Ortaokul öğrencilerinin sosyal bilgiler eğitimi çerçevesinde hukuk okuryazarlık düzeylerinin belirlenmesi

(1)

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI

ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİNİN SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ

ÇERÇEVESİNDE HUKUK OKURYAZARLIK DÜZEYLERİNİN

BELİRLENMESİ

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan Sibel OĞUZ Ankara Haziran, 2013

(2)

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI

ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİNİN SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ

ÇERÇEVESİNDE HUKUK OKURYAZARLIK DÜZEYLERİNİN

BELİRLENMESİ

DOKTORA TEZİ

Sibel OĞUZ

Danışman: Doç. Dr. Mehmet Ali ÇAKMAK

Ankara Haziran, 2013

(3)

iii

Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Sibel OĞUZ’ un “Ortaokul Öğrencilerinin Sosyal Bilgiler Eğitimi Çerçevesinde Hukuk Okuryazarlık Düzeylerinin Belirlenmesi” başlıklı tezi 14.06.2013 tarihinde, jürimiz tarafından İlköğretim Ana Bilim Dalı Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Bilim Dalı’nda Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir.

Adı Soyadı İmza

Üye (Tez Danışmanı) : Doç. Dr. Mehmet Ali ÇAKMAK ………

Üye (Başkan) : Doç. Dr. Cengiz DÖNMEZ ………...

Üye : Doç. Dr. Bahri ATA ………...

Üye : Yrd. Doç. Dr. Zihni MEREY ……….

(4)

iv

Gelenekler, görenekler, örf-adetler, din kuralları, ahlak kuralları, görgü kuralları ve hukuk kuralları gibi her toplumda insan ilişkilerini düzenleyen sosyal düzen kuralları bulunmaktadır. Sosyal düzen kurallarının topluma mal olması için eğitim sistemine ihtiyaç duyulmaktadır. Çünkü eğitim kurumları, toplum üyelerinin sosyalleşmesini sağlama, sosyal ilişkilerini geliştirme, sosyal değişikliklere bireyleri hazırlama gibi bir takım görevleri üstlenmektedir. Eğitim sistemi içerisindeki bir takım dersler aracılığıyla toplum düzeni sağlanabilir. Bu derslerden biri de Sosyal Bilgiler’ dir. Çünkü hak ve özgürlüklerini bilen, adaletli olmayı ve eşitliği savunan, insan haklarına saygılı, bilinçli bireyler yetiştirmede temel eğitim basamağında Sosyal Bilgiler dersinin önemi çok büyüktür.

Bu araştırmanın başından sonuna kadar bana yol gösteren tez danışmanım Doç. Dr. Mehmet Ali ÇAKMAK hocama şükranlarımı sunuyorum. Tez İzleme Komitesinde yer alan değerli hocalarım Doç. Dr. Bahri ATA ve Doç. Dr. Cengiz DÖNMEZ’e; tezimin her aşamasında ve doktora öğrenim süresi boyunca bana destek veren değerli hocalarım Prof. Dr. Şefika KURNAZ’a, Yrd. Doç. Dr. Turhan ÇETİN’e, Yrd. Doç. Dr. Ufuk KARAKUŞ’a, Yrd. Doç. Dr. Bülent AKSOY’a, Yrd. Doç. Dr. Bülent AKBABA’ya; Doç. Dr. Ferudun SEZGİN’e, Yrd. Doç. Dr. Zihni MEREY’ e çalışmamda emeği geçen çok değerli dostlarım Arş. Gör. Gökçe KILIÇOĞLU’na, Arş. Gör. Deniz TONGA’ya, Bahadır KILCAN’ a teşekkürlerimi sunuyorum.

Tezin uygulama aşamasında öğretmenlerle ve öğrencilerle iletişim kurmamı sağlayan ve işimi son derece kolaylaştıran değerli meslektaşım Yrd. Doç. Dr. Filiz ZAYİMOĞLU ÖZTÜRK’e, okul müdürlerine, öğretmenlerimize ve öğrencilerimize katkılarından dolayı teşekkür ederim.

Tez çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Bilgin Ünal İBRET , Doç. Dr. Duran AYDINÖZÜ’ ne; Yrd. Doç. Dr. Kadir KARATEKİN’e ve mesai arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunarım.

(5)

v

ve babam İsmail OĞUZ başta olmak üzere tüm aileme, tezin her aşamasında yardımlarıyla ve fikirleriyle beni yalnız bırakmayan, bütün arkadaşlarıma benim yanımda oldukları, sevgi ve desteklerini esirgemedikleri için şükran borçluyum. Araştırmamın faydalı olması dileğimle…

Haziran 2013, Ankara Sibel OĞUZ

(6)

vi

ORTAOKUL ÖĞRENCİLERİNİN SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ ÇERÇEVESİNDE HUKUK OKURYAZARLIK DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ

OĞUZ, Sibel

Doktora, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Bilim Dalı Tez Danışmanı: Doç Dr. Mehmet Ali ÇAKMAK

Haziran-2013, 190 sayfa.

Hukuk okuryazarı olma denildiğinde aklımıza öğrencileri hukuk alanında birer uzman haline getirmek değil, daha ziyade onların bir vatandaş olarak hukuk kapsamındaki görev ve sorumluluklarının farkına varmalarını sağlamak gelir. Bundan dolayı bu araştırmada sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk okuryazarlık düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmaktadır.

Çalışmamızda, betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Çalışma grubumuzu maksimum çeşitlilik örnekleme yolu kullanılarak seçilen NUTS (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics) 1’i oluşturan ve 12 bölge içerisinden 2012-2013 eğitim öğretim yılında öğrenim gören 3407 ortaokul sekizinci sınıf öğrencileri oluşturmaktadır. Bu çalışmada, temel eğitim basamağında öğrenim gören öğrencilerin yazmış oldukları kompozisyonlardan ve Sosyal Bilgiler dersi hukuk konularının kazanımlarından yola çıkılarak, araştırmanın amacına göre kişisel bilgi formu, hukuka yönelik duyuşsal eğilimler ölçeği, hukuk davranış ölçeği ve hukuk bilgi testi olmak üzere dört bölümden oluşan “Temel Eğitim Hukuk Okuryazarlığı Anketi” kullanılmıştır.

Araştırmanın nicel verileri için SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) paket programı kullanılmış, analizlerde anlamlılık düzeyi 0,05 olarak alınmıştır. Hukuk okuryazarlığını oluşturan bileşenler ile bağımsız değişkenler arasında ilişkisiz (bağımsız) örneklemler için “t- Testi”, ilişkisiz örneklemler için “Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA)” ve hukuk okuryazarlığı bileşenleri arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığını ortaya koymak amacıyla “Basit Korelasyon” analizi yapılmıştır. Ayrıca çalışmamızda varyansların homojen olmaması durumunda “Welch Testi” ile veriler analiz edilmiştir. Sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk okuryazarlığı

(7)

vii

düzeyde olduğu görülmüştür. Hukuk okuryazarlığı boyutları olan bilgi, duyuş ve davranışta pozitif yönde orta düzeye yakın anlamlı bir ilişki bulunduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Hukuk, Hukuk Okuryazarlığı, Okuryazarlık, Sosyal Bilgiler Öğretimi,

(8)

viii

DETERMINING THE LEGAL LITERACY LEVELS OF SECONDARY SCHOOL STUDENTS IN THE FRAME OF SOCIAL STUDIES EDUCATION

OĞUZ, Sibel

Doctorate, Social Studies Teaching Department Thesis Advisor: Assoc. Prof. Dr. Mehmet Ali ÇAKMAK

June-2013, 190 pages.

To be legally literate means that the students are aware of their legal duties and responsibilities as citizens, rather than being experts in legal matters. This study, therefore, aims at determining the legal literacy levels of the eight-grade students.

The study employs a descriptive survey model and covers 3407 eight grade secondary school students from 12 different regions forming NUTS1(The Nomenclature of Territorial Units for Statistics) in 2012-2013 school year. The sample was designed on the principle of maximum variation sampling method. Based upon the essays written by the students of basic education and upon the acquisitions from the social studies courses covering legal topics, a “ Basic Education Legal Literacy Questionnaire” consisting of four sections-(1) personal information form, (2) scale for affective tendencies toward law, (3) law behavior scale, and (4) law knowledge test- was developed and used in line with the aims of the study.

The quantitative data was analyzed with the help of SPSS (Statistical Package for Social Scientists), and a significance level of 0,005 was used in the analysis. For irrelevant (independent) samples between the components composing legal literacy and independent variants, t-test; for irrelevant samples, “One-Way Variance Analysis (ANOVA)”; and with the aim of revealing whether there existed a significant relation among legal literacy components, “Simple Correlation Analysis” were applied. The data was also analyzed with “Welch Test” when the variances were not homogenous. When

(9)

ix

the specified values. It was found out that there existed a positive mid-level significant correlation for the legal literacy dimensions of knowledge, perception, and behavior.

