SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SANAT TARİHİ ANA BİLİM DALI
18-20. YÜZYIL KONYA CAMİLERİNDE
(MERKEZ) AHŞAP MİHRAP VE MİNBERLER
SARİYE UÇAR
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
DOÇ.DR. MUSTAFA ÇETİNASLAN
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Sariye Uçar
Numarası 154204011003
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı 18-20. Yüzyıl Konya Camilerinde (Merkez) Ahşap Mihrap ve Minberler
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Sariye Uçar
Numarası 154204011003
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doç. Dr. Mustafa Çetinaslan
Tezin Adı 18-20. Yüzyıl Konya Camilerinde (Merkez) Ahşap Mihrap ve Minberler
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan “18-20. Yüzyıl Konya Camilerinde (Merkez) Ahşap Mihrap ve Minberler” başlıklı bu çalışma 16/07/2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
ÖN SÖZ
Anadolu'da çok zengin örneklerle karşımıza çıkan ahşap işçiliği, Türk süsleme sanatlarının önemli kollarından biridir. Anadolu'da Selçuklularla gelişen ve özgün bir üslup oluşturan ahşap süsleme sanatı Beylikler devrinde ve Osmanlı devrinde de gelişmeye ve zengin örnekler vermeye devam etmiştir.
Özellikle dini mimaride geniş bir kullanım alanına sahip olan ahşap işçiliği mihrap, minber, vaaz kürsüsü, mihrabiye, mahfil, kapı kanadı, pencere kapağı ve korkuluk gibi birimlerde karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca ahşap direk ve tavanlar da Anadolu-Türk sanatında ahşap yapım ve süsleme tekniklerinin yaygınlaşmasına imkân sağlamıştır. Bu eserler çeşitli teknik ve ustalık kullanılması neticesinde günümüze kadar ulaşabilmişlerdir. Fakat zaman içerisinde bilinçsiz kullanım ve beraberinde aslına uygun olmayan onarımlar neticesinde bozulmalar meydana gelmiştir.
Dönemin kültür ve sanat anlayışını yansıtan Konya Merkez Camilerindeki ahşap mihrap ve minberlerdeki ahşap teknikleri ve süsleme kompozisyonları göz önüne alınarak, bu konularla ilgili ayrıntılı çalışmaların yapılması düşünülmüştür. Bu şekilde belli bir dönemin kültür ve sanat anlayışını yansıtan eserlerin halka açık yerlerde bulunması ve beraberinde aslına uygun olmayan onarımlar geçirmesi neticesinde bu eserler hasar görmekte ve giderek yok olmaktadırlar. Bu bağlamda cami personelinden halka kadar herkes cami içerisinde yer alan bu eserlerin sanat tarihi açısından önemi ve korunmasının gerekliliği anlatılmalıdır.
Tez konumun belirlenmesi aşamasında beni bu alana yönlendiren ve çalışmalarım sırasında da desteklerini esirgemeyen danışmanım sayın Doç. Dr. Mustafa Çetinaslan'a teşekkürü bir borç biliyorum. Ayrıca bu çalışmam sırasında camilerin plan ve projelerine ulaşmam konusunda yardımlarını esirgemeyen Konya Vakıflar Genel Müdürü Syn. İbrahim Genç’e ve Vakıflar Bölge Müdürlüğü Mimarlarından Syn. Ayşenur Abuşka ve Syn. Dilek Taşoluğa, araştırmalarım sırasında Çataloğlu Camii mihrabı hakkında bilgileriyle çalışmama destek veren Çataloğlu Camii imamı Syn. İbrahim Özkürkçüler’e, maddi manevi
büyük fedakarlık göstererek çalışmamın her anında yanımda olan annem Havva Uçar ve Babam Süleyman Uçar’a, kız kardeşim Sanat Tarihi ikinci sınıf öğrencisi olan Ayşe Uçar ve küçük kardeşim Cafer Talha Uçar’a çalışmalarıma gösterdikleri destek ve sabırlarından ötürü şükranlarımı sunuyorum.
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
ÖZET
18-20. Yüzyıl Konya Camilerinde (Merkez) Ahşap Mihrap ve Minberleri konu alan bu çalışma “giriş”, “katalog”, “değerlendirme” ve “sonuçtan” oluşan dört ana bölümden meydana gelmektedir.
Giriş bölümünde konunun tanımı yapılmış, konuyla ilgili yayın ve araştırmalara değinilmiş, tezde kullanılan metot ve düzen belirtildikten sonra mihrap ve minber terimleri üzerinde durulmuş, mihrap ve minber olarak adlandırılan bu birimlerin ortaya çıkışı ve gelişiminin ardından bölümlerine değinilmiştir.
İkinci bölümde 18-20.yüzyıl Konya merkez camilerindeki ahşap mihrap ve minberlerin tek tek ele alındığı katalog yer almaktadır. Burada adet mihrap ve minber bulundukları yapı ile birlikte, ele alınmıştır. Her katalog örneği tanıtılırken öncelikle, mihrap ve minberlerin bulunduğu yapı ile ilgili genel bilgiler verilmiş, ardından bu iç donatı elemanları ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
Katalog bölümünün ardından mevcut iç donatı elamanlarının genel özelliklerinin belirlenerek, süsleme tekniklerinin ve süsleme kompozisyonlarının ortaya konulduğu değerlendirme bölümü gelmektedir.
