Atik Mustafa Paşa Camii’nin korunma sorunları

1992’de gördüğü onarım sonucu, yapı, Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait, özgün niteliklerinin çoğunu yitirmiştir. Sıvası tamamen raspa edilmiş olduğundan son dönem Osmanlı kalem işi bezemeleri ile alttaki daha eski izler tamamen kaybedilmiştir. Son cemaat yeri, ahşap bir ara kat eklenmesi, çatı hacmi içine pencereler açılması, kapı ve pencere doğramalarının değiştirilmesi ile çok kötü bir görünüme bürünmüştür. Güney cephedeki freskler (izinsiz olarak) 1992 onarımında kapatılmıştır. Yapının türbesinin ahşap bölmesinin, minberi gibi sanat değeri taşıyan özgün mimari elemanlarının atılarak, türbedeki ta’lik hatlı yazının kaybedilmesi; buna karşın başka bir yapıdan getirilen güneş saatinin son cemaat yeri kuzey dış duvarına yerleştirilmesi, mantık çerçevesi içinde açıklanamayacak, bir cehalet ve bilinçsizlik göstergesidir.

Saadettin Tantan döneminde, bahçeye eklenen, plandaki lekesi neredeyse cami ile boy ölçüşen devasa şadırvan ve tuvalet ünik bir ortaçağ eseri olan yapının görünümünü bozmaktadır (Şekil C.1.b). Şadırvana ek olarak, bahçeye üzeri bitümlü membranla kaplanmış, tenteli piknik masaları yerleştirilmiştir; bu masalar kuzey cepheyi kapatarak görüntü kirliliği yaratmaktadır (Şekil C.105, Şekil C.107).

Malzeme bozulmaları

En fazla kuzey yan apsisin kuzey yüzünde olmak üzere, doğu cephesinde ve güney cephede nem ve hava kirliliğine bağlı olarak, tuğla ve taş yüzeylerde kararma/yosunlanma görülmektedir (Şekil C.60). Bu bozulmanın, zeminden yükselen nem, çatıda toplanan suların sürekli bu cepheyi yalaması, kirli havada bulunan kükürt dioksit gibi gazların alçı taşı oluşturması, derzlerde kullanılan çimentolu harcın içindeki tuzların erimesi gibi nedenlerle oluştuğu düşünülmektedir. 4.5.2.2 Yapının korunması için gerekli müdahaleler

Bilimsel standartlara uygun bir proje hazırlanması

Atik Mustafa Paşa Camii’nin, koruma disiplininden gelen mimarlar, mimarlık ve sanat tarihi uzmanları tarafından yapılacak analitik incelemesi sonucunda hazırlanacak, bilimsel standartlara uygun bir proje doğrultusunda onarım görmesi

137

gerekmektedir. Yenileme Bölge Kurulu’ndan alınacak ön araştırma izni ile rölövesi hazırlanırken dolgu, sıva vb. durumlardan anlaşılamayan yüzeylerde temizlik, ayıklama, sondaj çalışmaları yapılmalıdır. Böylece görülemeyen ayrıntılar saptanarak, somut yapısal verilere dayalı restorasyon kararları alınabilir.

İç mekanda sondajla özgün izlerin araştırılması gereken noktalar Naos

-Halı+tahta kaplama altında, Osmanlı şeşhane tuğlası döşemenin,

-Batı duvarındaki çatlak ve dolgular, naos cephesinden görülen kılıçların duvarın diğer yüzündeki bağlantı noktaları (Şekil C.6),

-İkinci sıra kornişin izi, araştırılmalıdır. Son cemaat yeri

-Batı cephesindeki sütunların malzemeleri, başlık ve kaidelerinin varlığı araştırılmalıdır (Şekil C.96).

Dış mekanda sondajla özgün izlerin araştırılması gereken noktalar Güney cephedeki fresklerin durumu araştırılmalıdır (Şekil C.26). Yapısal Koruma

Strüktür

Yapının genel sağlamlık durumu, deprem karşısında risk taşıyan ve önlem alınması gereken kısımları ile ilgili strüktür raporu, uzman strüktür mühendislerinden alınmalıdır. Bu rapor doğrultusunda :

Hasarsız yöntemler ile yapısal analizlerin yapılması

Atik Mustafa Paşa’nın gösterdiği strüktürel deformasyon total station ile yapılan ölçümlerle tespit edilmiştir. Yapının orta akstan güneye ve kuzeye doğru gösterdiği deformasyonun izlenmesi gerektiği düşünülmektedir (Şekil C.5, Şekil C.6, Şekil C.7). Uzmanlarca yapının zemin etüdlerinin yapılması, hasarsız yöntemlerle taşıyıcılık ve hasar durumunun belirlenmesi, strüktürel çatlakların izlenmesi gerekmektedir; olası riskler ve bunlara karşı alınacak önlemler saptanmalıdır.