(10)

x

Sayfa

JÜRİ ONAY SAYFASI ... iii

ÖNSÖZ ... iv

ÖZET ... vi

ABSTRACT ... viii

İÇİNDEKİLER ... x

TABLOLAR LİSTESİ ... xv

ŞEKİLLER LİSTESİ ... xxi

GRAFİKLER LİSTESİ ... xxii

KISALTMALAR LİSTESİ ... xxiii

I. BÖLÜM GİRİŞ ... 1 1.1.Problem Durumu ... 1 1.1.1. Problem Cümlesi ... 4 1.1.2. Alt Problemler ... 5 1.2. Araştırmanın Amacı ... 6 1.3. Araştırmanın Önemi ... 7 1.4. Araştırmanın Varsayımları ... 8 1.5. Araştırmanın Sınırlılıkları ... 9 1.6. Tanımlar / Terimler ... 9 II. BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 10 2.1. Hukuk Kavramı ... 10 2.1.1. Hukukun Amacı ... 13

2.1.2. Hukukun Unsurları ve Özellikleri ... 14

2.1.3. Hukukun Kaynağı ... 16

2.1.4. Hukukun Tarihsel Gelişimi ... 17

2.2. Okuryazarlık Kavramı ... 19

2.3. Hukuk Okuryazarlığı ... 20

2. 3. 1. Hukuk Okuryazarlığı İle İlgili Kavramlar ... 23

2. 3. 2. Hukuk Okuryazarlığının Amaçları ve Hedefleri ... 23

2.4. Sosyal Bilimler İçerisinde Hukuk Disiplinin Yeri ... 25

2.5. Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi Perspektifinde Türkiye’de Hukuk Eğitimi ... 27

(11)

xi

İlişkin Kavram Boyut ... 32

2.5.1.2.Hayat Bilgisi Öğretim Programında Hukuk Okuryazarlığına İlişkin Beceri Boyutu ... 33

2.5.1.3.Hayat Bilgisi Öğretim Programında Hukuk Okuryazarlığına İlişkin Kişisel Nitelikler Boyutu ... 34

2.5.2. Sosyal Bilgiler Programında Hukuk Eğitimi Perspektifi ... 35

2.5.2.1. Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Hukuk Okuryazarlığın Yeri ... 38

2.5.2.2. Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Hukuk Okuryazarlığına İlişkin Öğrenme Alanları ve Kazanımları ... 41

2.5.2.3.Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Hukuk Okuryazarlığına İlişkin Kavram Boyutu ... 48

2.5.2.4.Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Hukuk Okuryazarlığına İlişkin Beceri Boyutu ... 50

2.5.2.5.Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Hukuk Okuryazarlığına İlişkin Değer Boyutu ... 51

2.5.3. Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dallarında Hukuk Eğitimi ... 52

2.6. İlgili Araştırmalar ... 54 III. BÖLÜM YÖNTEM ... 57 3.1. Araştırmanın Modeli ... 57 3.2. Çalışma Grubu ... 57 3.3. Araştırma Süreci... 63

3.4. Veri Toplama Araçları ... 65

3.4.1. Ölçeklerin Geçerliliği İçin Uzman Görüşünün Alınması ... 65

3.4.2. Hukuk Okuryazarlığı Anketinin Ön Uygulama Süreci ... 65

3.4.3. Pilot Uygulama ... 66

3.4.3.1. Kişisel Bilgi Formu ... 66

3.4.3.2. Hukuk Bilgi Testi ... 66

3.4.3.3. Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler Ölçeği ... 67

3.4.3.3.1. Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Ölçeğinin Açımlayıcı Faktör Analizine Yönelik Bulgular ... 68

3.4.3.3.2. Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Ölçeği Güvenirliğinin (Cronbach Alpha) Belirlenmesi ... 73

3.4.3.4. Hukuk Davranış Ölçeği ... 74

3.4.3.4.1. Hukuk Davranış Ölçeğinin Açımlayıcı Faktör Analizine Yönelik Bulgular ... 75

(12)

xii

3.5. Verilerin Analizi... 80 IV. BÖLÜM

BULGULAR VE YORUM ... 84 4. 1. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlık Düzeylerine İlişkin

Bulgular ve Yorum ... 84 4. 2. Birinci Alt Probleme İlişkin Bulgular ve Yorum ... 86

4. 2. 1. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Cinsiyete Göre Hukuk Bilgi Testi

Puanlarına İlişkin Bulgular ... 87 4. 2. 2. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumuna Göre Hukuk

Bilgi Testi Puanlarına İlişkin Bulgular ... 87 4. 2. 3. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumuna Göre Hukuk

Bilgi Testi Puanlarına İlişkin Bulgular ... 89 4. 2. 4. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan Merak

Düzeyine Göre Hukuk Bilgi Testi Puanlarına İlişkin Bulgular ... 91 4. 2. 5. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan İlgi

Düzeyine Göre Hukuk Bilgi Testi Puanlarına İlişkin Bulgular ... 92 4. 2. 6. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularını Anlama Düzeyine

Göre Hukuk Bilgi Testi Puanlarına İlişkin Bulgular ... 92 4. 2. 7. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek

Olan Birey Bulunma Durumuna Göre Hukuk Bilgi Testi Puanlarına İlişkin

Bulgular ... 93 4. 3. İkinci Alt Probleme İlişkin Bulgular ve Yorum ... 94

4. 3. 1. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Cinsiyete Göre Hukuka Yönelik

Duyuşsal Eğilimler Ölçeği Puanlarına İlişkin Bulgular ... 96 4. 3. 2. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumuna Göre Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Puanlarına İlişkin Bulgular ... 97 4. 3. 3. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumuna Göre Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Puanlarına İlişkin Bulgular ... 102 4. 3. 4. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan Merak

Düzeyine Göre Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Puanlarına İlişkin

Bulgular ... 106 4. 3. 5. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan İlgi

Düzeyine Göre Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Puanlarına İlişkin

Bulgular ... 112 4. 3. 6. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularını Anlama Düzeyine

Göre Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Puanlarına İlişkin Bulgular ... 115 4. 3. 7. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek

Olan Birey Bulunma Durumuna Göre Duyuşsal Eğilimler Ölçeği Puanlarına İlişkin Bulgular ... 119 4. 4. Üçüncü Alt Probleme İlişkin Bulgular ve Yorum... 121

(13)

xiii

4. 4. 2. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumuna Göre Hukuk

Davranış Puanlarına İlişkin Bulgular ... 124 4. 4. 3. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumuna Göre Hukuk

Davranış Puanlarına İlişkin Bulgular ... 127 4. 4. 4. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan Merak

Düzeyine Göre Hukuk Davranış Puanlarına İlişkin Bulgular ... 130 4. 4. 5. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan İlgi

Düzeyine Göre Hukuk Davranış Puanlarına İlişkin Bulgular ... 134 4. 4. 6. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularını Anlama Düzeyine

Göre Hukuk Davranış Puanlarına İlişkin Bulgular ... 136 4. 4. 7. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek

Olan Birey Bulunma Durumuna Göre Hukuk Davranış Ölçeği Puanlarına

İlişkin Bulgular ... 139 4. 5. Dördüncü Alt Probleme İlişkin Bulgular ve Yorum ... 141

4. 5. 1. Hukuk Okuryazarlığı Bileşenleri (bilgi-duyuş-davranış) Arasındaki

İlişkiye Dair Bulgular ... 141 4. 6. Beşinci Alt Probleme İlişkin Bulgular ve Yorum ... 142

4. 6. 1. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Cinsiyete Göre Hukuk Okuryazarlığı

Puanlarına İlişkin Bulgular ... 143 4. 6. 2. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumuna Göre Hukuk

Okuryazarlığı Puanlarına İlişkin Bulgular ... 143 4. 6. 3. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumuna Göre Hukuk

Okuryazarlığı Puanlarına İlişkin Bulgular ... 145 4. 6. 4. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan Merak

Düzeyine Göre Hukuk Okuryazarlığı Puanlarına İlişkin Bulgular ... 146 4. 6. 5. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan İlgi

Düzeyine Göre Hukuk Okuryazarlığı Puanlarına İlişkin Bulgular ... 148 4. 6. 6. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularını Anlama Düzeyine

Göre Hukuk Okuryazarlığı Puanlarına İlişkin Bulgular ... 148 4. 6. 7. Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek

Olan Birey Bulunma Durumuna Göre Hukuk Okuryazarlığı Ölçeği

Puanlarına İlişkin Bulgular ... 149 V. BÖLÜM

SONUÇ VE ÖNERİLER ... 151 5.1. Sonuçlar ... 151 5.1.1. Birinci Alt Probleme İlişkin Sonuçlar ... 151 Sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk bilgi testinden aldıkları toplam puanın

ortalamasına bakıldığında, onların hukuk bilgi düzeyleri belirlenen

(14)

xiv

5.1.4. Dördüncü Alt Probleme İlişkin Sonuçlar ... 156

5.1.5. Beşinci Alt Probleme İlişkin Sonuçlar ... 156

5.2. Öneriler ... 157

KAYNAKÇA ... 159

EKLER ... 171

EK 1: İzin Dilekçesi ... 172

EK 2: 8. Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlık Düzeylerinin Belirleme Anketi ... 173