Sonuç bölümünde; bu çalışmada elde edilen yeni bulgular ile Osmanlı devletinin geç dönemleri ile tarihlenen Konya merkez camilerinde bulunan ahşap mihrap ve minberlerdeki süsleme teknikleri ve süsleme kompozisyonlarının, Türk-İslam Sanatı içerisindeki taşıdıkları önem belirtilmiştir.
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Sariye Uçar
Numarası 154204011003
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doç. Dr. Mustafa Çetinaslan
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
SUMMARY
Wooden Mihraps and Minbers in 18-20th Century Konya Mosques.(City Centre) and subject-area Mosques that work "entry", "catalog", "evaluation" and "results" consists of four main sections.
In the introduction the definition of the topic has been addressed to the relevant publication and research methods and schemes used in the thesis after you specify the mihrab and minbar, mihrab and minbar on the clarification of terms is called the emergence of these units and After the development of sections.
In the second part of the wooden altar and pulpit in Karachi mosque taken individual catalog. The mihrab and minbar pieces here together with their structure, have been addressed. Altar and pulpit every catalog instance, first of all, is built into the table containing general information about the doing, then this element is discussed in detail in the Interior fittings.
Catalog section is followed by General features of existing fittings material as determined and ornament ornament techniques and composition of, update evaluation section.
The conclusion section; in this study, the new findings and the Ottoman State was obtained late with periods of wood, altar in the Bombay dated mosque and minberlerdeki ornament ornament techniques and composition, Turkish-Islamic art carry importance within are noted.
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Sariye Uçar
Numarası 154204011003
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Tarihi Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doç. Dr. Mutafa Çetinaslan
İÇİNDEKİLER TABLOSU
BİLİMSEL ETİK SAYFASI ... I YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ... II ÖN SÖZ ... III ÖZET ... V SUMMARY ... VI ÇİZİM LİSTESİ ... XI FOTOĞRAF LİSTESİ ... XVII TABLO LİSTESİ ... XXVI
1. GİRİŞ ... 1
1.1. Konunun Tanımı, Sınırları ve Önemi:... 1
1.2.Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar ... 2
1.3. Metot ve Düzen ... 4
1. 4. Mihrap ve Mihrap Elemanları ... 5
1. 5. Minber ve Minber Elemanları ... 7
2. KONYA CAMİLERİNDEKİ AHŞAP MİHRAP VE MİNBERLER ... 11
2. 1. MİHRAPLAR ... 11
2.1.1. ASMALI HATIP SULTAN CAMİİ ... 11
2.1.2. ÂYÂNBEY CAMİİ ... 14
2.1.3. BAB-I AKSARAY CAMİİ ... 17
2.1.4. BÜYÜKKOVANAĞZI CAMİİ ... 19
2.1.5. ÇATALOĞLU CAMİİ ... 21
2.1.6. DOLAPMEKTEP CAMİİ ... 24
2.1.7. HACI İVAZ CAMİİ ... 26
2.1.8. HOCACİHAN AŞAĞI MAHALLE CAMİİ ... 28
2.1.9. İĞDELİ SULTAN CAMİİ... 30
2.1.10. KEÇECİLER MESCİDİ ... 32
2.1.11. KENANDEDE YANIK CAMİİ ... 35
2.1.12. KOSOVA (GURB-İ CEDİT) CAMİİ ... 37
2.1.13. KUZGUNKAVAK CAMİİ ... 40
2.1.14. NURİYE CAMİİ ... 42
2.1.15. POLATLAR HATIP CAMİİ ... 44
2.1.17. SALİH PAŞA CAMİİ ... 49
2.1.18. SARI YAKUP CAMİİ ... 51
2.1.19. SÜLEYMAN AHİBABA CAMİİ ... 53
2.1.20. SÜTÇÜ CAMİİ ... 56
2.1.21. ŞÜKRAN MESCİDİ ... 58
2.1.22. TERCÜMAN MESCİDİ ... 60
2.1.23. YOLCUOĞLU CAMİİ... 62
2.2.MİNBERLER ... 64
2.2.1. ANBER REİS (FERİDİYE )CAMİİ ... 64
2.2.2. ARAPLAR AK CAMİİ ... 67
2.2.3. ASLANLI KIŞLA CAMİİ ... 70
2.2.4. ASMALI HATIP SULTAN CAMİİ ... 73
2.2.5. ASRİ CAMİİ ... 75
2.2.6. AYANBEY CAMİİ ... 78
2.2.7. ÇAPUTÇU CAMİİ ... 81
2.2.8. DURSUNOĞLU TAHİRPAŞA CAMİİ ... 84
2.2.9. HACI FETTAH CAMİİ ... 87
2.2.10. HACI HASAN CAMİİ... 90
2.2.11. HACI İVAZ CAMİİ ... 93
2.2.12. HOCA HASAN MESCİDİ ... 95
2.2.13. İĞDELİ SULTAN CAMİİ ... 98
2.2.14. KAPI CAMİİ (İHYAİYE CAMİİ) ... 100
2.2.15. KEÇECİLER MESCİDİ ... 104
2.2.16. KENANDEDE YANIK CAMİİ ... 106
2.2.17. KÖPRÜBAŞI CAMİİ ... 108
2.2.18. KUZGUNKAVAK CAMİİ ... 111
2.2.19. NAKİPOĞLU CAMİİ ... 113
2.2.20. NURİYE CAMİİ ... 116
2.2.21. PİRİ MEHMET PAŞA CAMİİ ... 118
2.2.22. POLATLAR HATIP CAMİİ ... 121
2.2.23. SAKSAĞANLAR CAMİİ ... 124
2.2.24. SALİH PAŞA CAMİİ ... 126
2.2.25. SÜLEYMAN AHİBABA CAMİİ ... 128
2.2.27. ŞEYH EBUL VEFA CAMİİ ... 132
2.2.28. TAHTALI MESCİT ... 135