Analizlerden sonra elde edilecek rapor ile uygulama kararları verilmeli,

-Pencerelerin içindeki dolguların boşaltılması (güney ve kuzey cephelerdeki üçlü pencere düzenlerinde),

138

-Riskli olabilecek acele uygulamalardan kaçınılması konularında, kargir yapı üzerine uzmanlaşmış strüktür mühendislerinden destek alınmalıdır.

Eklerin kaldırılması Dış mekan

-Klima dış üniteleri (Şekil C.60, Şekil C.105),

-Son cemaat yeri çatısı ve saçak altındaki metal profiller (Şekil C.96). -Minarenin şerefeye çıkış veren, pvc esaslı malzemeden kapısı,

-Şadırvan, altındaki tuvalet ve piknik masaları kaldırılmalıdır (Şekil C.1.b, Şekil C.108).

İç mekan Naos

-Halı+altındaki sabit ahşap döşeme ve altında bulunacak muhdes katmanlar,

-Naos pencere (iç+dış) ve kapı doğramaları(ahşap mükebbire kapısı hariç), pencere söveleri (Şekil C.87, Şekil C.88, Şekil C.90),

-Ahşap lambri duvar kaplamaları, kalorifer petekleri, klima üniteleri, aydınlatma armatürleri (Şekil C.83, Şekil C.86, Şekil C.90, Şekil C.91),

Son cemaat yeri

-Giriş holündeki karo mozaik döşeme, kilitli ayakkabı dolapları (Şekil C.95), -Son cemaat yeri üst katı ve tüm kapı, pencere doğramaları (Şekil C.94). Dolguların açılması

-Kuzey ve güney cephelerdeki sütunlu açıklıkların dolguları (Şekil C.102, Şekil C.105),

-Güney cephedeki fresklerin üzerine getirilen dolgular (Şekil C.102). Arkeolojik araştırma

-Yapının çevresinde arkeolojik bir kazı ve içinde sondaj yapılması sonucu, yapıyla ilgili, zeminin içerden21

ve dışardan ne kadar yükselmiş olduğu (Şekil C.58, Şekil C.59), yıkılmış olan parekklesion ve narteksin planı, özgün döşeme ve süpürgelikler ile ilgili detaylar öğrenilebilir.

21 _{Yapının zemininin içerden de yükseldiği, bemadan pastophoria apsislerine geçişlerde, kemer altı} seviyesinin halı zeminden 1.46 m.’ye inmesinden anlaşılmaktadır.

139

-İlk tescil fişinde, Mehmet Ziya tarafından belirtildiği üzere, türbedeki somaki mermerin altında bir araştırma yapılmalıdır,

-Şeşhane tuğlası zemin altında bir dolgu bulunduğu Theis tarafından gözlenmiş; hatta izinsiz bir sondaj yapılmıştır. Bu dolgunun, üzerindeki şeşhane tuğlası katmanı zarar görmeden, detaylı bir şekilde incelenmesi gerekmektedir.

-Kuzey cephede de güney cepheyle aynı kotta, kemer aynaları içinde fresk varlığı araştırılmalıdır (Şekil C.108).

-Theis tarafından görülmüş, yapının köşelerde 2 katlı olduğunu ispatlayan ahşap döşeme kiriş yuvaları, naos köşe birimlerinin duvarlarında aranmalıdır (Şekil C.81). Sıvaların sökülmesi ve derzlerin açılması

Cephelerdeki çimentolu sıvalar ve derzler açılarak, altından çıkan duvar dokusunun 1/25 ölçekli rölövesi alınmalıdır. Özellikle kuzey ve güney cephelerde, özensiz 20. yy. onarımlarının altında ilk tasarıma ilişkin duvar dokusu izleri araştırılmalıdır. Temizlik

Cephe Temizliği

Tuğla dokuda çimentolu harçlardan dolayı yoğun çiçeklenme ve is tabakası bulunmaktadır (Şekil C.60). Suyla yapılacak temizlik, tuz hareketini arttırabilir; İstanbul Konservasyon Merkez Laboratuvarı’na danışılarak uygun temizlik yöntemi belirlenmelidir. Taş yüzeyler için de, taş cinsleri, bozulma morfolojileri, kir çeşitleri ve bozulmanın derinlikleri konservasyon projesi üzerinde belgelenerek, uygun yöntemle temizleme yapılmalıdır.

Mermer Sütunların Temizlenmesi

Dışnarteksteki sütunlar boyanmıştır (Şekil C.47, Şekil C.96); üzerlerindeki boya tabakaları, uygun bir çözücü ile temizlenmelidir.

Çatı örtüsünde temizlik

Kötü detaylara ve işçiliğe sahip kurşun örtü, kaldırılarak; altındaki özgün tuğla ve tonoz yüzeylerinin temizlenmesi gerekmektedir (Şekil C.110).