(15)

xv

Tablo 1: 2009 Hayat Bilgisi Öğretim Programında Yer Alan Hukuk Konuları

İle İlgili Kazanımlar ... 30

Tablo 2: 2009 Hayat Bilgisi Öğretim Programında Yer Alan Hukuk Konuları İle İlgili Kavramlar Listesi ... 32

Tablo 3: 2009 Hayat Bilgisi Öğretim Programında Yer Alan Hukuk Konuları İle İlgili Beceriler ... 33

Tablo 4: 2009 Hayat Bilgisi Dersi Programında Yer Alan Hukuk Konuları İle İlgili Kişisel Nitelikler... 34

Tablo 5: İlköğretim 4.Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Hukuk Konularının Yer Aldığı Kazanımlar... 43

Tablo 7: İlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Hukuk Konularının Yer Aldığı Kazanımlar... 45

Tablo 9: İlköğretim 4. ve 5. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Yer Alan Hukuk Kavramların Listesi ... 48

Tablo 10: İlköğretim 6. ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Yer Alan Hukuk Kavramların Listesi ... 49

Tablo 11: İlköğretim 4., 5., 6. ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Öğrenme Alanlarında Yer Alan Hukuk Konularına İlişkin Temel Beceriler ... 50

Tablo12 : İlköğretim 4., 5., 6. ve 7. Sınıf Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Öğrenme Alanlarında Yer Alan Hukuk Konularına İlişkin Değerler ... 51

Tablo 13: Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Bölgeleri ve Bu Bölgelerden Seçilen Örneklem İller ... 59

Tablo 14: Çalışma Grubunun İllere Göre Dağılımı ... 60

Tablo 15: 8. Sınıf Öğrencilerinin Cinsiyete Göre Dağılımı ... 61

Tablo 16: 8. Sınıf Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumuna Göre Dağılımı ... 61

Tablo 17: 8. Sınıf Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumuna Göre Dağılımı ... 61

Tablo 18: 8. Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan Merak Düzeylerine Göre Dağılımı ... 62

Tablo 19: 8. Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Dağılımı... 62

Tablo 20: 8. Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Dağılımı ... 63

Tablo 21: 8. Sınıf Öğrencilerinin Ailesinde Hukuk Konularında Duyarlılığı Yüksek Birey Bulunma Durumuna Göre Dağılımı ... 63

(16)

xvi

Tablo 23: Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilim Ölçeğinin KMO ve Bartlett Testi

Sonuçları ... 68 Tablo 24: Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler Ölçeği Maddelerinin Ortak

Faktör Varyans Değerleri ... 69 Tablo 25: Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler Ölçeğinin Öz Değer

İstatistiğine Bağlı Faktör Sayısı ve Açıklanan Varyans Yüzdesi... 70 Tablo 26: Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler Ölçeği Döndürülmüş Faktör

Yük Değerleri ... 72 Tablo 27: Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler Ölçeği Güvenirlik Analizi ... 73 Tablo 28: Hukuk Davranış Ölçeğinin KMO ve Bartlett Testi Sonuçları ... 75 Tablo 29: Hukuk Davranış Ölçeği Maddelerinin Ortak Faktör Varyans

Değerleri ... 75 Tablo 30: Hukuk Davranış Ölçeğinin Öz Değer İstatistiğine Bağlı Faktör

Sayısı ve Açıklanan Varyans Yüzdesi ... 76 Tablo 31: Hukuk Davranış Ölçeği Faktör Döndürülmüş Yük Değerleri ... 78 Tablo 32: Hukuk Davranış Ölçeği Güvenirlik Analizi ... 79 Tablo 33: Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler Ölçeğinde Kullanılan

Puanlama Sistemi ... 81 Tablo 34: Hukuk Davranış Ölçeğinde Kullanılan Puanlama Sistemi ... 82 Tablo 35: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlık Düzeylerinin

Belirlenmesinde Kullanılan Çarpan Değerleri ve Her Bir Ölçekten Alınabilecek Maksimum Puanlar ... 82 Tablo 36: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlık Düzeyleri ... 84 Tablo 37: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Bilgi Testine Ait Betimsel

Verileri ... 86 Tablo 38: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Bilgi Testi Puanlarının

Cinsiyete Göre t-Testi Sonuçları ... 87 Tablo 39: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Bilgi Testi Puanlarının Anne

Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 88 Tablo 40: Baba Eğitim Durumuna Ait Betimsel Verileri ... 89 Tablo 40. 1: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Bilgi Testi Puanlarının

Baba Eğitim Durumuna Göre Tek Yönlü Varyans Analizi ... 89 Tablo 41: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Bilgi Testi Puanlarının Hukuk Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 91 Tablo 42: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Bilgi Testi Puanlarının Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 92 Tablo 43: Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Ait Betimsel Verileri ... 93

(17)

xvii

Tablo 44: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Bilgi Testi Puanlarının Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek Olan Birey Bulunma Durumuna Göre t- Testi

Sonuçları ... 94 Tablo 45: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler

Ölçeğine Ait Betimsel Verileri ... 95 Tablo 46: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler

Ölçeği Puanlarının Cinsiyete Göre t- Testi Sonuçları ... 96 Tablo 47: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka Güven Puanlarının Anne

Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 97 Tablo 48: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka İlgi Puanlarının Anne Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 98 Tablo 49: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Sorumluluk Puanlarının Anne Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 99 Tablo 50: Anne Eğitim Durumuna Ait Betimsel Verileri ... 100 Tablo 50. 1. : Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Yaptırım Puanlarının

Anne Eğitim Durumuna Göre Tek Yönlü Varyans Analizi ... 100 Tablo 51: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Duyuşsal Eğilimler Ölçeği

Puanlarının Anne Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 101 Tablo 52: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka Güven Puanlarının Baba

Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 102 Tablo 53: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka İlgi Puanlarının Baba Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 103 Tablo 54: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Sorumluluk Puanlarının

Baba Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları... 104 Tablo 55: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Yaptırım Puanlarının Baba

Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 105 Tablo 56: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Duyuşsal Eğilimler Ölçeği

Puanlarının Baba Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 105 Tablo 57: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka Güven Puanlarının Hukuk

Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 107 Tablo 58: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka İlgi Puanlarının Hukuk

Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 108 Tablo 59: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Sorumluluk Puanlarının

Hukuk Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 109 Tablo 60: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Yaptırım Puanlarının Hukuk

Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 110 Tablo 61: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Duyuşsal Eğilimler Ölçeği

Puanlarının Hukuk Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi

(18)

xviii

Tablo 63: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka İlgi Puanlarının Hukuk

Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 112 Tablo 64: Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Ait Betimsel Verileri ... 113 Tablo 64. 1.: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Sorumluluk Puanlarının

Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Tek Yönlü Varyans Analizi

Sonuçları ... 113 Tablo 65: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Yaptırım Puanlarının Hukuk

Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 113 Tablo 66: Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Ait Betimsel Verileri ... 114 Tablo 66. 1. : Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Duyuşsal Eğilimler Ölçeği

Puanlarının Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Tek Yönlü

Varyans Analizi Sonuçları ... 114 Tablo 67: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka Güven Puanlarının Hukuk

Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 115 Tablo 68: Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Ait Betimsel Verileri ... 116 Tablo 68. 1. : Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuka İlgiden Aldıkları

Puanların Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Tek Yönlü Varyans

Analizi ... 116 Tablo 69: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Sorumluluk Puanlarının

Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları... 117 Tablo 70: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuki Yaptırım Puanlarının Hukuk

Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 117 Tablo 71: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Duyuşsal Eğilimler Ölçeği

Puanlarının Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 118 Tablo 72: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Duyuşsal Eğilimler Ölçeğinden

Aldıkları Puanlarının Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek Olan Birey Bulunma

Durumuna Göre t-Testi Sonuçları ... 119 Tablo 73: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeğine Ait

Betimsel Verileri ... 122 Tablo 74: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeği Puanlarının

Cinsiyete Göre t- Testi Sonuçları ... 122 Tablo 75: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuku Uygulama Puanlarının Anne Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 124 Tablo 76: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Günlük Hayatla İlişkilendirme

Puanlarının Anne Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 125 Tablo 77: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Kuralsızlık Puanlarının Anne Eğitim

Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 125 Tablo 78: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeği Puanlarının

(19)

xix

Tablo 80: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Günlük Hayatla İlişkilendirme

Puanlarının Baba Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 128 Tablo 81: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Kuralsızlık Puanlarının Baba Eğitim

Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 128 Tablo 82: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeği Puanlarının

Baba Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 129 Tablo 83: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuku Uygulama Puanlarının

Hukuka Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 130 Tablo 84: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Günlük Hayatla İlişkilendirme

Puanlarının Hukuk Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi

Sonuçları ... 131 Tablo 85: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Kuralsızlık Puanlarının Hukuk

Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 132 Tablo 86: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeği Puanlarının

Hukuk Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 133 Tablo 87: Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Ait Betimsel Verileri ... 134 Tablo 87. 1. : Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuku Uygulama Puanlarının

Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Tek Yönlü Varyans Analizi ... 134 Tablo 88: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Günlük Hayatla İlişkilendirme

Puanlarının Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Welch Testi

Sonuçları ... 134 Tablo 89: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Kuralsızlık Puanlarının Hukuk

Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 135 Tablo 90: Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Ait Betimsel Verileri ... 136 Tablo 90. 1. : Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeği

Puanlarının Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Tek Yönlü

Varyans Analizi ... 136 Tablo 91: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuku Uygulama Puanlarının

Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları... 137 Tablo 92: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Günlük Hayatla İlişkilendirme

Puanlarının Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 137 Tablo 93: Hukuk Konularını Anlama Düzeyi Değişkenine Ait Betimsel

Verileri ... 138 Tablo 93. 1. : Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Kuralsızlık Puanlarının Hukuk

Konularını Anlama Düzeyine Göre Tek Yönlü Varyans Analizi ... 138 Tablo 94: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeği Puanlarının

Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları... 138 Tablo 95: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Davranış Ölçeği Puanlarının

Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek Olan Birey Bulunma Durumuna Göre t-

(20)

xx

Tablo 97: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Ölçeğine Ait

Betimsel Verileri ... 142 Tablo 98: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Puanlarının

Cinsiyete Göre t-Testi Sonuçları ... 143 Tablo 99: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Puanlarının

Anne Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları ... 144 Tablo 100: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Puanlarının

Baba Eğitim Durumuna Göre Welch Testi Sonuçları... 145 Tablo 101: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Puanlarının

Hukuk Konularına Duyulan Merak Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 147 Tablo 102: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Puanlarının

Hukuk Konularına Duyulan İlgi Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları ... 148 Tablo 103: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Puanlarının

Hukuk Konularını Anlama Düzeyine Göre Welch Testi Sonuçları... 148 Tablo 104: Sekizinci Sınıf Öğrencilerinin Hukuk Okuryazarlığı Ölçeği

Puanlarının Ailede Hukuk Duyarlılığı Yüksek Olan Birey Bulunma Durumuna Göre t- Testi Sonuçları ... 149

(21)

xxi

Şekil 1: Hukukun Üç Elemanı ... 12

Şekil 4: Hukuk Okuryazarlığının Alt Boyutları... 22

Şekil 2: Bilim Dalları Türleri ... 25

Şekil 3: Sosyal Bilgilerin Kapsamı ... 37

(22)

xxii

Grafik 1: Hukuka Yönelik Duyuşsal Eğilimler Ölçeği Maddelerinin Öz

Değerine Göre Çizilen Çizgi Grafiği ... 71 Grafik 2: Hukuk Davranış Ölçeği Maddelerinin Öz Değerine Göre Çizilen

(23)

xxiii

 NAAEE: North American Association for Environmental Education

 UNEP: United Nations Environment Programme

 IEEP: International Environmental Education Program

 EPA: Environmental Protection Agency

 IUCN: International Union for Conservation of Nature

 STK: Sivil Toplum Kuruluşu

 MEB: Milli Eğitim Bakanlığı

  : Yüzde

 N: Katılımcı Sayısı  : Aritmetik Ortalama

 Akt: Aktaran

 pp: Page Paper (Sayfa numarası)  S: Standart Sapma

 sd: Serbestlik Derecesi

 SPSS: Statistical Package for the Social Sciences  t: T Değeri (t-Testi Değeri)

 p: Anlamlılık Düzeyi

 NUTS: Nomenclature of Territorial Units for Statistics  ISCED: Uluslararası Standart Eğitim Sınıflaması  TÜBA:Türkiye İstatistik Kurumu

(24)

I. BÖLÜM

GİRİŞ

Bu bölümde; araştırmanın problem durumuna, araştırmanın amacına, araştırmanın önemine, problem cümlesine, alt problemlere, araştırmanın varsayımlarına, araştırmanın sınırlılıklarına ve tanımlara yer verilmiştir.

1.1.Problem Durumu

Temel eğitim birçok amaca hizmet etmektedir. Temel eğitimin amacı, çocukları hayata ve üst öğrenime hazırlamaktır. Temel bilişsel becerileri kazandırmakla birlikte toplumda iyi bir vatandaş, etkin bir vatandaş olabilmeleri için öğrencilerin kazanmaları gereken beceri ve tutumları geliştirmektedir. Bireyin çevresine topluma uyum sağlanmasına yardımcı olmak ve çocuğun yaşadığı doğal ve toplumsal çevresine uyumunu sağlamak eğitimin en önemli görevlerinden biridir.

Bir uygulama ve araştırma alanı olarak eğitim, bilimsel kuramları test eden, ampirik ve analitik ilişkileri saptayan ve eğitsel uygulamaların değerlerini ortaya koyan disiplinler arası bir araştırma alanıdır (Balcı, 2010: 15). Kuram ve kavramlarını psikoloji, sosyoloji, antropoloji, politika vb. alanlardan almaktadır (Balcı, 2010: 15).

Sosyal Bilgiler ve Hayat Bilgisi öğretiminin amacı, topluma iyi bir vatandaş yetiştirmektir. İyi bir vatandaş, devletin yurttaşa, yurttaşın devlete karşı görevlerini yerine getiren, haklarını bilen, hakkını ve bunları yasal yollarla arayan, temel değerleri koruyarak gelişime açık ve çevresine barışçı yaklaşan, Türkiye Cumhuriyeti’nin niteliklerini benimseyip sorumluluk duygusu geliştiren, kurallara uyan ve uymayanları uyaran, eğitim hakkı, seçme hakkı gibi hak ve özgürlüklerini kullanabilen özelliklere sahip kişi demektir.

Nas’a göre (2000: 264) okul eğitimi yoluyla iyi bir vatandaş yetiştirme; öğrencilere söz hakkı ve eleştiri hakkı tanıma; sınıf başkanı ve öğrenci temsilcisini seçimle belirleme vb. kuralları ve kararları öğrencilerle birlikte saptama; yasal yollardan hak aramanın öğretilmesi; öğrencilerin yardımlaşma, dayanışma, işbirliği içinde olmalarını sağlama; anayasanın ilgili maddelerinin (eğitim, düşünce özgürlüğü, vb. ) incelenmesi; İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin öğrenilmesiyle gerçekleşir.

(25)

Kurumlar arası ilişkilerin zayıf olduğu toplumlarda, birey sosyal davranışları yaşayarak, ailesinden ve çevresinden öğrenebilmektedir. Ancak kurumlar arası ilişkilerin geliştiği ve çeşitlendiği günümüz toplumlarında, birey, diğer insanlarla olan ilişkilerini; insanların birbinden farklı olduğunu; toplumdaki formal ve informal gruplar ile bu grupların işlevlerini; aile ile başlayan ve hükümet, devlet gibi örgütlere kadar uzanan toplumsal kurumları ve işlevlerini öğrenme temel gereksinimdir. Birey, bu temel gereksinimlerin çoğunu ailesinden öğrenememektedir. Bu nedenle çocuğun toplumsallaşma işlevini artık eğitim kurumları üstlenmektedir (Erden, Tarihsiz, 4). Nitekim ABD’de vatandaşlık için bu temel gereksinimlerle ilgili bilgi, ilk ve orta dereceli okullarda eğitimle sağlanmaktadır (Patrick ve Hoge, 1991). Bu yüzden ABD ilköğretim okullarında öğrenciler okulda, ailede, sınıfta, yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde kuralların nasıl yapıldığını, uygulandığını ve yorumlandığını hukukla ilintili derslerle ve yasal sistemlerinin fonksiyonlarına odaklanarak öğrenmektedir (Merey, Karatekin ve Kuş, 2012: 811).

Hukuk ilintili derslerde, temel hukuki kavramlar, anayasa ve insan hakları bildirgesi, hukuk sistemi, ceza hukuku, tüketici hukuku ve aile hukuku gibi konularla birlikte öğrencilerin ilgilerine göre de hukukla alakalı konular işlenmektedir (Savage ve Armstrong 2000: 84). Temel hukuki kavramların öğretilmesinde amaç, öğrencilerin hukukun işlevini anlamaya yardımcı olunmasıdır. Dersler genellikle yasalar, değerler ve yasalar arasındaki ilişki, adalet, özgürlük, eşitlik, mülkiyet ve güç gibi kavramlar içermektedir. Anayasa ve insan hakları beyannamesi gibi somut belgelerin gösterilmesi hukuk konularını daha anlaşılır hale getirmektedir. Kolluk kuvvetleri, avukatlar, hakimler gibi hukuk sistemini oluşturan güçlerin öğrenilmeside bu derslerin kapsamındadır. Kuralların ve yasaların neden gerekli olduğunu anlama, yasaların insanları nasıl koruduğunu öğrenme ve bir haksızlık karşısında ne yapabileceğini bilme gibi konular hukuk ilintili derslerde yer almaktadır (Savage ve Armstrong 2000).