2.2.29. TORAMAN MESCİDİ ... 138
3. DEĞERLENDİRME ... 141
3. 1. Malzeme: ... 141
3. 2. Uygulanan Ahşap Süsleme Teknikleri: ... 141
3. 2. 1. Düz Satıhlı Oyma: ... 142
3. 2. 2. Yuvarlak Satıhlı Oyma: ... 143
3. 2. 3. Oluklu Oyma Tekniği: ... 144
3. 2. 4. Eğri Kesim Tekniği: ... 144
3. 2. 5. Ajur Tekniği: ... 145
3.2.6. Yapıştırma-Çakma Tekniği: ... 146
3.2.7. Ahşap Üzerine Boyama Tekniği: ... 147
3.2.8. Çift Katlı Oyma Tekniği ... 148
3.3. Süsleme ... 149 3.3.1. Bitkisel Süsleme:... 149 3.3.2. Geometrik Süsleme: ... 152 3.3.3. Yazılı Süsleme: ... 154 3.3.4. Nesnel Süsleme: ... 156 3.4. Kitabe: ... 156 3.5. Mihrap Elemanları: ... 157 3.5.1. Taç: ... 157 3.5.2. Çerçeve: ... 159 3.5.3. Alınlık: ... 160 3.5.4. Köşelik: ... 161 3.5.5. Kavsara: ... 163 3.5.6. Niş:... 163 3.5.7. Sütunce: ... 164 3.5.8. Oturtmalık: ... 164 3.6. Minber Elemanları ... 165 3.6.1. Giriş: ... 165 3.6.2. Giriş Tacı: ... 167 3.6.3.Aynalık Altı: ... 167 3.6.4. Yan Aynalık: ... 168
3.6.5. Korkuluk: ... 170 3.6.6. Köşebent: ... 172 3.6.7. Geçit: ... 172 3.6.8. Geçit Üstü Panosu: ... 173 3.6.9. Köşk Altı Panosu: ... 175 3.6.9. Köşk Yan Pano: ... 175 3.6.10.Köşk: ... 177 3.6.11. Kasnak ve Külah:... 178 3.6.12. Alem: ... 180 4. SONUÇ ... 182
ÇİZİM LİSTESİ
Çizim 1: Asmalı Hatıp Sultan Camii Planı ( M. Çetiaslan’dan)
Çizim 2: Asmalı Hatıp Sultan Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 3: Ayanbey Camii Planı (S. Uçar)
Çizim 4: Ayanbey Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 5: Bab-ı Aksaray Camii Planı (V.G.M.)
Çizim 6: Bab-ı Aksaray Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 7: Büyükkovanağzı Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 8: Büyükkovanağzı Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 9: Çataloğlu Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 10: Çataloğlu Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 11: Dolapmektep Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 12: Dolapmektep Camii Mihrabı (V.G.M.)
Çizim 13: Hacı İvaz Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 14: Hacı İvaz Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 15: Hocacihan Aşağı Mahalle Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 16: Hocacihan Aşağı Mahalle Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 17: İğdeli Sultan Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 18: İğdeli Sultan Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 19: Keçeciler Mescidi Planı (Karpuz’dan)
Çizim 21: Kenandede Yanık Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 22: Kenandede Yanık Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 23: Kosova Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 24: Kosova Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 25: Kuzgunkavak Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 26: Kuzgunkavak Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 27: Nuriye Camii Planı (M. Çetinaslan’dan)
Çizim 28: Nuriye Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 29: Polatlar Hatıp Camii Planı (M. Çetinaslan’dan)
Çizim 30: Polatlar Haıp Camii Mihrabı (V.G.M.)
Çizim 31: Saksağanlar Camii Planı ( Altın’dan)
Çizim 32: Saksağanlar Camii Mihrabı ( V.G.M.)
Çizim 33: Salih Paşa Camii Planı ( Altın’dan)
Çizim 34: Salih Paşa Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 35: Sarı Yakup Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 36: Sarı Yakup Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 37: Süleyman Ahibaba Camii Planı (S. Uçar)
Çizim 38: Süleyman Ahibaba Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 39: Sütçü Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 40: Sütçü Camii Mihrabı (V.G.M.)
Çizim 42: Şükran Mescidi Mihrabı (V.G.M.)
Çizim 43: Tercüman Mescidi Planı (Karpuz’dan)
Çizim 44: Tercüman Mescidi Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 45: Yolcuoğlu Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 46: Yolcuoğlu Camii Mihrabı (S. Uçar)
Çizim 47: Anber Reis Camii Planı (T. Bozkurt’tan)
Çizim 48: Anber Reis Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 49: Anber Reis Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 50: Araplar Ak Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 51: Araplar Ak Camii Minber giriş (V.G.M.)
Çizim 52: Araplar Ak Camii Minber yan görünüm(V.G.M.)
