesi’nin belediye tarafından temizlik

amacıyla boyanması (2011) ... 226 Şekil 6.8 : Molla Aşkı Terası’ndan Çarşamba’ya bakış, Bulgar Kilisesi, Fener Rum Lisesi, Yavuz Selim Camii ve Fethiye Camii

minaresi görülmektedir (05.11.2011) ... 227 Şekil 6.9 : Roma kent merkezi, Area Sacra arkeolojik alanı (08.12.11) ... 228 Şekil 6.10 : Selanik, Agia Aikaterini Kilisesi batı cephesi, girişte Dünya

Mirası tabelası görülmektedir (2009) ... 235 Şekil 6.11 : Selanik, Agios Georgios-Panteleimon, batı cephesi önündeki

bahçe (2009) ... 236 Şekil 6.12 : Selanik, Prophitis Elias, batı cephesinde fresk kalıntıları (2009) ... 237 Şekil 6.13 : Ferecik (Φέρες) Köyü’nde Panagia Kosmosoteria Kilisesi Güney

cephesi (2009) ... 238 Şekil A.1: Vefa Kilise C. ile ilgili BOA’da bulunan belge (a,b) ... 257-258 Şekil A.2: İ.M.Ç Blokları avlusunda Voynük Sücaettin Haziresi ve Vefa K.

Camii g.batısındaki hazirede okunan mezar taşları (a,b,c,d,e) ... 259-263 Şekil A.3: Atik Mustafa P. C. ile ilgili BOA belgeleri (a,b,c,d,e) ... 264-266 Şekil A.4: Fethiye İlköğretim Okulu rölövesi (a,b) ... 267 Şekil A.5: Süleymaniye Kentsel Bölgesi, 566 ada/11 parseldeki kalıntı ve sarnıca ait rölöveler ve restitüsyon, restorasyon projeleri (a,b,c,d,e,f,g) ... 268-272 Şekil B.1 : Süleymaniye Kentsel Bölgesi-kronolojik analiz.. ... 273 Şekil B.2 : Vefa Kilise Camii vaziyet planı ... 273 Şekil B.3 : Kilise Camii, batı cephesi...274 Şekil B.4 : Kilise Camii planı-kronolojik analiz...275 Şekil B.5 : Kilise Camii planı...276 Şekil B.6 : Kilise Camii çatı planı ... 277 Şekil B.7 : Kilise Camii A-A Kesiti ... 278 Şekil B.8 : Kilise Camii A’-A’ Kesiti ... 278 Şekil B.9 : Kilise Camii B-B Kesiti-kronolojik analiz ... 279 Şekil B.10 : Kilise Camii B-B Kesiti ... 279 Şekil B.11 : Kilise Camii, güney cephedeki seramik tabaklar...280 Şekil B.12 : Kilise Camii, güney cephedeki seramik tabakların çizimi ... 281 Şekil B.13 : Kilise Camii, güney cephedeki seramik tabakların çizimi (renkli) ... 282 Şekil B.14 : Kilise Camii, restitüsyon planı – kronolojik analiz ... 283 Şekil B.15 : Kilise Camii, restitüsyon planı - öneri 1...284 Şekil B.16 : Kilise Camii, restitüsyon planı - öneri 2 ... 285 Şekil B.17 : Süleymaniye Kentsel Bölgesi ve Vefa Semti (a,b) ... 286 Şekil B.18 : Tarihi Yarımada’nın yedi tepesi ... 287 Şekil B.19 : Kilise Camii’nin güneybatısında yer alan hazire ... 287-288 Şekil B.20 : Molla Şemseddin Sk.’tan Bilim Sanat Vakfı altındaki sarnıca giriş.... 288

(25)

xxiii

Şekil B.21 : DOA’da bulunan “Kilise Camii yakınındaki sarnıç” negatifleri...289 Şekil B.22 : Müşküle Sk.’tan girilen hurdacıdan ulaşılan, bir odaya açılan beşik tonozlu geçit, 988 ada, 2,11,12,14 parseller ... 289-290 Şekil B.23 : Bizans Dönemi’nde İstanbul ... 290 Şekil B.24 : Bizantion, surlar ... 291 Şekil B.25 : Tauri Forumu ve Nimfeum Maksimus ... 291 Şekil B.26 : Konstantinopolis planı 450 - 1453 ... 292 Şekil B.27 : Kimiseos tis Theotokou, “Meryem’in Ölümü” Ayazması ... 292 Şekil B.28 : Kimiseos tis Theotokou Ayazması’nın önünde işportacı ... 293 Şekil B.29 : İstanbul kent planı 1453 - 1520 ... 293 Şekil B.30 : 1875 Ekrem Hakkı Ayverdi Haritası’nda Kilise Camii ve çevresi ... 294 Şekil B.31 : Atıf Efendi Kütüphanesi, Schiele, 1972 ... 294 Şekil B.32 : Atıf Efendi Kütüphanesi planı ... 295 Şekil B.33 : Süleymaniye Camii ve ahşap sivil mimari... 295 Şekil B.34 : Süleymaniye Silueti’nde ayıklanması gereken depo-imalat yapıları ... 296 Şekil B.35 : Direklerarası, Şehzadebaşı...296 Şekil B.36 : 1908 Ağustosu, Çırçır yangını sonrası...297 Şekil B.37 : R. Artamonov fotoğrafında Bozdoğan Kemeri’nin güney cephesi

ve Cumhuriyet gazetesi haberinde yıkımla açılan doku ... 297 Şekil B.38 : Prost Planı...298 Şekil B.39 : Cumhuriyet Gazetesi ... 298 Şekil B.40 : Valens Sukemeri, Şehzade Camii ve Belediye Binası ... 299 Şekil B.41 : Atatürk Bulvarı, Şebsefa Hatun Camii, Manifaturacılar Çarşısı ... 299 Şekil B.42 : Fatih, Hacı Kadın Mahallesi, 536 ada, 3 parselde yer alan konutun onaylanan rekonstrüksiyon cephesi ... 300 Şekil B.43 : Kırkçeşme ve aynataşının detayı ... 301 Şekil B.44 : Nomidis’e ait Valens Sukemeri ve çevresinin topoğrafik haritası...302 Şekil B.45 : Sekbanbaşı Mescidi... 303 Şekil B.46 : Pervititch Vefa haritası ... 304 Şekil B.47 : Pervititch haritasındaki 30 no.’lu adaya yapılmış olan apartmanlar .... 305 Şekil B.48 : Genişlik, yükseklik oranları ile dokuyu zedeleyen betonarme yapı ... 305 Şekil B.49 : Tirendaz Sokak’tan Kilise Camii batı cephesi ... 306 Şekil B.50 : Molla Şemsettin Camii sokağından Vefa Kilise Camii...306 Şekil B.51 : Tirendaz Sokak, Schneider, 1943...307 Şekil B.52 : Tirendaz Sokak ... 308 Şekil B.53 : Şeyh Ebul Vefa ve Vefa Kilise Camileri ... 309 Şekil B.54 : Vefa Camii batısındaki gecekondu-ev/mısır dağıtım merkezi... 309 Şekil B.55 : a. Acele yıkımlar sonucu olan boşluk ve çöp yığınları, b. Yıkılması önerilen döneminin özelliklerini yansıtan köşe yapı ... 310 Şekil B.56 : a. İ.B.B.’nin 1/1000 ölçekli koruma imar planı, b. Metro güzergahı... 311 Şekil B.57 : Yıkılması önerilen döneminin özelliklerini yansıtan köşe yapı ... 311 Şekil B.58 : 566 ada, 11 parselde yer alan kalıntı ve sarnıç (a,b,c,d,e,f,g) ... 312 Şekil B.59 : Kilise Camii Batı Cephesi ... 315 Şekil B.60 : Naos’a girilen batı duvarı üzerindeki kapı...315 Şekil B.61 : Lenoir’ın doğu batı doğrultulu kesiti ... 316 Şekil B.62 : Naos, güney-batıya bakış ... 316 Şekil B.63 : Naos kubbesinin pencere kemeri ve kornişinde kalan bezeme ... 317 Şekil B.64 : Kuzey tarafta kapatılmış olan bema tonozu penceresi ... 317 Şekil B.65 : DOA / R. Artamonoff, naos, kuzeydoğuya bakış ... 318 Şekil B.66 : Kilise Camii, doğu-batı doğrultulu kesit ... 318