Ahşap türbe girişi ve galerinin temizlenmesi

Naosta, ahşap galeri ve türbe girişi uygun olmayan şekilde boyanmıştır (Şekil C.71, Şekil C.84); üzerlerindeki boya tabakaları, uygun bir yöntemle temizlenmelidir. Temizlikten sonra, üzerlerindeki ahşap profilleri kapatmayacak şekilde boya/cila uygulanmalıdır.

140 Konservasyon

Bütünleme ve derzleme

Özgün taş ve tuğlaların yerinde korunmasına özen gösterilerek, ancak çok kırık, aşınmış tuğlaların değiştirilmesi düşünülmelidir.

Çatlak Dikişleri

Duvar, kubbe ve tonozlardaki deprem çatlakları, yeni tuğlalarla dikiş yapılarak, harç enjeksiyonu ile sağlamlaştırılmalıdır (Şekil C.72). Sütun ve lento gibi elemanlardaki çatlaklar da uygun bir karışımla doldurulduktan sonra paslanmaz çelik donatı kullanılarak sağlamlaştırılmalıdır.

Çatı

Tuğla aralarının derzlenmesi, çatlak varsa kagir yapı konusunda uzman bir strüktür mühendisinin görüşü doğrultusunda dikilmesi, kurşun örtünün sabitleneceği saçak kornişlerinin onarılması (özgün kornişlerle ilgili izler araştırılmalıdır).

Yeniden Yapım

Yeniden yapım, bir Ortaçağ yapısında, kısmen de olsa, ancak vazgeçilemez olduğu ve strüktürel olarak da yapıya katkıda bulunacağı durumlarda düşünülmelidir. Yeniden yapılan yüzeylerin oranı tüm yapıda/cephede, yapının özgünlüğüne zarar vermeyecek oranda kalmalıdır.

Ayrıntılı rölöve ve analizler olmadan yeniden yapılması gerekli yerleri belirtmek doğru değildir. Ancak, yapının son cemaat yerinde, muhdes kısımların sökümünden sonra, batı duvarı tamamlanarak, uygun kapı ve pencere doğramaları ve çatı üç tarafa eğimli olarak ve saçak altındaki profiller (Şekil C.93, Şekil C.97) ahşaptan tekrar yapılmalıdır.

Abdest alma yerinin, Müller-Wiener’in hazırladığı vaziyet planında görüldüğü üzere, son cemaat yerinin batısında çözülmesi, batı cephesi önündeki Çember Sokak’ın yayalaştırılması, yapının çevresinin sıhhileştirilmesi uygun olacaktır (Şekil C.24, Şekil C.53).

Plastik Onarım

Mermer korkuluk, kaide, başlıklarda çatlak ve yüzey kayıplarının onarımı (Şekil C.96).

141 Bezemelerin korunması ve sunumu

Güney cephedeki freskler eğer hala sağlam durumda ve korunabileceklerse açılmalı; yoksa gerekli belgeleme yapıldıktan sonra koruyucu uygun bir tabaka ile gelecek nesillere aktarılmak üzere kapatılmalıdır (Şekil C.26).

Pencereler

Yapının ilk tasarımına ait pencereleriyle ilgili elimizde bilgi bulunmamaktadır. Naosta, üst pencerelerde, 19. yy. sonunda görülen (Şekil C.25), yuvarlak şebekeli doğramalar, alt seviyede detayı çizilecek sade bir ahşap doğrama kullanılabilir. Son cemaat yerinde, 1940’lara ait EA fotoğrafında görülen (Şekil C.93) küçük kare şebekeli olarak yapılabilir.

Sürekli bakım ve denetimin sağlanması

Ünik bir Ortaçağ eserinin sahibi olarak, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün, yapının korunması konusunda daha duyarlı ve dikkatli olması; izinsiz müdahalelere göz yummaması gerekmektedir. Ancak, cami derneği tarafından 1992’de gerçekleştirilen kapsamlı onarıma göz yumulmuş; bunun sonucunda yapı pek çok hasara uğramıştır. Belki bu onarımdaki bilinçsiz müdahalelerin de katkısıyla, yapı, 1999 depreminde ciddi deformasyonlar göstermiştir. Acil olarak bilimsel bir çalışmayla anıtın risk durumunun saptanması ve gerekli koruyucu önlemlerin alınması gereklidir. Binanın sahibi olarak Vakıflar Genel Müdürlüğü sürekli bakım ve onarımını eksiksiz ve bilimsel normlara uygun olarak yürütmekle mükelleftir. Bunun sağlanması için gerekirse üniversitelerden, ICCROM, UNESCO, ICOMOS gibi kuruluşlardan bilimsel destek alınabilir.

143

5. FETHİYE CAMİİ VE MÜZESİ ( PAMMAKARİSTOS KİLİSESİ ) VE