Türkiye’de ise disiplinler arası ve bütünleşmiş bir vatandaşlık eğitim programının geliştirilmesine yönelik ilk çalışmalar ABD’ de “yeni sosyal bilgiler” hareketinin ortaya çıktığı yıllarda başlamıştır (Öztürk, 2009). Hukuk ilintili derslerde yer alan konuların sosyal bilgiler dersi konuları ile paralellik gösterdiği görülmektedir. Ancak hukuk konularının temel eğitim programlarında nasıl yer aldığı konusunda ayrıntılı bir çalışmaya rastlanılmamaktadır. Bu nedenle iyi bir vatandaş yetiştirilmesi için hukuk

(26)

konularına ait bilgilerin fark ettirilmesi ve bu konulara ait programdaki kazanımların ele alınması gerekmektedir. Sonuç olarak temel eğitimin ilk üç yılında okutulan hayat bilgisi dersi ile 4. ,5. , 6. ve 7. sınıflarda okutulmakta olan sosyal bilgiler dersi bu amaçların gerçekleşmesini hedeflemektedir. Bu derslerin temel amacı, öğrencilere sosyal becerileri kazandırarak, onların toplumsallaşmalarını sağlamak ve onları iyi bir vatandaş olarak yetiştirmektir.

1975 yılından beri sosyal bilgiler programında yer alan hukuk eğitimi (Patrick ve Hoge, 1991) de toplumsallaşmanın sağlanmasına, toplum hayatında kişilerin birbirleriyle ve toplumla ilişkilerini düzenlenmesine ve gücünü devletten alan hukuk kurallarının da öğretilmesi amaçlamaktadır. Bireylerin yaşamlarını düzenleyen hukuk kuralları bireyler tarafından ne kadar bilinmekte, bilinen konuların ne kadarı hayatta uygulanabilmektedir? İşte bu anlamda bireylerin hukuk okuryazarı olma hususu bizim araştırma konumuzu teşkil etmektedir.

İlgili literatür taramasında hukuk okuryazarlığı kavramına yönelik yurt içi ve yurt dışı çalışmalar bulunmaktadır. Yalnız yurt dışında yapılan çalışmalar (Schimmel & Fischer, 1987; Hasan, 1994; Gordon, 1996; Wagner, 2006; Schimmel, & Militello, 2007; Young, Kraglund-Gauthier &Foran, 2007; Mason, 2007; Eberwein, 2008; Bartlett, 2008; Cooper, 2011) incelendiğinde onların daha çok okul müdürlerine, öğretmenlere, ailelere ve kadınlara yönelik olduğu görülmektedir. Konuları ise okul yönetimine ilişkin kanunlar, öğrenci hakları, disiplin cezalarına ilişkin kanunların ne kadar bilindiği ve uygulamalarında ne kadarının yapılabildiğine, kadınların hukuk konularında bilinçlendirilmesi ve haklarının bilinmesine yönelik çalışmalar olduğu görülmektedir.

Devlet okullarındaki yöneticilerin okul kurallarını ne kadar bildikleri ve hukuk bilgileri konusunda bilgi düzeylerinin ne seviyede olduğunun belirlenmesi, okullarda eğitim ve hukukla ilgili programların başlatılması, öğretmenlerin ve yöneticilerin bu programları örtük programa dahil ederek hukuk konularına yer verilmesi, okulların bütün öğrencileri, aileleri ve öğretmenleri hak ve sorumluluklar konusunda bilinçlendirilmesi ile ilgili konularda ailelerin okullara yardımcı olması ifade edilmektedir. Ayrıca literatüre göre, öğretmenlerin hukuk bilgilerinin yeterli seviyede olmadığı ve okul kurallarına yönelik bir ders almadıkları sonucuna ulaşılmaktadır. Dolayısıyla öğretmen yetiştirme programlarında teorik ve uygulamalı eğitim hukuka yer

(27)

verilmesi önerilmektedir. Bununla birlikte bazı araştırmalarda hukukun ne olduğu ve hukukun eğitim, ekonomi ve siyaset ile ilişkisini etnografik yöntemle araştırılan çalışmalarda da hukukun sosyal, ekonomik ve politik alanlarda farklı anlaşıldığı ve kendi içinde farklı anlamlar kazandığı sonucu görülmüştür. Sonuç olarak bu çalışmaların araştırmamızda amaçlanan hukuk okuryazarlık içeriğinden uzak olduğu düşünülmektedir.

Yurt içinde yapılan çalışmalara bakıldığında ise ortaokul öğrencilerine yönelik hukuk okuryazarlığı üzerine bir çalışmaya rastlanamamaktadır. Fakat aile eğitimi üzerinde durulmuş ve yetişkinlere yönelik hukuk okuryazarlığı adı altında birkaç ilde bulunan barolar tarafından çalıştaylar yapılmaktadır. Ayrıca Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından geliştirilen Aile Eğitim Programı (AEP) çerçevesinde aile bireylerine yönelik eğitimlerde kullanılmak üzere hazırlanmış kaynaklara rastlamak mümkündür.

Sonuç olarak aile eğitimi üzerinde durulmuş olup ortaokul öğrencilerine yönelik bir çalışma yapılmamıştır. Ayrıca eğitim açısından davranış irdelenirken, bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor davranışlar olmak üzere üç davranış alanı şeklinde ele alınmaktadır (Bacanlı, 2005: 130). Bu üç alan birbiriyle bağlantılıdır. Sadece zihinsel öğrenmenin olması yeterli olmamaktadır. Bireyin o bilgiyi öğrenmeye istekli olması ve bunu kendisi için önemli görmesi öğrenciği bilgiyi günlük hayatla ilişkilendirip davranışa dönüştürmesidir. Bu durum öğrenmenin kalıcılığını artırmada etkilidir. Bu nedenle, sosyal bilgiler programında yer alan hukuk konularının öğrenciler tarafından bilinmesinin ne düzeyde olduğu, hukuk konularına yönelik öğrencilerin ilgi ve tutumlarının nasıl olduğu ve bilgi düzeyinde öğrenilen konuların öğrenciler tarafından davranışa dönüştürülüp dönüştürülmediklerine dair bilgilerin ortaya çıkartılması, bu araştırmanın yapılmasını gerekli kılmıştır.

1.1.1. Problem Cümlesi

Bu araştırmanın problem cümlesi; “Sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk okuryazarlık düzeyleri nedir?” şeklinde oluşturulmuştur.

(28)

1.1.2. Alt Problemler

Araştırmanın alt problemleri aşağıda maddelenmiştir.

1. Sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk bilgi testi puanları;

 Cinsiyetlerine göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?

 Anne eğitim durumuna göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?  Baba eğitim durumuna göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?

 Hukuk konularına duyulan merak düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?

 Hukuk konularına duyulan ilgi düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?

 Hukuk konularını anlama düzeyine göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?

 Ailede hukuk duyarlılığı yüksek olan birey bulunma durumuna göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?

2. Sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuka yönelik duyuşsal eğilimler ölçeği puanları;

3. Sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk davranış ölçeğinden aldıkları puanları;

(29)

4. Temel hukuk okuryazarlığını oluşturan bileşenler (Bilgi-tutum-davranış) arasındaki ilişki nasıldır?

5. Sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk okuryazarlığı ölçeğinden aldıkları puanları;

1.2. Araştırmanın Amacı

Hukuk okuryazarı olmanın amacı, öğrencileri hukuk alanında birer uzman haline getirmek değil, daha ziyade onların bir vatandaş olarak hukuk kapsamındaki görev ve sorumluluklarının farkına varmalarını sağlamak, hukuk bilgisine karşı tutumlarının neler olduğunu belirlenmesini sağlamak ve öğrenilen hukuk bilgilerini yaşamlarında davranış haline getirebilmelerini sağlamaktır. Yürütülen eğitim-öğretim faaliyetleri sonucunda bu durum, onların hayata hazırlanmasına katkı sağlamış olacaktır.

(30)

Bu araştırmanın amacı, sekizinci sınıf öğrencilerinin hukuk okuryazarlık düzeylerini belirlemektir. Temel eğitim seviyesindeki öğrencilere, Türkiye’de hukuk konularının öğretimi konusunda henüz kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Araştırmanın amacı bu noktada önemini de ortaya koymaktadır.