(26)

xxiv

Şekil B.67 : Özgün süpürgelikler kaplamalar nedeniyle görülememektedir ... 319 Şekil B.68 : Kilise Camii, naosun örtüsü ... 319 Şekil B.69 : Ayii Apostoli Kilisesi, naos batı duvarındaki pencere açıklığı ... 320 Şekil B.70 : Kilise Camii, naos güney duvarı ... 320 Şekil B.71 : Kilise Camii, naos batı duvarı ... 321 Şekil B.72 : Kilise Camii, naos, güney nef ... 322 Şekil B.73 : Kilise Camii, naos güney duvarı ... 322 Şekil B.74 : Kilise Camii, diakonikon güney duvarı ... 323 Şekil B.75 : Kilise Camii, güney cephe, üçlü pencerelerden batıdaki...323 Şekil B.76 : Texier’nin naosun güney duvarına bakan perspektif çizimi ... 324 Şekil B.77 : Kariye, narteks kuzey cephe, dıştan kemer aksına oturan pencere ... 324 Şekil B.78 : Kariye Müzesi, C.77’deki pencere, iç tarafta, aksdan kaymış ... 325 Şekil B.79 : Kilise camii, bema ve doğu duvarı ... 325 Şekil B.80 : Bemanın kuzey duvarında basık kemerli bir nişle prothesise geçilir...326 Şekil B.81 : Bema güney duvarında basık kemerli bir nişle diakonikona geçilir .... 326 Şekil B.82 : Kilise camii, apsis doğuduvarı...327 Şekil B.83 : Kilise camii, prothesis doğu duvarı... 327 Şekil B.84 : Kilise camii, diakonikon doğu duvarı ... 328 Şekil B.85 : Kilise camii, naos kuzey duvarı ... 328 Şekil B.86 : Kilise camii, naos kuzey duvarı ... 329 Şekil B.87 : Kilise camii, naos kuzey duvarı ... 329 Şekil B.88 : Kilise camii, narteks kuzey duvarı ... 330 Şekil B.89 : Kilise camii, narteks güney duvarı ... 330 Şekil B.90 : Kilise camii, narteks kuzey duvarı ve üst örtü ... 331 Şekil B.91 : Kilise camii, narteks doğu duvarı ve üst örtü... 331 Şekil B.92 : Dışnarteks ve narteksi bağlayan kapı………...332 Şekil B.93 : Ebersolt ve Thiers’ın planı………332 Şekil B.94 : Narteks doğu duvarı, kuzey pencere...333 Şekil B.95 : Narteks doğu duvarı, güney pencere ... 333 Şekil B.96 : Narteks doğu duvarı, kapının üzerindeki merkezi pencere ... 334 Şekil B.97 : Narteks batı duvarında su haznesi...334 Şekil B.98 : Millingen planı...335 Şekil B.99 : Brunov ve Nomidis tarafından görülen parekklesion duvar parçası....335 Şekil B.100 : Güney Cephe ... 336 Şekil B.101 : Atina, Kapnikarea Kilisesi ... 336 Şekil B.102 : Kuzey ek-alt oda ... 337 Şekil B.103 : Alt oda güney duvar ve hela yerleşmeden önceki durum ... 337 Şekil B.104 : Kuzey ek-alt oda güney duvarı...338 Şekil B.105 : Dışnarteksten kuzey eke giriş ve sövenin detayı...338 Şekil B.106 : Serpantin breşi profilli sövenin üst başlığındaki çatlak ... 339 Şekil B.107 : Kapatılmış olan kuzey ekegeçiş...339 Şekil B.108 : Akant yaprakları ile süslü korinth başlık...340 Şekil B.109 : Kompozit başlık ... 340 Şekil B.110 : Merdiven holü, 97 x 83 cm. ölçülerindeki ilk sahanlık ... 341 Şekil B.111 : Merdiven holü ... 341 Şekil B.112 : Merdiven holü, ikinci sahanlık...342 Şekil B.113 : Üst oda, mutfak olarak kullanılan mekan ... 342 Şekil B.114 : Üst oda, 3.25 x 4.03 m. boyutlarındaki mekan...343 Şekil B.115 : Üst oda, asma kata çıkan 7 basamak...343 Şekil B.116 : Dışnarteks batı-doğu doğrultusunda 4 kemerle 5 bölüme ayrılır ... 344

(27)