Çizim 53: Aslanlı Kışla Camii Planı (Y. Önge’den)
Çizim 55: Aslanlı Kışla Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 54: Aslanlı Kışla Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 57: Asmalı Hatıp Sultan Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 56: Asmalı Hatıp Sultan Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 58: Asri Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 60: Asri Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 59: Asri Camii Minber Yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 62: Ayanbey Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 63: Çaputçu Camii Planı (S. Uçar)
Çizim 65: Çaputçu Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 64: Çaputçu Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 66: Dursunoğlu Tahir Paşa Camii planı (O. N. Dülgerler’den)
Çizim 67: Dursunoğlu Tahir Paşa Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 68: Dursunoğlu Tahir Paşa Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 69: Hacı Fettah Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 70: Hacı Fettah Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 71: Hacı Fettah Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 72: Hacı Hasan Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 73: Hacı Hasan Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 74: Hacı Hasan Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 75: Hacı İvaz Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 76: Hacı İvaz Camii Minber Yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 77: Hoca Hasan Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 78: Hoca Hasan Camii Minber giriş (V.G.M.)
Çizim 79: Hoca Hasan Camii Minber yan görünüm (V.G.M.)
Çizim 80: İğdeli Sultan Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 81: İğdeli Sultan Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 82: Kapı Camii Planı (O. N. Dülgeler’den)
Çizim 84: Kapı Camii Minber yan görünüm (V.G.M.)
Çizim 85: Keçeciler Mescidi Minber giriş (V.G.M)
Çizim 86: Keçeciler Mescidi Minber yan görünüm (V.G.M.)
Çizim 87: Kenandede Yanık Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 88: Kenandede Yanık Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 89: Köprübaşı Camii Planı (Karpuz’dan)
Çizim 90: Köprübaşı Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 91: Köprübaşı Camii Minber yan görünüm (doğu cephe)(S. Uçar)
Çizim 92: Köprübaşı Camii Minber yan görünüm (batı cephe) (S. Uçar)
Çizim 93: Kuzgunkavak Camii Minber giriş (V.G.M.)
Çizim 94: Kuzgunkavak Camii Minber yan görünüm (V.G.M.)
Çizim 95: Nakipoğlu Camii Planı ( M. Çetinaslan’dan)
Çizim 96: Nakipoğlu Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 97: Nakipoğlu Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 98: Nuriye Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 99: Nuriye Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 100: Piri Mehmet Paşa Camii Planı (O. N. Dülgerler’den)
Çizim 101: Piri Mehmet Paşa Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 102: Piri Mehmet Paşa Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 103: Polatlar Hatıp Camii Minber giriş (V.G.M.)
Çizim 105: Saksağanlar Camii Minber giriş (V.G.M.)
Çizim 106: Saksağanlar Camii Minber yan görünüm (V.G.M.)
Çizim 107: Salih Paşa Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 108: Salih Paşa Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 109: Süleyman Ahibaba Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 110: Süleyman Ahibaba Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 111: Sütçü Camii Minber giriş (V.G.M.)
Çizim 112: Sütçü Camii Minber yan görünüm (V.G.M.)
Çizim 113: Şeyh Ebul Vefa Camii Planı (Altın’dan)
Çizim 114: Şeyh Ebul Vefa Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 115: Şeyh Ebul Vefa Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 116: Tahtalı Camii Planı (S. Uçar)
Çizim 117: Tahtalı Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 118: Tahtalı Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
Çizim 119: Toraman Camii Planı (S. Uçar)
Çizim 120: Toraman Camii Minber giriş (S. Uçar)
Çizim 121: Toraman Camii Minber yan görünüm (S. Uçar)
FOTOĞRAF LİSTESİ
Fotoğraf 1: Konya (merkez) Camileri konumları uydu görüntüsü
Fotoğraf 2: Asmalı Hatıp Sultan Camii genel görünüm
Fotoğraf 3: Asmalı Hatıp Sultan Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 4: Asmalı Hatıp Sultan Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 5: Ayanbey Camii genel görünüş
Fotoğraf 6: Ayanbey Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 7: Ayanbey Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 8: Bab-ı Aksaray Camii genel görünüş
Fotoğraf 9: Bab-ı Aksaray Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 10: Bab-ı Aksaray Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 11: Bab-ı Aksaray Camii mihrap detay
Fotoğraf 12: Büyük Kovanağzı Camii genel görünüş
Fotoğraf 13: Büyük Kovanağzı Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 14: Büyük Kovanağzı Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 15: Büyük Kovanağzı Camii mihrap detay.