1.3. Araştırmanın Önemi

Sosyal bilgiler öğretiminin temel amacı, öğrencinin günlük hayatta karşılaşabileceği problemlere çözüm üretilebilecek yeterliliğe ulaşmasını sağlamaktır (Bilgili, 2010: 152). Sosyal Bilgiler dersini almış bir öğrenci, çevresinde olan her hangi bir toplumsal olayı pek çok farklı disiplin ve bakış açılarıyla değerlendirme yeteneğine sahip olmaktadır. Bunun için Sosyal Bilgiler öğretim programının üniteleri, bir ilköğretim öğrencisine sosyal bilim insanın nasıl düşündüğünü, disiplinler arasından ya da bir disiplinden yola çıkarak göstermektedir (Ata, 2009a: 38).

Temel eğitim, öğrencilerin eğitim- öğretimlerinin ilk aşamasıdır. Temel eğitim programına bakıldığında hukuk bilgisini başlı başına veren bir ders yoktur. Yalnız, sosyal bilimler içerisinde yer alan sosyal bilgiler dersinde, bir okul eğitim programı olmasından dolayı demokratik düzende hukuk eğitimi konularına yer verilerek bunların öğretilmesi amaçlanmaktadır. Öğrenciler, temel hak, özgürlük, demokrasi, vatandaşlık, devlet yapısı, insan hakları ve anayasa hakkında temel bilgileri sosyal bilgiler dersinde öğrenmektedir (Oğuz, 2013:165).

Hukuk bilimi de öğrencinin günlük hayatta karşılaşıp kullanacağı temel bilgileri, kavramları konu almaktadır. Hukuk bilimi, cemiyet halinde yaşayan şahısların sosyal yönden önemli olan davranışlarını düzenleyen, müşterek hayatın huzur, sükûn ve karşılıklı güven içinde cereyanını sağlayan emir ve yasaklardan oluşan sosyal davranış kaidelerinin tümüdür (Akıntürk, 1992: 2).

Bir sosyal bilim olan hukukun amacı; bireylerin ve toplumun huzur, refah, güven ve barış içinde yaşamasını, herkesin yasalar önünde eşit ve adaletli bir şekilde yaşamlarını sürdürmesini, bireylerin hak ve sorumluluklarını bilerek hayatını demokratik kurallara göre düzenlemesini sağlamaktır. Ayrıca, bireylerin mülkiyet haklarının korunmasını sağlama, hukuk sistemi ve hukuk sistemi içerisindeki temsilcilerin rolleri ve sorumlulukları hakkında bilgilendirme, anayasayla güvence altına alınan hak ve özgürlüklere örnekler verebilme, öğrencilerin hukuka karşı

(31)

yabancılaşmasını önleme (Gargia ve Michaels, 2001: 112), toplumda hukukun temel işlevlerini tanımlama, kanunlar ve yasal sistem hakkındaki sorunlara eleştirel yaklaşabilme ve hukuki sorunlar için çözümler önerebilmeyi sağlama, yasal süreçlerin gelişimine yönelik toplumsal değerler belirleme (Savage ve Armstrong, 2000: 83) de hukukun amaçları arasındadır. Bu amaçların yanı sıra toplumda hukuk ve hukuk konularının etkili bir şekilde uygulanabilmesi için gerekli bilgi ve anlayışın olması, beceri, tutum ve değerlerin geliştirilmesi için fırsatların öğrencilere ve öğretmenlere verilmesi, öğrenme yaşantılarının düzenlenmesi gerekmektedir (Patrick ve Hoge, 1991).

Öğretim amacıyla sosyal bilimlerden seçilmiş ve basitleştirerek düzenlenmiş konuları içeren (Dönmez, 2003: 33) sosyal bilgiler, hukuk bilimi konularının temel eğitim basamağında aktarılmasını sağlayan bir derstir. Bu ders ile öğrenciler eğitim ve öğretim sürecinde kazandırılması gereken temel hukuk konularını 7. sınıf sonunda öğrenmiş olacaktır.

Sonuç olarak, bu araştırmada öğrencilerin hukuk konularına yaklaşımlarının nasıl olduğu tespit edilmeye çalışılacak ve öğrencilerin kendi yaşantılarında öğrendiklerini ne kadar uygulayabildikleri sorgulanacaktır. Bu da onları iyi bir vatandaş yetiştirmelerini sağlayacaktır.

1.4. Araştırmanın Varsayımları

Araştırma aşağıdaki varsayımlar üzerine kurulmuştur.

1. Çalışmaya katılan sekizinci sınıf öğrencilerinin kontrol altına alınamayan dış etmenlerden aynı derecede etkilendikleri düşünülmektedir.

2. Çalışmada kullanılan ölçme araçları için ilgili literatür taraması, uzman görüşleri ve pilot uygulama örneklem büyüklüğü yeterli olduğu varsayılmıştır.

3. Araştırmaya katılan öğrencilerin konuyla ilgili hazır bulunuşluk düzeylerinin birbirine eşit olduğu kabul edilmiştir.

4. Hukuk bilgi testi, hukuka yönelik duyuşsal eğilimler ölçeği ve hukuk davranış ölçeği, araştırmacının amacına ve konusuna uygun olduğu düşünülmüştür.

5. Sekizinci sınıf öğrencilerinin 4. , 5. , 6. ve 7. sınıfta sosyal bilgiler dersinde hukuk konuları ile ilgili kazanımların ve değerlerin tamamını edindiği varsayılmaktadır.

(32)

1.5. Araştırmanın Sınırlılıkları

Bu araştırma;

1. 2012–2013 eğitim öğretim yılı ile,

2. Türkiye’de 12 ilde eğitim ve öğretim hayatına devam eden sekizinci sınıf öğrencileriyle,

3. Araştırmacı tarafından geliştirilen ölçme araçlarının uygulanması ile sınırlandırılmıştır.

1.6. Tanımlar / Terimler

Hukuk: Toplumun genel yararını veya bireylerin ve toplumun ortak iyiliğini sağlamak amacı ile konulan ve kamu gücü ile desteklenen kuralların bütünüdür (Gözübüyük, 2009: 5).

Hukuk Bilgisi: Hukuk konuları ile ilgili sorunlar ve bu sorunların çözüm yollarına ulaşmadaki tüm kanunların bilgisidir.

Hukuk okuryazarlığı: Elde olan yasal kaynaklar, yasal süreç ve kanunun esası hakkında değiştirici değerlendirme yapma yeteneğidir (American Bar Association, 1989: 5).

Okuryazarlık: Belli bir amaç için uygun yazabilme ve yazılan bilgiyi kullanabilme ve okuyabilme yeteneğidir ( Wray, 2001: 12).

Sosyal Bilgiler: Bütün çeşitlikleriyle yeryüzüne bağlı olayları tanıtan, bunların çıkış sebeplerini açıklayan, vatandaşlık hak ve ödevlerinin, sorumluluklarının neler olduğunu belirten kısaca insan ve onun sosyal ve fiziki çevresiyle geçmişte, günümüzde ve gelecekteki etkileşimini ortaya koyan bilgilerdir (Dönmez, 2003: 32).

(33)

II. BÖLÜM

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Bu bölümde, araştırmanın kavramsal çerçevesini oluşturan hukuk, hukuk okuryazarlığı ve Sosyal Bilgiler eğitimi konularına yer verilmektedir.

2.1. Hukuk Kavramı

Kişilerin toplum içindeki sosyal ilişkileri, kişiler arasında bazı ödevler veya yükümlülükler doğurmakta ve bunların yerine getirilmesi önem taşımaktadır. başlangıçta aynı nitelikte sayılıp daha sonra birbirinden ayrılmış bulunan toplum yaşamını düzenleyen, sosyal düzen kuralları bu gün birkaç grupta toplanmaktadır. Bunlardan biri de hukuk kurallarıdır. Hukuk toplumdaki düzenin vazgeçilmez kaynağıdır. Hukukun bulunmadığı toplumda düzen bulunmamaktadır (Bilge, 2008: 6; Altıparmak, 2012). Bu açıdan hukuk, bireylerin birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenleyen, toplumun düzen ve refahını sağlayan ve belirli bir özellikte emirler, yasaklar ve yetkiler içeren, devletin yetkili organları tarafından maddi yaptırıma bağlanmış, uyulması zorunlu kurallar bütünüdür (Göğer, 1972: 8; Edis, 1997: 4; Anayurt, 2007: 36; Andaç, 2008: 13; Çiftçi, 2008: 12; Kayıhan, 2008: 40; Akıntürk, 2009; Gözübüyük, 2009: 5; Aslan, Şenyüz, Korkutay, Deliveli 2011: :2;Kayar ve Üzülmez, 2011: 17; TÜBA, 2011; Bilge, 2012: 13). Ayrıca hukuk, toplum hayatını düzenleme ve yön verme görevini, tesadüflere, ani ve subjektif tercihlere bırakmamaktadır. Toplumda adaleti sağlamak suretiyle kişilerin mutluluğunu ve toplumun huzurunu sağlamaktadır (Andaç, 2008: 12).