xxv

Şekil B.117 : Dışnarteks kemerlerinin batı uçları birer sütuna bindirilmiştir ... 344 Şekil B.118 : Özgün olmayan, yeşil boyalı, demir giriş kapısı ... 345 Şekil B.119 : Dışnarteks – kuzeyebakış...345 Şekil B.120 : Geçitte, yerde, toprağa gömülü bulunan devşirme parça ... 346 Şekil B.121 : Dışnarteks – duvar arkasında kalan kemerli pencere boşluğu...346 Şekil B.122 : Dışnarteks, kuzey-güney doğrultulu kesiti ... 347 Şekil B.123 : Dışnarteks – EA fotoğrafı ... 348 Şekil B.124 : Dışnarteks – en güney bölüm ... 348 Şekil B.125 : Dışnarteks – minareye çıkış ... 349 Şekil B.126 : Dışnarteksten geçite giriş ... 349 Şekil B.127 : Dışnarteks kuzey tribelon ... 350 Şekil B.128 : Dışnarteks güney tribelon ... 350 Şekil B.129 : Agia Ekaterini – Selanik ... 351 Şekil B.130 : Dışnarteks güney tribelon ... 351 Şekil B.131 : Dışnarteks kuzey cephe... 352 Şekil B.132 : Dışnarteks güney duvar... 352 Şekil B.133 : Dışnarteks güney duvar... 353 Şekil B.134 : Dışnarteks kuzey duvar ... 353 Şekil B.135 : Dışnarteks orta kubbe ... 354 Şekil B.136 : Dışnarteks – yelken tonoz örtü ... 354 Şekil B.137 : Dışnarteks kuzey kubbe...355 Şekil B.138 : Dışnarteks güney kubbe ... 355 Şekil B.139 : Dışnarteks güneykubbe...356 Şekil B.140 : Dışnarteks orta kubbe ... 356 Şekil B.141 : Kilise Camii, dışnarteks güney kubbe, mozaik detay... 357 Şekil B.142 : Kilise Camii, dışnarteks güney kubbe, mozaik detay ...357 Şekil B.143 : Kariye Müzesi, dışnarteks batı duvarı, kemer içinde mozaik detay...358 Şekil B.144 : Kilise Camii, dışnarteks kapıdan sonraki ilk levha...358 Şekil B.145 : Kilise Camii, dışnarteks kapıdan sonraki ikinci levha ... 359 Şekil B.146 : Kilise Camii, dışnarteks korinth sütun başlığı ... 359 Şekil B.147 : Kilise Camii, güney ek - müezzin evi ... 360 Şekil B.148 : Kilise C., dışnarteks güney cephe, minare, güney ek batı duvarı ... 360 Şekil B.149 : Kilise Camii, dışnarteks batı cephesi, örülü olan bodrum girişi ... 361 Şekil B.150 : Kilise Camii, batı cephesi ... 361 Şekil B.151 : Kilise Camii, dışnarteks, kuzeyden 2. levha ... 362 Şekil B.152 : Kilise Camii, dışnarteks, kuzeyden 3. levha ... 362 Şekil B.153 : Kilise Camii, dışnarteks, kuzeyden 4. levha ... 363 Şekil B.154 : Kilise Camii, dışnarteks, kuzeyden 5. levha...363 Şekil B.155 : Kilise Camii, dışnarteks, kuzeyden 6. levha...364 Şekil B.156 : Kilise Camii, batı cephesi ... 364 Şekil B.157 : Kilise Camii, doğu cephesi ... 365 Şekil B.158 : Kilise Camii, doğu cephesi, apsis kuzey nişi detay ... 365 Şekil B.159 : Kilise Camii, kuzey ek doğu cephesi ... 366 Şekil B.160 : Kilise Camii, kuzey ek, kuzey ve doğu cepheleri ... 366 Şekil B.161 : Kilise Camii, kuzey cephesi ... 367 Şekil B.162 : Kilise C., kuzey cephe, doğuda 3 kademe de zemine inmektedir... 367 Şekil B.163 : Kilise C., kuzey cephe, bozulmuş olan, tuğladan geometrik desen ... 368 Şekil B.164 : Kilise Camii, kuzey cephe ... 368 Şekil B.165 : Kilise Camii, güney cephe ... 369 Şekil B.166 : Kilise Camii, güney cephe, özgün olmayan kapı ... 369

(28)

xxvi

Şekil B.167 : Kilise Camii, güney cephe, üçlü pencere düzeni ... 370 Şekil B.168 : Kilise Camii, güney cephe, seramik tabaklar ... 370 Şekil B.169 : Kilise Camii, güney cephe ... 371 Şekil B.170 : Kilise Camii, dışnarteks ve güney ekin güney cephesi ve minare ... 372 Şekil B.171 : a. Şerefedeki levhalar, b. Minare şerefesi (2007) ... 373 Şekil B.172 : Kilise Camii, minareden çatının görünümü ... 374 Şekil B.173 : Kilise Camii, dışnarteks, güney kubbe ... 375 Şekil B.174 : Kilise Camii, doğu cephesi, değiştirilen apsis penceresi ... 375 Şekil B.175 : Kilise Camii, batı cephesi, orta ve üst seviyeler……….376 Şekil B.176 : Kilise Camii, güney cephesi ... 377 Şekil B.177 : Kilise Camii, planları, a. Salzenberg (1854), b. Pulgher (1878). ... 377 Şekil C.1 : a. Fener-Balat Kentsel Bölgesi-Kronolojik Analiz, b. Atik Mustafa Paşa Camii yakın çevresi, vaziyet planı ... 378 Şekil C.2 : Atik Mustafa Paşa, plan ... 379 Şekil C.3 : Atik Mustafa Paşa, A-A Kesiti...380 Şekil C.4 : Atik Mustafa Paşa, B-B Kesiti ... 380 Şekil C.5 : Atik Mustafa Paşa, C-C Kesiti...381 Şekil C.6 : Atik Mustafa Paşa, D-D Kesiti ... 381 Şekil C.7 : Atik Mustafa Paşa, Doğu Cephesi ... 382 Şekil C.8 : Atik Mustafa Paşa, Güney Cephesi...383 Şekil C.9 : Atik Mustafa Paşa, Batı Cephesi ... 384 Şekil C.10 : Atik Mustafa Paşa, Kuzey Cephe ... 385 Şekil C.11 : Atik Mustafa Paşa, restitüsyon önerileri-plan ... 386 Şekil C.12 : Atik Mustafa Paşa, restitüsyon önerileri-kesit ... 386 Şekil C.13 : Atik Mustafa Paşa, kronolojik plan ... 387 Şekil C.14 : Atik Mustafa Paşa, Güney Cephe, kronolojikanaliz...388 Şekil C.15 : İstanbul, Tarihi Yarımada, Fatih İlçesi ... 389 Şekil C.16 : Yeni Roma-Konstantinopolis ... 389 Şekil C.17 : Piri Reis Haritası, 16. yy...390 Şekil C.18 : Ayvansaray, Tekfur Sarayı ve surlar ... 390 Şekil C.19 : Ayvansaray ve civarındaki kültür varlıkları ... 391 Şekil C.20 : Blakhernae Bölgesi, surların hipotetik dönem analizi ... 392 Şekil C.21 : Anemas Z. olarak bilinen saray alt yapısı; altta solda : 9. no.’lu

bölmede, alt, arka duvarda 5. yy. örgüsü ve sağda plan ... 393 Şekil C.22 : 1875 tarihli Ayvansaray Haritası ... 394 Şekil C.23 : 1929 tarihli Pervititch haritasında Ayvansaray ... 395 Şekil C.24 : Şatır Hasan Ağa Ç.’nin güneyindeki ahşap şadırvanın yan duvarı ... 396 Şekil C.25 : Atik Mustafa Paşa, güney cephesi. ... 396 Şekil C.26 : Aziz Damianus, Başmelek Mikhail, Aziz Kosmas freskleri ... 397 Şekil C.27 : Vlaherna Kilisesi ve Ayazması ve Karianna Portikosu ... 398 Şekil C.28 : Mermer vaftiz kurnası ... 398 Şekil C.29 : Toklu Dede Mescidi ve Kafesçi Yumni Sk ... 399 Şekil C.30 : Toklu Dede Mescidi, (kısmi) doğu ve güney duvarları ... 399 Şekil C.31 : Pteron’daki Toklu İbrahim Dede Türbesi (Ebu Şeybe El-Hudri

makamı) ve Ayios Vasilisin ayazması...400 Şekil C.32 : Melling’in Haliç gravüründe Eyüp ve Ayvansaray ... 400 Şekil C.33 : İvaz Efendi Camii ve planı ... 401 Şekil C.34 : Emir Buhari Mescidi ve Tekkesi Restorasyonu, dış ve iç mekan ... 401 Şekil C.35 : Ayvansaray Mescidi ve İskender Paşa Çeşmesi ... 402 Şekil C.36 : Ayvansaray’da bir sokak...402