Fotoğraf 16: Çataloğlu Camii genel görünüş
Fotoğraf 17: Çataloğlu Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 18: Çataloğlu Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 19: Dolapmektep Camii genel görünüş
Fotoğraf 21: Dolapmektep Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 22: Dolapmektep Camii mihrap tacı detayı
Fotoğraf 23: Dolapmektep Camii mihrap tacı detayı
Fotoğraf 24: Hacı ivaz Camii genel görünüş
Fotoğraf 25: Hacı ivaz Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 26: Hacı ivaz Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 27:Hocacihan Aşağı Mahalle Camii genel görünüş
Fotoğraf 28: Hocacihan Aşağı Mahalle Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 29: Hocacihan Aşağı Mahalle Camii mihrap görünüş,
Fotoğraf 30: İğdeli Sultan Camii genel görünüş
Fotoğraf 31: İğdeli Sultan Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 32: İğdeli Sultan Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 33: Keçeciler Camii genel görünüş Fotoğraf 34: Keçeciler Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 35: Keçeciler Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 36: Keçeciler Camii mihrap detayı
Fotoğraf 37: Kenandede Yanık Camii genel görünüş
Fotoğraf 38: Kenandede Yanık Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 39: Kenandede Yanık Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 40: Kosova Camii genel görünüş
Fotoğraf 42: Kosova Camii mihrap görünüş Fotoğraf 43: Kuzgunkavak Camii genel görünüş Fotoğraf 44: Kuzgunkavak Camii harim genel görünüş Fotoğraf 45: Kuzgunkavak Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 46: Kuzgunkavak Camii mihrap tacı detay Fotoğraf 47: Nuriye Camii genel görünüş
Fotoğraf 48: Nuriye Camii harim genel görünüş Fotoğraf 49: Nuriye Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 50: Polatlar Hatıp Camii genel görünüş Fotoğraf 51: Polatlar Hatıp Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 52: Polatlar Hatıp Camii mihrap görünüş Fotoğraf 53: Polatlar Hatıp Camii mihrap tacı detay Fotoğraf 54: Polatlar Hatıp Camii mihrap detay Fotoğraf 55: Saksağanlar Camii genel görünüş Fotoğraf 56: Saksağanlar Camii harim genel görünüş Fotoğraf 57: Saksağanlar Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 58: Salih Paşa Camii genel görünüş Fotoğraf 59: Salih Paşa Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 60: Salih Paşa Camii mihrap görünüş Fotoğraf 61: Sarı Yakup Camii genel görünüş Fotoğraf 62: Sarı Yakup Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 63: Sarı Yakup Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 64: Süleyman Ahibaba Camii genel görünüş Fotoğraf 65: Süleyman Ahibaba Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 66: Süleyman Ahibaba Camii mihrap görünüş Fotoğraf 67: Süleyman Ahibaba Camii mihrap tacı detayı Fotoğraf 68: Süleyman Ahibaba Camii mihrap detayı Fotoğraf 69: Sütçü Camii genel görünüş
Fotoğraf 70: Sütçü Camii harim genel görünüş Fotoğraf 71: Sütçü Camii mihrap görünüş
Fotoğraf 72: Sütçü Camii mihrap detay Fotoğraf 73: Şükran Mescidi genel görünüş Fotoğraf 74: Şükran Mescidi harim genel görünüş Fotoğraf 75: Şükran Mescidi mihrap görünüş
Fotoğraf 76: Tercüman Mescidi genel görünüş
Fotoğraf 77: Tercüman Mescidi harim genel görünüş
Fotoğraf 78: Tercüman Mescidi mihrap görünüş Fotoğraf 78: Yolcuoğlu Camii genel görünüş Fotoğraf 79: Yolcuoğlu Camii harim genel görünüş Fotoğraf 80: Yolcuoğlu Camii mihrap görünüş Fotoğraf 81: Anber Reis Camii genel görünüş
Fotoğraf 83: Anber Reis Camii minber giriş
Fotoğraf 84: Anber Reis Camii minber tacı detayı
Fotoğraf 85: Anber Reis Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 86: Anber Reis Camii minber detayı
Fotoğraf 87: Araplar Ak Camii genel görünüş
Fotoğraf 88: Araplar Ak Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 89: Araplar Ak Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 90: Araplar Ak Camii minber külah detayı
Fotoğraf 91: Araplar Ak Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 92: Araplar Ak Camii minber detay
Fotoğraf 93: Araplar Ak Camii minber detay
Fotoğraf 94: Aslanlı Kışla(Saray) Camii genel görünüş
Fotoğraf 95: Aslanlı Kışla(Saray) Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 96: Aslanlı Kışla(Saray) Camii minber giriş
Fotoğraf 97: Aslanlı Kışla(Saray) Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 98: Asmalı Hatıp Sultan Camii minber giriş
Fotoğraf 99: Asmalı Hatıp Sultan Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 100: Asri Camii genel görünüş
Fotoğraf 101: Asri Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 102: Asri Camii minber giriş
Fotoğraf 104: Ayanbey Camii minber giriş
Fotoğraf 105: Ayanbey Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 106: Ayanbey Camii minber detayı
Fotoğraf 107:Çaputçu Camii genel görünüş
Fotoğraf 108:Çaputçu Camii harim genel görünüş.