Sosyal hayatımızda önemli bir yeri olmasına rağmen hukuk sözcüğü, tek bir tanımı bulunmayıp uzun yıllardan bu yana çeşitli hukuk ekollerince ele alınarak birbirinden farklı anlamlarda açıklanmaya çalışılmaktadır (Özbilgen, akt. Dinçkol, 2003: 38; Anayurt, 2007: 51; Göğer, 2009: 6). Bu tanımlar incelendiğinde etimolojik anlamı bakımından hukuk, Arapça kökenli bir kelimedir ve “hak” kelimesinin çoğulu anlamına gelmektedir (Dinçkol, 2003: 37; Göğer, 2009: 6; Gözübüyük, 2009: 3; Kayar ve Üzülmez, 2011: 17). Türkçe de Hak-hukuk şeklinde ikisinin de bir arada kullanıldığı da görülmektedir. Ancak kökeni bir yana bırakılırsa, hukuk kavramı Türkçeleşmiş olup haklar kelimesinden çok farklı bir anlam kazanmıştır (Kayar ve Üzülmez, 2011: 17).

(34)

Örneğin, İslam hukuku, Kilise hukuku gibi dünya ölçüsünde ilişkiler düzenlemek iddiasında olan kuralların ve ortak pazar devletler hukuku, Pan-amerikan hukuku gibi milletlerarası toplumun ihtiyaçlarını karşılayan kuralların ifade edilmesinde kullanılmaktadır (Göğer, 2009: 6).

Sözlük anlamı itibariyle hukuk, 1. Tüze, adalet. 2. Tüzenin gerektirdiği veya birine ayırdığı şey. 3. Dava veya savda gerçeğe uygunluk, doğruluk. 4. Geçmiş emek. 5. Pay. 6. Ücret. 7. Doğru gibi karşılıkları bulunmaktadır (Türk Dil Kurumu Sözlüğü). Bu tanımlara ilaveten konuşma dilinde hukuk sözcüğü türlü anlamlar taşımaktadır. Örneğin, hukuk sözcüğü birtakım davaların konusu olan uyuşmazlıkların niteliğini veya bu davalara bakan yargı yerlerini belirtmek üzere kullanılmaktadır (Edis, 1997: 3). Hukuk, ceza ve ticaret davaları dışında kalan ve adli mahkemelerde görülen davaları da ifade etmektedir. Bu konuda hukuk davaları terimi örnektir. Benzer örnekleri hukuk usulü hukuk mahkemesi terimlerinde de bulmak mümkündür (Göğer, 2009: 6). Hukukun, belirli bir küme davayı veya mahkemeyi diğerlerinden ayırmak için kullanıldığı da olmaktadır. Hukuk davaları, ceza davaları yahut hukuk mahkemeleri-ceza mahkemeleri ayrımında olduğu gibi (Gözübüyük, 2009: 4 ).

Hukuk sözcüğü bazen dar anlamda, yalnız belli konulardaki hukuk kurallarını anlatmak için kullanılır. Ceza hukuku, iş hukuku, eşya hukuku yönetim hukuku ya da anayasa hukuku deyimlerinde olduğu gibi (Göğer, 2009: 6; Gözübüyük, 2009: 4).

Bilim dilinde ise hukuk, uyulması zorunlu olan normları (kuralları) ifade etmektedir. Norm, insanlar tarafından konulan, taraf olan kişilerin uymak zorunda olduğu, kişiler arası ilişkileri düzenleyen yazılı kurallardır. Buna göre hukuk, her toplumda kural koyma yöntemlerine göre insanlar tarafından konulan, uyulması zorunlu olan, kişilerarası veya devletle diğer kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen, toplumun ve bireylerin yararını koruyan, yaptırımı olan normatif düzenlemelerdir (Bayraklı, 2012: 6).

Günümüzde yaygın olarak pozitif hukuk ve doğal hukuk şeklinde kullanılan hukuk kavramı, çoğu kez belli bir ülkede ve belli bir dönemde yürürlükte bulunan yazılı ve yazılı olmayan bütün hukuk kurallarını ifade eden, geniş kapsamlı bir deyim olarak kullanılmaktadır. Hukuka aykırı davranış yahut Türk hukuku deyimlerinde olduğu gibi. Belli bir kişiyi hedef almayan objektif hukuk veya müspet hukuk, mevzu hukuk olarak

(35)

da ifade edilmektedir. Diğer bir deyişle yürürlükte ve uygulanan hukuk anlamına gelmektedir. Uygulamada olan hukuka aynı zamanda pozitif hukuk da denir. Soyut ve genel nitelik sayılan objektif hukuk pozitif hukuk ile eş anlamlıdır (Anayurt, 2007: 51; Göğer, 2009: 6; Gözübüyük, 2009: 3).

Pozitif hukukun karşılığı olarak da kullanılan deyim, genellikle tabii hukuk yahut doğal hukuktur. Doğal hukuk ise, bir düşünce yahut bir anlayıştır (Anayurt, 2007: 52). Yürürlükteki kanunlardan çıkan değil, doğadan kaynaklanan hukuk demektir. Bu aslında “olan” değil, “olması gereken” hukuk kurallarıdır (Gözler, 2003: 54; Göğer, 2009: 6; Gözübüyük, 2009: 3).

Sonuç olarak hukukun özüne ait açıklamalar incelendiğinde, hukukun değişik yanlarına dayandırılarak hukukun üç elemanı üzerinde toplandığı görülmektedir. Bunlar, “Norm”, “Sosyal realite (sosyal olgu)”, “Etik Değer (Adalet) olarak adlandırılmaktadır (Özbilgen, akt. Dinçkol, 2003: 38). Bu unsurlardan bir tekini bile dışlayan bir sosyal düzene de hukuk demek olanaklı değildir. Güriz’e (2012: 30-31) göre hukuk normlarını oluşturan nitelikler Şekil 1’de gösterildiği gibi, şekil (biçim), sosyal olgu ve değer yargısıdır.

Hukuk

Şekil 1: Hukukun Üç Elemanı

Birinci niteliği olan hukuk normları şekil yapıları ne olursa olsun içerik bakımından zorlayıcı nitelikte olumlu veya olumsuz (yasak) şeklinde emirleri içermektedir. Hukukun ikinci niteliği sosyal hayatı düzenlemektir. Sosyal hayatı

Norm orm Sosyal Realite Etik Değer

(36)

düzenleme amacını gütmesi nedeniyle hukuk sosyal hayatla ilgilenmek ve sosyal ihtiyaçlara cevap vermek durumundadır. Değer yargısı hukuk normunun üçüncü önemli niteliğidir. Bu değer yargıları toplumlardan toplumlara farklı olabilmektedir. Aynı toplum içinde de oluşturulan değer yargıları zamanla farklılaşabilmekte ve değişebilmektedir (Güriz, 2012: 31-32).

2.1.1. Hukukun Amacı

Hukukun amacı, bireysel ve toplumsal çıkar çatışmalarını gidermek, bunları dengeli bir hale getirmek suretiyle, toplumun düzenini sağlamaktır (Gözübüyük, 2009: 18).

Kişilerin ve toplumun varlıklarını devam ettirebilmesi için huzurlu, düzenli ve barış içinde yaşamayı sağlayacak ortamlar oluşturma, kişilerin doğal haklarını kullanabilecekleri ve karar alabilecekleri ortamların imkanlarını sunma, başkalarına zarar vermeden özgürlüğü sağlama, insanların sahip oldukları farklılıkları dikkate alınmadan eşitliği sağlama ve adaletin gerçekleştirilmesine katkıda bulunma, toplumun güven içinde yaşamasına yardımcı olma gibi hususlar hukukun doğrudan ilgi alanı içerisindedir. Ayrıca bilim ve teknolojideki gelişmeler sonucu insanların istek ve ihtiyaçlarının değişmesi üzerine ortaya çıkan yeni durumlara karşıda hukukun zamana uyarlanması zarureti belirmektedir (Edis, 1997: 4; Anayurt, 2007: 43; Andaç, 2008: 12-13; Çiftçi, 2008: 28-33; Gültekin ve Çiğiltepe, 2010: 16; Kayar ve Üzülmez, 2011: 17; Bilge, 2012: 20).

Hukuk her şeyden önce, insanların canından, malından ve kişiliğine bağlı manevi değerlerinden emin olarak yaşamasını sağlama amacı taşımaktadır. Hukuk, kişilerin davranışlarını belli esaslar dahilinde düzenlerken, kişilerin hak ve hürriyetlerini güven altına almayı, böylece toplum düzenini sağlamayı bir anlamda kamu düzenini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu durumda hukukun getirdiği düzenleme ile toplumu meydana getiren kişilerin ortak yararı sağlanmış olmaktadır. Böylelikle hukuk sayesinde toplumsal ilişkiler düzenli ayrıca toplum içinde yaşayan bireyler mutlu ve huzurlu olmaktadır (Andaç, 2008: 12).