(29)

xxvii

Şekil C.37 : Ebu Zer Gaffari Türbe ve Mescidi... 403 Şekil C.38 : Manuel Kuleleri planları ve fotoğrafları ... 403 Şekil C.39 : Atik Mustafa Paşa C. Minaresinden Haliç köprüsü... 404 Şekil C.40 : Atik Mustafa Paşa C.’nin doğusunda boş sanayi yapısı ... 404 Şekil C.41 : Haliç’le ilgili bazı gazete haberleri... 405 Şekil C.42 : Yıkımlarla, Fener, Balat, Ayvansaray gibi semtlerin kıyı ile ilişkisi kopmuştur ... 406 Şekil C.43 : Fener, Balat, AyvansarayYenileme Projesi, vaziyet planı ... 406 Şekil C.44 : Fener, Balat, AyvansarayYenileme Projesi, üç boyutlu sunumlar ... 407 Şekil C.45 : Fener, Balat, Ayvansaray Yenileme Projesi’nde önerilen yeni doku ile eski Fener-Balat sokak dokusunun karşılaştırılması ... 408 Şekil C.46 : Haliç’ten Ayvansaray silueti ve Atik Mustafa Paşa Camii ... 408 Şekil C.47 : Atik M.P.C., Çember Sk.’tan bakış; çelik giriş kapısı ... 408 Şekil C.48 : Son cemaat yeri, solda galeriden girişe, sağda merdivenlere bakış ... 409 Şekil C.49 : Atik Mustafa Paşa Camii minaresi ... 409 Şekil C.50 : Mükebbire kapısı ... 410 Şekil C.51 : Naos güney koluna, Hz. Cabir Türbe’sine bakış...410 Şekil C.52 : Naos güney koluna, Hz. Cabir Türbe’sine bakış ... 411 Şekil C.53 : Atik Mustafa Paşa vaziyet planı ... 411 Şekil C.54 : Güneş saati 1992 onarımından sonra son cemaat yerinin kuzey dış duvarına konulmuştur ... 412 Şekil C.55 : Atik Mustafa Paşa Camii kubbesi... 412 Şekil C.56 : Atik Mustafa Paşa Camii, mihrap ... 413 Şekil C.57 : Galeriden mihraba bakış ... 413 Şekil C.58 : Bemadan prothesise kitap rafları ile kapatılmış geçiş ... 414 Şekil C.59 : Bemadan diakonikona (Hz.Cabir türbesi) kapatılmış kemerli geçit....414 Şekil C.60 : Atik Mustafa Paşa Doğu Cephesi ... 415 Şekil C.61 : Atik Mustafa Paşa Camii, güneybatı görünüşü ... 416 Şekil C.62 : Naosun haçvari kolları beşik tonozlarla örtülüdür ... 416 Şekil C.63 : Haçın doğu kolunda bemanın üzerinde beşik tonoz ve ondan daha aşağıda apsisin yarın kubbe şeklindeki tonozu yer almaktadır ... 417 Şekil C.64 : Prothesis, kesilen kemer ... 417 Şekil C.65 : Diakonikon, kesilen kemer ... 418 Şekil C.66 : Taş silme, detay ... 418 Şekil C.67 : Atik M.P. döşeme dolgusundaki polikrom seramik parçalar ... 419 Şekil C.68 : Batı duvarı, orta bölüm ... 419 Şekil C.69 : Narteksten naosa geçişi sağlayan kapı ... 420 Şekil C.70 : Özgün durumda, narteksten naosa açılan kapıların yerini aldığı

düşünülen, Osmanlı dönemi pencerelerinden güneydeki... 420 Şekil C.71 : Ahşap mahfilin pasalı döşemesi ... 421 Şekil C.72 : Haçvari kolun batı tonozunun, batı duvarı ile birleşimi de oldukça deformasyon göstermektedir...421 Şekil C.73 : Haçın batı kolunun batı duvarı ... 422 Şekil C.74 : Güney sahının batı duvarı, galeri katı ... 422 Şekil C.75 : Batı duvarı orta kısım ... 423 Şekil C.76 : Haçın güney kolu, orta bölümünde, zemindeki pencere... 423 Şekil C.77 : Atik Mustafa Paşa Camii ... 424 Şekil C.78 : Güney duvarın orta kısmı...424 Şekil C.79 : Güney-batı hücrenin güney duvarı, zemindeki pencere ... 425 Şekil C.80 : Güney-batı hücrenin güney duvarı, galerideki pencere...425

(30)