Fotoğraf 109:Çaputçu Camii minber giriş
Fotoğraf 110:Çaputçu Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 111: Dursunoğlu Tahir Paşa Camii genel görünüş
Fotoğraf 112: Dursunoğlu Tahir Paşa Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 113: Dursunoğlu Tahir Paşa Camii minber giriş
Fotoğraf 114: Dursunoğlu Tahir Paşa Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 115: Hacı Fettah Camii genel görünüş
Fotoğraf 116: Hacı Fettah Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 117: Hacı Fettah Camii minber giriş
Fotoğraf 118: Hacı Fettah Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 119: Hacı Hasan Camii genel görünüş
Fotoğraf 120: Hacı Hasan Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 121: Hacı Hasan Camii minber giriş
Fotoğraf 122: Hacı Hasan Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 123: Hacı ivaz Camii minber giriş
Fotoğraf 125: Hoca Hasan Camii genel görünüş
Fotoğraf 126: Hoca Hasan Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 127: Hoca Hasan Camii minber giriş
Fotoğraf 128: Hoca Hasan Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 129: İğdeli Sultan Camii minber giriş
Fotoğraf 130: İğdeli Sultan Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 131: Kapı (İhyaiye) Camii genel görünüş Fotoğraf 132: Kapı (İhyaiye) Camii harim genel görünüş Fotoğraf 133: Kapı (İhyaiye) Camii minber giriş
Fotoğraf 134: Kapı (İhyaiye) Camii minber giriş detayı Fotoğraf 135: Kapı (İhyaiye) Camii minber giriş tacı
Fotoğraf 136: Kapı (İhyaiye) Camii minber yan görünüş Fotoğraf 137: Keçeciler Camii minber giriş
Fotoğraf 138: Keçeciler Camii minber yan görünüş Fotoğraf 139: Kenandede Yanık Camii minber giriş
Fotoğraf 140: Kenandede Yanık Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 141: Köprübaşı (Hacı Mustafa Ağa) Camii genel görünüş Fotoğraf 142: Köprübaşı (Hacı Mustafa Ağa) Camii harim genel görünüş Fotoğraf 143: Köprübaşı (Hacı Mustafa Ağa) Camii minber giriş
Fotoğraf 144: Köprübaşı (Hacı Mustafa Ağa) Camii minber yan görünüş (doğu
Fotoğraf 145: Köprübaşı (Hacı Mustafa Ağa) Camii minber yan görünüş (batı
cephe)
Fotoğraf 146: Kuzgunkavak Camii minber giriş
Fotoğraf 147: Kuzgunkavak Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 148: Kuzgunkavak Camii minber detay Fotoğraf 149: Nakipoğlu Camii genel görünüş
Fotoğraf 150: Nakipoğlu Camii genel görünüş Fotoğraf 151: Nakipoğlu Camii harim genel görünüş Fotoğraf 152: Nakipoğlu Camii minber giriş
Fotoğraf 153: Nakipoğlu Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 154: Nuriye Camii minber giriş
Fotoğraf 155: Nuriye Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 156: Piri Mehmet Paşa Camii genel görünüş Fotoğraf 157: Piri Mehmet Paşa Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 158: Piri Mehmet Paşa Camii minber giriş
Fotoğraf 159: Piri Mehmet Paşa Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 160: Piri Mehmet Paşa Camii minber köşebent detay Fotoğraf 161: Polatlar Hatıp Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 162: Polatlar Hatıp Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 163: Polatlar Hatıp Camii minber detay
Fotoğraf 164: Saksağanlar Camii minber giriş
Fotoğraf 166: Salih Paşa Camii minber giriş
Fotoğraf 167: Salih Paşa Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 168: Süleyman Ahibaba Camii minber giriş
Fotoğraf 169: Süleyman Ahibaba Camii minber köşk detayı
Fotoğraf 170: Süleyman Ahibaba Camii minber yan görünüş Fotoğraf 171: Süleyman Ahibaba Camii minber detayı
Fotoğraf 172: Sütçü Camii minber giriş
Fotoğraf 173: Sütçü Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 174: Şeyh Ebul Vefa Camii genel görünüş Fotoğraf 175: Şeyh Ebul Vefa Camii harim genel görünüş
Fotoğraf 176: Şeyh Ebul Vefa Camii minber giriş
Fotoğraf 177: Şeyh Ebul Vefa Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 178: Şeyh Ebul Vefa Camii minber detay Fotoğraf 179: Tahtalı Camii genel görünüş
Fotoğraf 180: Tahtalı Camii harim genel görünüş Fotoğraf 181: Tahtalı Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 182: Tahtalı Camii minber yan görünüş
Fotoğraf 183: Toraman Camii genel görünüş Fotoğraf 184: Toraman Camii harim genel görünüş Fotoğraf 185: Toraman Camii minber giriş
TABLO LİSTESİ
Tablo 1: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Mihrap Taçları
Tablo 2: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Mihrap Çerçeveleri
Tablo 3: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Mihrap Alınlıkları
Tablo 4: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Mihrap Köşelikleri
Tablo 5: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Mihrap Kavsaraları
Tablo 6: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Mihrap Sütunceleri
Tablo 7: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Mihrap Oturtmalıkları
Tablo 8: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Girişleri
Tablo 9: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minberlerde Giriş Taçları
Tablo 10: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Aynalık Altları
Tablo 11: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Yan Aynalıkları
Tablo 12: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Korkulukları
Tablo 13: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Köşebentleri
Tablo 14: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Girişleri
Tablo 15: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Geçit Üstü Panoları
Tablo 16: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Köşk Altı Panoları
Tablo 17: Konya Merkez Camilerinde Yer Alan Ahşap Minber Köşk Yan Panoları
1. GİRİŞ
1.1. Konunun Tanımı, Sınırları ve Önemi:
“18-20. yüzyıl Konya Camilerinde (Merkez) Ahşap Mihrap ve Minberler” başlıklı bu yüksek lisans tezi, Konya il merkezinde (Selçuklu, Meram ve Karatay) yer alan camilerdeki ahşap mihrap ve minberleri konu almaktadır. Bu çalışmada söz konusu iç donatı elemanlarının teknik özellikleri ve süsleme anlayışlarının tespit, yöre kültürü ve yerel sanatçıların Türk İslam sanatının ahşap mihrap ve minber geleneğine olan etki ve katkılarının ortaya konulması amaçlanmaktadır.