Hukukun amacı yönünden çeşitli görüşler öne sürülmektedir. Bu görüşlerden ilki hukukun amacı ideal hukuka ulaşmaktır, objektif nitelikteki mutlak idealdir. Amaç olarak alınan, olması gereken hukukun erişmek istediği hukuk ideası soyuttur. Bunu

(37)

anlatmak için doğruluk, fazilet, adalet gibi kavramlar oluşturulmuştur. İkinci görüş ise hukukun amacı somut çıkarlara hizmet etmektir. Hukukun amacı, bireylerin menfaatlerini korumak için en uygun ortamı hazırlamak, menfaatler arasında dengeler sağlamaktır. Yoksa soyut bir kavram olan mutlak adaleti gerçekleştirmek değildir (Göğer, 1972: 8-9; Gözübüyük, 2009: 18-19).

Aslan, Şenyüz, Korkutay ve Deliveli’ ye (2011: 9) göre ise, hukukun birçok amacı vardır. Bu amaçlardan ilki toplumun ve insanların gelişimine imkan sağlamaktır. İkinci bir amacı, kişilere kendi planlarını yapma imkanı sağlamaktır. Üçüncü bir amacı, hukukun ne olduğu ve ihlal edilip edilmediği ile ilgili uyuşmazlıkları çözmektir. Ayrıca bunlara ek olarak, yönetim sisteminin ne olacağını belirlemekte hukukun amaçlarından birisidir.

2.1.2. Hukukun Unsurları ve Özellikleri

Hukuk her şeyden önce kuraldır. Bu kurallar oluşturulurken hukukun bir takım unsurları ele alınmaktadır. Andaç’a (2008: 13) göre hukukun unsurları, toplumsal ilişkileri düzenleme unsuru, devletin yetkili organlarınca konulma unsuru, zorunlu olarak uyulma unsuru, maddi müeyyide unsurudur. Hukukun normatif bir bilim dalı olması da hukuk unsurları arasında yer almaktadır (Çiftçi, 2008: 15). Bu unsurlardan dolayı hukuk, taraf olduğu kişilerin dışa vuran davranışlarına bir çerçeve, bir sınırlama getirmektedir. Yani, bireyler istediği gibi davranma özgürlüğüne sahip değildir. Bu nedenle kişilerin davranışlarının hukuk düşüncesine uygun olması gerekir (Bayraklı, 2012: 17). Bu bağlamda hukukun, insanların toplum halinde yaşaması durumundaki ilişkileri ve kişiler arası ilişkileri düzenleme özelliği bulunmaktadır. Toplumdaki bu düzeni sağlarken de bir takım hukuk kuralları ortaya çıkmaktadır. Bu hukuk kurallarının başlıca özellikleri şunlardır (Edis, 1997: 4; Çiftçi, 2008: 23; Gözübüyük, 2009: 7-8; Gültekin ve Çiğiltepe, 2010: 15-16; Bayraklı, 2012: 17; Güriz, 2012: 45):

1. Hukuk, toplum halinde yaşamanın zorunlu bir sonucudur. 2. Hukuk, kurallardan oluşur.

3. Hukuk, genel olarak kişiler arası ilişkileri düzenler. 4. Hukuk, sosyal bir kurumdur.

(38)

5. Hukuk, toplumdaki egemen güç tarafından belirlenir. Yani hukuk kurallarını devlet yetkili organları aracılığıyla koyar, uygular ve korur.

6. Hukuk, kişilerin dışa yansıyan davranışların düzenlenmesiyle ilgilidir.

7. Hukuk kuralları, her toplum için kural koyma ilkelerine uygun olarak konulur. Bu kurallar, aldıkları şekil, etki alanı ve yöntemi itibariyle yasa, tüzük, kararname şeklinde isimler alır. Bu kurallarda kendi aralarında bir hiyerarşi ilişkisi takip eder. Buna normlar hiyerarşisi adı verilir. Normlar hiyerarşisine göre bunlar sırasıyla anayasa, yasa, kanun hükmünde kararname, tüzük yönetmelikleridir.

8. Hukuk kuralları insan ürünüdür. Bu özelliği ile diğer sosyal düzen kurallarından ayrılır. İnsanlar ihtiyaç duydukları kuralları koyabilecekleri gibi ihtiyaca cevap vermeyen hukuk kurallarını da yürürlülükten kaldırabilecektir. Bu konuda belirleyici olan sadece toplumsal ihtiyaçlardır.

9. Hukuk kuralları normatif düzenlemelerdir. Normatif düzenleme kuralların bir biçimde ve kalıpta olmasını ifade eder.

10. Hukuk kuralları yazılı normlardır. Uygulanacak olaylar gerçekleşmeden önce kurallar vardır.

11. Hukuk kuralları toplumun değerleriyle uyumludurlar. Her hukuk kuralı bir değer yargısına dayanır. Toplumdaki olaylar hukuk tarafından değerlendirilir. Bunlardan birinin seçilmesi ve benimsenmesi bir değer yargısıdır.

12. Hukuk kuralları çoğu kez olumlu ya da olumsuz buyruklar taşır. Bu kurallar, bazen izin bazen yasaklama biçiminde kendini gösterir ya da kişilere belli yetkiler sağlar. Hukuk kuralları zorlayıcılığı, emredici ve yasaklayıcı özelliğe sahiptir.

13. Hukuk kuralları genel, sürekli, objektif ve soyuttur. Hukuk kurallarının soyut olması bunların belli ve tek bir olaya değil, aynı niteliği taşıyan bütün olaylara uygulanması sonucunu doğurur. Bütün toplumsal olaylara ve herkese eşit olarak uygulanır.

(39)

14. Hukuk kuralı yaptırıma dayalıdır. Hukuk kuralına uygun hareket edilmesi kamu gücüne dayanarak sağlanır. Hukuk kurallarına uyulması zorunludur. Bu kurallara aykırı hareketler, hukukun öngördüğü çeşitli yaptırımlarla güçlendirilmiştir. Bu kurallara uymayanlar cezalandırılır ve kurallara uyar hale getirilir. Hukuk kuralları maddi yaptırıma sahip kurallardır. Kişiler hukuk kurallarına uymadıkları zaman devlet, kamu gücünü kullanmak suretiyle kişileri bu kurallara uymaya cebren zorlar. Sosyal yaşamın düzeni için hukuk kuralları zorunlu olması gereken kurallardır.

2.1.3. Hukukun Kaynağı

İnsanlar toplum halinde yaşayan varlıklardır. Toplum halinde yaşarken insanlar, pek çok kurala uymaktadır. Hukuk, hayatın her yönüyle ilgilenmektedir. Ancak toplumsal hayatın gereklerine uyarken yapılan her türlü davranış hukuk tarafından düzenlenmiş değildir. Bunun yanında bilerek veya bilmeyerek uyulan başka kurallarda bulunmaktadır. Örneğin bir kişinin başka bir kişiyi öldürmesi hukuken suç sayılırken, ahlaken ayıp karşılanıp dinen günah kabul edilmektedir (Aslan, Şenyüz, Korkutay ve Deliveli, 2011: 1).

Evrensel nitelikleri nedeniyle uygar toplumların hemen hemen hepsinde geçerli olan ortak hukuk kuralları bulunmaktadır. Ancak bu ortak hukuk kurallarının dışında her toplumun kendi yaşam biçimlerine, dünya görüşlerine, gelenek ve göreneklerine bağlı olarak farklılık gösteren hukuk kuralları da vardır.

Bir ülkenin hukuk düzeni, yasama organlarınca oluşturulan yazılı hukuk kurallarını, yargı kararlarını ve devletin iradesi dışında oluşan genel hukuk ilkeleriyle örf ve adet kurallarını kapsamaktadır. Oluşturulan genel hukuk ilkeleriyle örf ve adet kuralları, gelenek ve görenek kuralları, ahlak kuralları gibi yazılı olmayan kurallarının da nitelik kazandırılarak hukuk düzenin de geçerli olabilmesi için devletin kuralları emredici ve yasaklayıcı nitelikte olabileceği gibi bilgi kişilerin iradesini tamamlayıcı ve yorumlayıcı nitelikte olabilmektedir (Şahin, 2006: 271). Bu kaynakların yanında, diğer toplumların, çevrenin, örf ve adetin, toplumun yaşayış tarzını, benimsenen yönetim şeklinin de rolü bulunmaktadır.

Hukukun kaynağı konusunda esas itibariyle 3 görüş vardır. Bu görüşlerden ilkine göre; hukuk kaynağı üstün kudrettir. Bu üstün kudret devlettir. İkinci görüşe göre;