xxviii

Şekil C.81 : Güney-batı hücrenin güney duvarı, ahşap döşeme delikleri ... 426 Şekil C.82 : Diakonikon ... 426 Şekil C.83 : Prothesis, zemindeki pencere ... 427 Şekil C.84 : Ampir üsluptaki, üçgen alınlıklı, ahşap ek ... 427 Şekil C.85 : Ampir üsluptaki, üçgen alınlıklı, ahşap ek, detay ... 428 Şekil C.86 : Diakonikon doğu duvarı ... 428 Şekil C.87 : Kuzey duvarın, orta bölümü, zemindeki pencere ... 429 Şekil C.88 : Kuzey duvarın, orta bölümü, korniş ve duvarın üst kısmı ... 429 Şekil C.89 : Kuzey duvar, orta bölümü ... 430 Şekil C.90 : Kuzey duvar, batı bölümü, zemindeki pencere... 430 Şekil C.91 : Kuzey duvar, batı bölümü, galerideki pencere ... 431 Şekil C.92 : Son cemaat yeri, güney-batıdan bakış ... 431 Şekil C.93 : Son cemaat yeri, Çenber Sokak’tan bakış...432 Şekil C.94 : Son cemaat yeri, galeri katı, güney bölüm... 432 Şekil C.95 : Son cemaat yeri, giriş kapısı ... 433 Şekil C.96 : Atik Mustafa Paşa Camii, batı cephe ... 433 Şekil C.97 : Atik Mustafa Paşa Camii, batı cephe ... 434 Şekil C.98 : Atik Mustafa Paşa Camii, batı cephe, üst bölge ... 434 Şekil C.99 : Atik Mustafa Paşa C., A. güney cephe, B.plan………...435 Şekil C.100 : Atik Mustafa Paşa Camii, güney cephe...436 Şekil C.101 : Atik Mustafa Paşa Camii, güney cephe, doğu bölümü ... 436 Şekil C.102: Atik Mustafa Paşa Camii, güney cephe, orta bölüm...437 Şekil C.103 : Atik Mustafa Paşa Camii, güney cephe, batı bölümü...437 Şekil C.104 : Behramkale Hüdavendigar Camii, batıcephesi...438 Şekil C.105 : Atik Mustafa Paşa Camii, kuzey cephe ... 438 Şekil C.106 : Atik Mustafa Paşa Camii, kuzey cephe, doğu ve orta bölüm ... 439 Şekil C.107: Atik Mustafa Paşa Camii, kuzey cephe, batı bölüm...439 Şekil C.108 : Atik Mustafa Paşa Camii, kuzey cephe...440 Şekil C.109: Son cemaat yeri, güney oda, minareye çıkış ... 440 Şekil C.110 : Atik Mustafa Paşa Camii çatı örtüsü ... 441 Şekil C.111 : Atik Mustafa Paşa Camii, minareden kuzeye doğru bakış ... 441 Şekil D.1: Fener-Balat Kentsel Bölgesi-Kronolojik Analiz ... 442 Şekil D.2: Fethiye Camii ve Müzesi, vaziyet planı...442 Şekil D.3: Fethiye Camii ve Müzesi, plan ... 443 Şekil D.4: Fethiye Camii ve Müzesi, galeri planı ... 444 Şekil D.5: Fethiye Camii ve Müzesi, 1-1 Kesiti ... 444 Şekil D.6: Fethiye Camii ve Müzesi, 2-2 Kesiti ... 445 Şekil D.7: Fethiye Camii ve Müzesi, 3-3 Kesiti ... 445 Şekil D.8: Fethiye Camii ve Müzesi, 4-4 Kesiti ... 446 Şekil D.9: Fethiye Camii ve Müzesi, 5-5 Kesiti ... 446 Şekil D.10: Fethiye Camii ve Müzesi, 6-6 Kesiti ... 447 Şekil D.11: Fethiye Camii ve Müzesi, 7-7 Kesiti ... 447 Şekil D.12: a.Fethiye Camii ve Müzesi, 7-7 Kesiti, b. Fethiye Camii ve Müzesi, parekklesion batı cephesi restitüsyon önerisi ... 448 Şekil D.13: Fethiye Camii ve Müzesi, restitüsyon önerisi, plan ... 449 Şekil D.14: Fethiye Camii ve Müzesi, kronolojik analiz, plan ... 450 Şekil D.15: Fethiye Camii ve Müzesi, minare, kronolojik analiz...451 Şekil D.16: Pervititch Sigorta Haritası (1929), Çarşamba ve civarı ... 452 Şekil D.17: Fethiye Camii minaresinden Haliç’e doğru bakış ... 453 Şekil D.18: Draman Bölgesi ile birlikte Çukurbostan ve Fethiye Camii arası ... 453

(31)

xxix

Şekil D.19: Gerlach’a göre Pammakaristos Manastırı 1577-8 ... 454 Şekil D.20: Schweigger’e göre Pammakaristos M. 1578-81 ... 454 Şekil D.21: Schneider tarafından okunan tuğla yazıt-bezeme ... 455 Şekil D.22: Parekklesion güney cephesinde mermer korniş üzerindeki yazıt ... 455 Şekil D.23: Parekklesion apsisindeki mozaik yazıt ... 456 Şekil D.24: Kıbleye yönelen kubbeli Osmanlı eki ve Bizans yapıları ... 456 Şekil D.25: Güneybatı köşeye eklenen minare ... 457 Şekil D.26: Mimar Kemalettin Bey tarafından tasarlanan okul binası ... 457 Şekil D.27: Pervititch Sigorta Haritası, Balat, Fethiye, Kesmekaya ...458 Şekil D.28: Odalar Camii, Kasım Ağa Mescidi ve İpek Bodrumu...459 Şekil D.29: Odalar Camii, ilk ve ikinci kiliseler, zemin kat planı ... 459 Şekil D.30: Odalar Camii, I. Kilise, bema güney duvarı ... 460 Şekil D.31: Odalar Camii’nin güncel durumu ... 460 Şekil D.32: Kasım Ağa Mescidi kuzey cephesi, 1938... 461 Şekil D.33: Kasım Ağa Camii kuzey cephesi ... 461 Şekil D.34: İpek Bodrumu ... 462 Şekil D.35: İpek Bodrumu üzerinde bulunan park...462 Şekil D.36: İpek Bodrumu’na bitişik inşa edilmiş 3 katlı apartman ... 463 Şekil D.37: Kefeli Camii, plan ... 463 Şekil D.38: Kuzeyden apsis ve minareye bakış 1935 ve 2010 ... 464 Şekil D.39: Kefeli Camii’ne güneydoğudan bakış, arkada Kariye Müzesi...464 Şekil D.40: Kefeli Camii’ne güneybatıdan bakış ... 465 Şekil D.41: Kefeli Camii, kuzeyde apsis önündeki beyaz fayans kaplı mekan ... 465 Şekil D.42: Kefeli Camii, yenilenmiş olan batı cephesi ... 466 Şekil D.43: Fethiye Camii kuzeyinde bulunan park ... 466 Şekil D.44: Hirami Ahmet Paşa, kuzey cephe ... 467 Şekil D.45: Hirami Ahmet Paşa, güney-batı görünüşü ... 467 Şekil D.46: Hirami Ahmet Paşa, güney cepheye getirilen uygunsuz ek ... 468 Şekil D.47: Hirami Ahmet Paşa Camii, apsisten naos batı duvarına bakış ... 468 Şekil D.48: Panagia Mukhliotissa, plan ve kesit .... ………469 Şekil D.49: Panagia Mukhliotissa, kuşbakışı görünümü ... 469 Şekil D.50: Boğdan Saray olarak bilinen kilisenin (batı ve doğudan) apsisi...470 Şekil D.51: Tercüman Yunus Medresesi ve Camii’ne çıkış merdivenleri ... 470 Şekil D.52: Aspar ( Sultan Selim ) Çukur Bostanı ...471 Şekil D.53: 1875 Haritası’nda Çarşamba ve çevresi ... 471 Şekil D.54: Çarşamba Karakolu, yan ve ön cepheler ... 472 Şekil D.55: İsmail Ağa Camii ve çevre yapılar ... 472 Şekil D.56: Kovacı Dede Camii haziresi ve Kovacı Dede’nin mezarı ... 473 Şekil D.57: Oymakapı Camii ve Lokmacı Dede Türbesi ... 473 Şekil D.58: Dışnarteks kuzey kanadı altındaki mezar odası ... 474 Şekil D.59: Kuzey Kilise ana kubbesi ... 474 Şekil D.60: Fethiye Camii, giriş kapısı ... 475 Şekil D.61: Fethiye Müzesi giriş kapısı ... 475 Şekil D.62: Fethiye Müzesi giriş kapısı ... 476 Şekil D.63: Dışnarteks güney koridordan parekklesion nartekse geçiş ... 476 Şekil D.64: Parekklesion, naosdan nartekse geçiş kemeri ... 477 Şekil D.65: Parekklesion ana kubbeyi taşıyan sütunlar ... 477 Şekil D.66: Parekklesion, naos, kuzeye bakış ... 478 Şekil D.67: Batı dehlizden doğuya bakış ... 478 Şekil D.68: Osmanlı mihrap ekinden kubbeli orta mekana bakış ... 479