Sanat Tarihinin genel konularının yanında özel konularında da yapılan araştırma ve çalışmalar Türk mimarisi ve sanatındaki zenginliğin daha açık bir şekilde anlaşılmasına imkân sağlamaktadır. Cami ve mescitleri konu alan çalışmalarda söz konusu yapıları donatan litürjik elamanlar kısaca tanıtılırken, artık bu elemanları konu alan doğrudan çalışmalar da yapılmakta ve böylece bu alandaki özgün örnekler ortaya konulmaktadır.
Tarih boyunca farklı malzemelerle yapılmış olan mihrap ve minberler, gerek teknik gerekse süslemeleri açısından cami ve mescitlerin en önemli elemanları olarak dikkat çekmektedir. Daha ziyade küçük ölçekli yapılarda tercih edilen ahşap malzeme, Konya merkez ilçelerinde yer alan cami ve mescitlerde yaygın bir malzeme olmuştur.
Tezimiz mekân, zaman, konu ve malzeme ile sınırlı tutulmuştur. Çalışmamızın mekânsal sınırını Konya'nın merkezinde yer alan Selçuklu, Meram ve Karatay ilçeleri oluşturmaktadır. Dönemsel olarak çalışmamız 18 ve 20. yüzyılları kapsamaktadır. Tercüman (13. y.y), Hoca Hasan (13. y.y), Dursunoğlu Tahir Paşa (14. y.y), Piri Mehmet Paşa (1523) camileri erken dönemler ile tarihleniyor olsa da incelemiş olduğumuz bu camilerin mihrap ve minberleri geç dönem özelliği göstermektedir. Burada yer almakta olan camilerin mimari özelliklerinden ziyade ahşap kullanımının görüldüğü mihrap ve minberler üzerinde durulmuştur.
Ahşap tekniklerini kendi içerisinde yapım teknikleri ve süsleme teknikleri olarak iki başlık altında değerlendirmek mümkündür. Bu tez kapsamında ele alıncak mihrap ve minberlerin süsleme teknikleri ve bu tekniklerle üretilen motif ve kompozisyonları ele alınacaktır.
1.2.Konuyla İlgili Kaynak ve Araştırmalar
“18-20.yüzyıl Konya Camilerinde (Merkez) Ahşap Mihrap ve Minberler” üzerine doğrudan herhangi bir çalışma bulunmamakla birlikte Konya ve Konya’daki tarihi eserleri ele alan pek çok çalışmada cami ve mescitlerin farklı yönleri ele alınmıştır.
Mehmet Önder “Mevlana Şehri Konya” isimli eserinde Konya’nın tarihsel gelişimi hakkında bilgi vermiştir(Önder,1976).
İbrahim Hakkı Konyalı “Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi” isimli eserinde Konya’da bulunan abideleri kitabeleriyle birlikte incelemiştir(Konyalı, 1997).
R. Özakın “Konya’da Tek Kubbeli Selçuklu Mescidlerinin Tarihsel Gelişimi” isimli bildirisinde Konya’da bulunan Selçuklu dönemi ile tarihlenen eserlerin tarihsel gelişimleri hakkında kısa bilgilere yer verilerek önemlerine değinmiştir(Özakın, 1998).
F. Sarre’nin “Konya Selçuklu Abideleri” isimli eserinde Selçuklu dönemindeki Konya anlatılarak bu dönemde gözlenmiş olan abideler ve tarihleri hakkında bilgiler verilmiştir (Sarre, 1999).
Uğur Tanyeli’nin “15. yüzyıldan Erken Cumhuriyet’e Konya’da Mimari” adlı makalesinde Tanyeli 15. yüzyıldan Cumhuriyetin kuruluş yıllarına kadar olan dönem içerisindeki mimari eserlere yer vermiş ve bu örnekleri detaylı bir şekilde anlatmıştır(Tanyeli, 2001).
Konya’da yer alan camiler kapsamında yapılan araştırmalardan biri de Mustafa Çetinaslan’ın 2005 yılında hazırlamış olduğu “Konya Camilerinde
Mahfiller” isimli yüksek lisans tezidir. Çetinaslan bu tez çalışmasında Konya’da bulunan camiler hakkında genel bilgilere yer vermiş ve bu camilerde bulunan mahfil katlarını ele almıştır(Çetinaslan, 2005).
Yusuf Altın’ın “Konya’daki Geç Dönem Osmanlı Camileri’’ adlı yüksek lisans tezinde Konya merkezde yer alan Geç Osmanlı dönemine ait cami ve mescitlerin genel özellikleriyle tanıtımı yapılmıştır (Altın, 2009).
Doğrudan ahşap süsleme teknikleri ile ilgili olması bakımından G. Öney'in “Anadolu'da Selçuklu ve Beylikler Devri Ahşap Teknikleri” adlı makalesi önemli bir çalışmadır. Öney bu çalışmasıyla kündekâri, rölyef (kabartma), kafes, ahşap üzerine kakma, ahşap üzerine boyama teknikleri olarak beş gruba ayırmış, kündekâri, oyma ve kafes tekniklerini da kendi içerisinde alt gruplara ayırmıştır (Öney, 1970: 135-149).