(32)

xxx

Şekil D.69: R. Artamonov fotoğrafı, orta mekan kuzeybatı ayak ... 479 Şekil D.70: a. Orta mekan kuzeybatı ayak , b.Batı dehliz mermer panel………....480 Şekil D.71: Orta mekan, batı kemeri ...481 Şekil D.72: Orta mekan, güney kemeri ... 481 Şekil D.73: Orta mekan, güney kemeri, detay...482 Şekil D.74: Orta mekan, güney kemeri ... 482 Şekil D.75: Fethiye Camii, hünkar kasrı cumbası ... 483 Şekil D.76: Dışnarteks güney koridordan parekklesion nartekse geçiş ... 483 Şekil D.77: Ana kubbe kornişi ... 484 Şekil D.78: Kuzey Kilise ana kubbesi ... 484 Şekil D.79: Batı dehliz, kuzeye bakış ... 485 Şekil D.80: Batı dehliz, kuzeye bakış ... 485 Şekil D.81: Kuzey ekten, en kuzeydeki altıgen ayağın doğu yüzüne bakış, 1957 ... 486 Şekil D.82: Kuzey ekten, en kuzeydeki altıgen ayağın doğu yüzüne bakış, 2010 ... 486 Şekil D.83: Batı dehliz, kuzey kemer ... 487 Şekil D.84: Batı dehliz, kuzey kemer, doğuya bakış ... 487 Şekil D.85: Güney dehliz, minber ... 488 Şekil D.86: Fethiye Camii, minber, A. Aydın, 1976 ... 488 Şekil D.87: Güney dehliz, güney duvar ... 489 Şekil D.88: Güney dehliz, güney duvarı, detay ... 489 Şekil D.89: Bema güney ayak, kapatılmış kemerli geçit ... 490 Şekil D.90: Kuzey ek, 1.ve 2. bölümler arası ayak, prothesis güney duvarı ... 490 Şekil D.91: Kuzey ek-prothesis bağlantısı, üst örtü ... 491 Şekil D.92: Doğudan diakonikona bakış ... 491 Şekil D.93: Prothesisden doğuya bakış ... 492 Şekil D.94: Fethiye Camii, Osmanlı eki, mihrap ... 492 Şekil D.95: Fethiye Camii, Osmanlı eki, kubbe ... 493 Şekil D.96: İç narteks, batı duvarı ... 493 Şekil D.97: İç narteks batı duvarı, en kuzey bölüm ... 494 Şekil D.98: İç narteks batı duvarı, kuzeyden ikinci bölüm ... 494 Şekil D.99: İç narteksten kuzey eke bakış ... 495 Şekil D.100: İç narteks, doğuya bakış... 495 Şekil D.101: İç narteks, kuzey duvarı, 2010 ... 496 Şekil D.102: İç narteks, kuzey duvarı, 1957 ... 496 Şekil D.103: R. Artamonov, kuzey ek ... 497 Şekil D.104: İç narteksten kuzey eke bakış ... 497 Şekil D.105: Kuzey ek, doğudan 1. bölüm, kuzey duvarı ... 498 Şekil D.106: Fethiye Camii, Kuzey cephe, Sender, 1925 ... 498 Şekil D.107: Kuzey ek, doğudan 2. bölüm, kuzey duvarı ... 499 Şekil D.108: Kuzey ek, doğudan 3. bölüm, kuzey duvarı ... 499 Şekil D.109: Kuzey ek, doğudan 4. bölüm, kuzey duvarı ... 500 Şekil D.110: Dışnarteks, güneye bakış ... 500 Şekil D.111: Dışnarteks, kuzeyden birinci bölüm, batı duvarı, 2010 ... 501 Şekil D.112: Dışnarteks, kuzeyden birinci bölüm, batı duvarı, 1957 ... 501 Şekil D.113: Dışnarteks, kuzeyden ikinci bölüm, batı duvarı, 2010 ... 502 Şekil D.114: Dışnarteks, kuzeyden ikinci bölüm, batı duvarı, 1957 ... 502 Şekil D.115: Dışnarteks, kuzeyden3. bölüm, kuzey kemeri, batı duvarı ... 503 Şekil D.116: Dışnarteks, kuzeyden üçüncü bölüm, batı duvarı, 2010 ... 503 Şekil D.117: Dışnarteks, kuzeyden üçüncü bölüm, batı duvarı, 1957... 504 Şekil D.118: Dışnarteks, kuzeyden 4. bölüm, batı duvarı ... 504

(33)

xxxi

Şekil D.119: Dışnarteks, güney kolu, batı duvarı ... 505 Şekil D.120: Dışnarteks, güney kolu, güney cephesi ... 505 Şekil D.121: Dışnarteks güney kolu, güney duvar, orta bölüm ... 506 Şekil D.122: Dışnarteks güney kolu, güney duvarı, batıdan 3. bölüm ... 506 Şekil D.123: Dışnarteks güney kolu, güney duvarında restitüsyon denemesi ... 507 Şekil D.124: Dışnarteks güney kolu, batıdan 2. ve 3. bölümler... ...507 Şekil D.125: Dışnarteks güney kolu doğu duvarı ... 508 Şekil D.126: Dışnarteks güney kolu, doğu duvarı duvarı, detay ... 508 Şekil D.127: Dışnarteks güney duvarı ile parekklesion batı cephesinin iç köşesi ... 509 Şekil D.128: Dışnarteks güney kolu, batıdan 2. ve 3. bölüm, kuzey duvarı ... 509 Şekil D.129: Dışnarteks güney kolu, batıdan 2., 3. bölüm, kuzey duvarı ve örtü ... 510 Şekil D.130: Dışnarteks güney kolu, batıdan 3. bölüm, kuzey duvar, doğu kısım .. 510 Şekil D.131: Dışnarteks güney kolu, kuzey duvar, orta bölümün batısı ... 511 Şekil D.132: Dışnarteks güney kolu, batıdan 2. bölüm, kuzey duvar, doğu kısım .. 511 Şekil D.133: Dışnarteks güney kolu, batıdan 1. bölüm, kuzey duvarı ... 512 Şekil D.134: Güney kilise, ana kubbe ve haçvari kollar ... 512 Şekil D.135: Parekklesion, ana kubbe, batı tarafı ... 513 Şekil D.136: Parekklesion, bema ve apsise bakış ... 513 Şekil D.137: Parekklesion, prothesis hücresi ... 514 Şekil D.138: Parekklesion, opus sectile döşeme kalıntısı ... 514 Şekil D.139: Parekklesion, kuzey duvar ve kuzey sütun kaideleri ... 515 Şekil D.140: Parekklesion kuzey duvarı, 2010 ... 515 Şekil D.141: Parekklesion güneydoğu sütunun başlığı... 516 Şekil D.142: Parekklesion güneybatı sütunun başlığı ... 516 Şekil D.143: Diakonikonun örtüsü ve naosun güneydoğu köşesindeki kubbe ... 517 Şekil D.144: Parekklesion, güney duvar, alt kornişteki yazıt ... 517 Şekil D.145: Parekklesion, güney taraf, II. korniş altındaki champleve bordür ... 518 Şekil D.146: Gynekaiondan apsise doğru bakış ... 518 Şekil D.147: Apsis nişi üzerinde yer alan kemerin mermer kaplaması ... 519 Şekil D.148: Parekklesion batı duvarı ... 519 Şekil D.149: Parekklesion, haçın batı kolu ve naos batı köşelerinin örtüsü ... 520 Şekil D.150: Parekklesion, güney duvarı ... 521 Şekil D.151: Parekklesion, güney duvarı, ikinci korniş ve champleve bordür ... 522 Şekil D.152: Parekklesion, güney cephe, 1937 ... 522 Şekil D.153: Parekklesion, doğuya bakış ... 523 Şekil D.154: Parekklesion, doğuya bakış, güney nef ... 523 Şekil D.155: Parekklesion, doğuya bakış, kuzey nef ... 524 Şekil D.156: Fethiye Camii doğu cephesi... 524 Şekil D.157: C Kesiti-Parekklesion kuzey duvarı rölövesi ... 525 Şekil D.158: Parekklesion kuzey duvar doğu ucu ... 525 Şekil D.159: Parekklesion kuzey duvar batı ucu ... 526 Şekil D.160: Parekklesion, narteks kuzey duvarı, kapanmış pencere... 526 Şekil D.161: Parekklesion, narteks batı duvarı kuzey taraf ... 527 Şekil D.162: Parekklesion, narteks d. duvarı, g. arcosolium ve mozaik bezemesi .. 527 Şekil D.163: Parekklesion, narteks d. duvarı, k. arcosolium ve kademeli pilastır... 528 Şekil D.164: Parekklesion, narteks, gynekaiona çıkış merdiveni ... 528 Şekil D.165: Parekklesion, gynekaion, kuzey kubbe altında güneye bakış ... 529 Şekil D.166: Fethiye Camisi batı cephesi ... 530 Şekil D.167: Fethiye Camisi, Kuzey Kilise ana kubbe batı cephesi ... 530 Şekil D.168: Fethiye Camisi batı cephesi ... 531

(34)

xxxii

Şekil D.169: Fethiye Camisi kuzey batı köşesi-onarım öncesi ... 531 Şekil D.170: Fethiye Camii, kuzeybatı köşesi ... 532 Şekil D.171: Parekklesion batı cephesine dışnarteks güney duvarının bileşimi ... 532 Şekil D.172: Parekklesion batı cephesi, güney taraf ... 533 Şekil D.173: Fethiye Müzesi, güney cephe ... 533 Şekil D.174: Stanimaka/Bulgaristan, Sv.Bogodorica Petricka K. güney cephesi ... 534 Şekil D.175: Gracanica Kilisesi gravürü ... 534 Şekil D.176: Parekklesion, güney cephesi ... 535 Şekil D.177: Parekklesion güney cephe, orta ve üst kısımlar, batı ucu ... 535 Şekil D.178: Parekklesion güney cephe vezinli yazıt sonu ... 536 Şekil D.179: Parekklesion güney cephe, naos 2. ve 3. kısım dış duvar ... 536 Şekil D.180: Kuzey K. ana kubbe kuzey ve güney cepheleri ... 537 Şekil D.181: Parekklesion doğu cephesi ... 537 Şekil D.182: Parekklesion doğu cephesi, stalaktit saçak frizi... 538 Şekil D.183: Kuzey Kilise, Osmanlı dönemi mihrap eki ... 538 Şekil D.184: Osmanlı dönemi mihrap eki ve kuzey ek doğu cephesi ... 539 Şekil D.185: Kuzey ek doğu cephesi ... 539 Şekil D.186: Kubbeli Osmanlı ekinin pahlı doğu ucu ve etrafındaki mezbelelik.... 540 Şekil D.187: Kubbeli Osmanlı ekinin güneydoğu cephesi ... 540 Şekil D.188: Fethiye Camii, kuzeybatı köşe ... 541 Şekil D.189: Fethiye Camii, kuzey cephe ve kuzeyindeki kaçak yapılar ... 541 Şekil D.190: Fethiye Camii, kuzey cephe, kuzey ek, üçüncü bölüm duvarı ... 542 Şekil D.191: Kuzey ek, kuzey cephe, 3. ve 4. bölümler ... 542 Şekil D.192: Kuzey cephe, narteks ve dışnarteks cepheleri ... 543 Şekil D.193: Kuzey ek, kuzey cephe, 1. ve 2. bölüm ... 543 Şekil D.194: Fethiye Camii, kuzey cephe ... 544 Şekil D.195: Minare, 1964 ve güncel durum, 2010 ... 544 Şekil D.196: Minare, 1976 ve güncel durum 2010 ... 545 Şekil D.197: Fethiye Camii ve Müzesi, çatı örtüsü ... 545 Şekil D.198: Kuzey ekin birinci bölümü üzerindeki kubbe ... 546 Şekil D.199: Parekklesion doğu cephesi ... 546 Şekil D.200: Parekklesion, naos, güneybatı köşe ... 547 Şekil D.201: Fethiye Camii, güney cephesi ... 547 Şekil D.202: Kubbeli orta mekan, batıya bakış, mahfilincumbası………...548 Şekil D.203: Parekklesion ana kubbe, mozaik ve kalemişi bezeme ………548 Şekil D.204: Parekklesion’daki onarımlarla ilgilifotoğraflar...549 Şekil D.205: Parekklesion’daki onarımlarla ilgilifotoğraflar...549 Şekil D.206: Fethiye Camii planı...550 Şekil D.207: Bekçi konutu ve helalar için sunulan proje, plan...550 Şekil D.208: Bekçi konutu ve helalar için sunulan proje, kesit ve görünüşler... .551 Şekil D.209: Bekçi konutu ve helalar, uygulama sonrası... .551 Şekil D.210: 2001’de yapılan bahçe duv. ve Ayasofya’dan getirilen parçalar...552 Şekil D.211: Lenoir, Fethiye C., güney cephe (1836) ve korniş detayı...552 Şekil D.212: Bizans Enstitüsü tarafından kuzey kilisede rastlanan özgün

(35)

xxxiii

ÖZET

İstanbul’un UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi’ne alınan “Tarihi Alanları” içinde, Bizans dönemi anıtları önemli bir yer tutmaktadır. Çalışmada 843-1204 yılları arasında, başkent olarak tüm ekonomik, sosyal, mimari gelişmelerin merkezi durumundaki Konstantinopolis’te inşa edilerek, günümüze ulaşabilen kiliselerden üçü : Vefa Kilise, Atik Mustafa Paşa, Fethiye (Pammakaristos Manastırı Kilisesi) Camileri koruma disiplini açısından incelenmiş ve öneriler geliştirilmiştir. Tezin başlığı saptanırken yapıların üçünün de ilk yapım tarihleri olan Orta Bizans dönemi esas alınmıştır. Ancak Orta Bizans Dönemi yapılarının, tezde incelenen üç yapıda da görüldüğü üzere, Geç Dönem (1261-1453) ek ve onarımlarından ayrı ele alınamayacağı görülerek; bu ek ve onarımlar da çalışma kapsamında detaylı olarak incelenmiştir.

İncelenen yapılar ve çevrelerinin özgün niteliklerinin korunması, kentsel belleğin sürekliliği ve içinde bulundukları dokuyla bütünleşik değer oluşturmaları açılarından önemlidir. Ortaçağ İstanbul’undan günümüze, mimari üslupları, mekan tasarımları, opus sectile, mozaik, fresk ya da keramoplastik bezeme öğeleriyle, eşsiz birer tarihi belge niteliği taşımakta olan bu üç anıt, dönemlerinin yapım tekniklerinin, estetik değerlerinin, mimari ve sosyal ortamlarının anlaşılmasına olanak sağlamaktadır. Uzun zamandır kapsamlı bir bilimsel araştırmanın konusunu oluşturmayan bu yapılara, önemleri ve çevrelerinin de acil müdahale gerektirmesi dolayısıyla öncelik verilmiştir. Vefa, Çarşamba, Ayvansaray Semtleri’nde bulunan bu önemli anıtlar, uzun süren bakımsızlık ve koruma yönünde tutarlı bir program olmaması sonucu tahribe açıktır. Çalışmada ele alınan anıtlar ve çevreleriyle ilgili ayrıntılı tarihsel araştırma, hassas ölçümler, fotoğraf ve çizimle belgeleme yapılmış ve koruma sorunları irdelenmiş; her anıt ve çevresi için, deprem riskini de gözönüne alan, bakım, onarım, yönetim ve kullanım önerileri geliştirilmiştir.

Ülkemizde, doğal ve kültürel miras konusunda devlet ve toplumun hassasiyetinin artması; uluslararası koruma kavramlarının tüm kesimler tarafından benimsenerek, siyasi irade ve karar süreçlerine yerleşmesi gerekmektedir. Süleymaniye ve Fener-Balat Kentsel Bölgeleri’nin, tutarlı ekonomik ve sosyal gelişme politikaları içeren bir kent ve bölge planlamasıyla canlandırılmaları uygun olacaktır. Yenileme projelerinden vazgeçilerek; mevcut bütçe varolan yapıların konservasyonunda kullanılmalıdır. Çarşamba ve Ayvansaray’daki zengin mimari ve arkeolojik mirasın uluslararası kabul görmüş koruma ilkelerine uygun şekilde, kültür turizmi için değerlendirilmesi gerekir; ancak bunun için ciddi çalışmalara ihtiyaç vardır.

Tez kapsamında ayrıntılı olarak incelenen, üç anıt, ekler alarak ve çeşitli onarımlarla günümüze ulaşmıştır. Hem ilk tasarım dönemlerine ait kısımlar, hem de sonradan aldıkları ekler, Ortaçağ’dan günümüze, sanat ve mimarlık tarihine ışık tutan, önemli belgeler niteliğindedir. Ancak, üç anıtta da ortak olarak, kullanıcıların bilinçsizliği ve

(36)

xxxiv

projesiz onarımlardan kaynaklanan aşırı müdahaleler, vandalizm sonucu tahripler, uygun olmayan eklerle, malzeme-strüktür sorunları ve bozulmalar gözlemlenmiştir. Bu çalışma sonucunda yapıların çevrelerinin iyileştirilmesine yönelik hazırlanan önerilerin, bundan sonraki çalışmalara bir altlık oluşturması hedeflenmiştir. Yapılarla ilgili hazırlanan öneriler ise yapılacak bir uygulama aşamasında dikkat edilmesi, öncelikle araştırılması gereken hususları ayrıntılı olarak belirtmektedir. Tezin, gelecek çalışmalarda bir rehber olarak kullanılması beklenmektedir. Bu konularda öngörülen yararı sağlayarak, çalışmanın, yapıların ve çevrelerinin korunmasına yönelik olumlu ve somut bir adım oluşturması umulmaktadır.

(37)

xxxv

PROPOSALS FOR THE CONSERVATION OF THE MIDDLE BYZANTINE PERIOD CHURCHES OF ISTANBUL AND THEIR NEIGHBOURHOODS

SUMMARY

Istanbul, as the former capital of the Eastern Roman Empire, has a unique collection of Byzantine monuments which are part of a multi-layered urban fabric. Unfortunately, most of the Byzantine monuments and the neighborhoods in which these unique medieval buildings are situated, present a poor state of preservation today. They are in need of urgent care and call for preservation and improvement. Thus, three of the Middle Byzantine Era churches: Vefa Kilise Camii, Atik Mustafa Paşa Camii and Fethiye Camii (Pammakaristos Monastery Church) and their neighborhoods were chosen for this study. Since a wide period can be attributed to Byzantine architecture, Middle Byzantine Era with its specific building characteristics was chosen and all of the three monuments’ first construction date belongs to the above mentioned period.

After the Iconoclasm, in the Middle Byzantine Period (843-1204) Byzantine society changed radically and religion became the dominant factor in all areas of life. Private worshipping and increase in the number of monasteries resulted in a new form in church architecture. As several Byzantine specialists agree, this new form expresses itself both in Middle (843-1204) and Late (1261-1453) Byzantine Eras. As several specialists such as Professors Cyril Mango, Robert Ousterhout and Paul Magdalino agree, Middle (843-1204) and Late (1261-1453) Byzantine Eras can best be examined together due to the fact that all the Middle Byzantine Era structures had additions in the Late Byzantine Era. The aim of the study was to provide a thorough analysis and develop proposals for the three selected edifices which had been built between 843-1204 in Constantinople, as the capital of the Byzantine Empire and center of the economic, social and architectural development of the eastern Mediterranean civilization. The three edifices had additions and went through interventions in the Late Era (1261-1453). These additions and interventions were as well thoroughly examined in the course of this study.

The concerns of the study were determined by the following research topics: 1. Current conditions of the physical-social environment of the selected medieval buildings, 2. The conditions of the monuments nearby, 3. Which building complex (monastery, building group, urban fabric etc.) were the selected edifices part of when they were first built ? 4. Previous observations, research, articles, 5.Traces of the previous interventions and dates of earthquakes, fires which might have caused them. In order to provide some insight to the abovementioned questions, various libraries (The Library of German Institute of Archeology in Istanbul, The Library of the Istanbul Research Institute, The Library of American Research Institute in Istanbul and archives (Dumbarton Oaks Archives (Washington, D.C., USA), The Archives of European Center for Byzantine and Post- Byzantine Monuments (Thessaloniki ), The Ottoman Archives of the Prime Ministry of Turkish Republic, The Archives of the General Directorate of the Pious Foundations, The Archives of the Istanbul