Ahşap malzeme açısından konu ile alakalı Rüstem Bozer’in hazırlamış olduğu “15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar’’ adlı doktora tezi bu alanda hazırlanmış olan eserlerden birisidir. Bozer bu çalışmasında 15. yüzyıla kadar olan zaman zarfı içerisindeki ahşap kapı kanatlarını incelemiş ve bununla birlikte ahşap tekniklerini örnekleyerek açıklamıştır. Görsellerle desteklenmiş olan çalışma ahşap tekniklerini ortaya koyması açısından önem arz etmektedir (Bozer: 1992).
Mihrap ve minberleri ele alan çalışmalar kapsamında ise Ömür Bakırer’in “Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları’’ adlı çalışması mihrapların ortaya çıkışından mihrap tipolojisine kadar birçok konuyu ele aldığı bu eserinde Anadolu’ya yakın çevrelerde yapılan mihrapların analizini ve sonrasında ise Anadolu mihraplarının analizini yapmış bu analizi yaparken de gerek birimleri gerekse malzeme ve süslemeyi ele almıştır. Bakırer’in bu çalışması çizim ve görsellerle desteklenmiştir (Bakırer: 2000).
Tolga Bozkurt’un “Osmanlı Selatin Cami Mihrapları’’ adlı doktora tezi bu alanda yapılmış çalışmalar arasında yer almaktadır. Bozkurt tezinde Osmanlı
devletindeki Selatin Camilerde yer alan mihrapları birimlerine ayırarak açıklamış, çizim ve fotoğraflarla desteklemiştir (Bozkurt: 2007).
Gülay Apa’nın hazırlamış olduğu ‘’Osmanlı Selatin Cami Minberleri’’ adlı doktora çalışmasında ise minberler ve bölümleri Osmanlı devletinin erken, klasik ve geç dönemlerine ayrılmış olarak ele alınmış ve görsellerle desteklenmiştir (Apa: 2007).
Sedat Bayrakal’ın “Erken Osmanlı Minberleri’’ adlı doktora çalışması da bu alanda yapılmış önemli çalışmalardan birisidir. Bayrakal çalışmasında erken Osmanlı dönemi minberlerini birimlerine ayırarak incelemiş, malzeme, teknik ve süsleme yönüyle değerlendirmeye almış, çalışmasını görsellerle desteklemiştir(Bayrakal, 2007).
Gülay Apa’nın hazırlamış olduğu “Anadolu Selçuklu Dönemi Ahşap Minberleri’’ çalışması bu alanda yapılmış önemli çalışmalardan birisidir. Apa bu eserinde Anadolu Selçuklu Devleti zamanı ile tarihlenen dini yapılar hakkında genel bilgi verdikten sonra minberleri birimlerine ayırarak tanıtmış bu çalışmasını detaylı çizim ve görsellerle desteklemiştir (Apa: 2015).
2016 yılında gerçekleştirilen Uluslararası İslam Medeniyetinde Konya Sempozyumunda Mustafa Çetinaslan “Konya’daki Osmanlı Dönemi Mahalle Mescidleri’’ isimli bildirisinde Konya’daki Osmanlı döneminde yapılmış olan mahalle mescitlerini genel özellikleriyle ele alarak çizim ve görsellerle değerlendirmiştir (Çetinaslan, 2016: 249-289).
1.3. Metot ve Düzen
Araştırmamız üç aşamada gerçekleştirilmiştir. İlk aşamada konu ile ilgili kaynak araştırması yapılarak yayınlar ve araştırmalar incelenmiştir. İkinci aşamayı saha çalışması oluşturmaktadır. Daha önceden tespit edilen camiler yerinde görülüp incelenmiş; bu camilerin rölöve ölçüleri alınmış; genel ve ayrıntı fotoğraf çekimleri yapılmış ve notlar alınmıştır. Üçüncü aşamada ise kaynak taraması sırasında elde
edilen bilgiler, saha çalışmasının sonuçlarıyla birlikte derlenerek, belirlenmiş olan ana hat planı doğrultusunda metin yazımı gerçekleştirilmiştir.
Camilerin hepsinin bir yapım kitabesi bulunmaması, tarihsel bir sıralama yapmayı zorlaştırmış ve bu nedenle alfabetik bir düzen tercih edilmiştir. Mihrap, minber gibi birimlerin bölümlerinin düzenlenmesinde Celal Esat Arseven'in “Sanat Ansiklopedisinden” yararlanılmıştır (Arseven, 1966: 1199-1200, 1347, 1412). Çalışma çizim ve fotoğraflarla desteklenmiştir. Yapıların tanıtımı aşamasında kullanılmış olan çizimlerin bir kısmı Konya Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi’nden temin edilmiş olup, çoğunluğu tarafımızdan çizilmiştir.
Tezin metin kısmı dört ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde konunun tanımı yapılmış, konuyla ilgili yayın ve araştırmalara yer verilmiş, tezde kullanılan metot ve düzene değinilmiştir. Giriş bölümünün ardından Konya merkezde bulunan camilerin incelendiği katalog bölümüne geçilmiştir. Katalog bölümünün ardından değerlendirme bölümüne geçilmiş ve sonuç bölümünde ise bu çalışmayla beraber Konya merkezde yer alan camilerin Türk-İslam Sanatı açısından önemine değinilmiştir. Metin kısmının sonunda genel kaynakça, çizim ve fotoğraflar yer almaktadır.
1. 4. Mihrap ve Mihrap Elemanları
Mihrap kıble olarak tanımladığımız Mekke’yi dolayısıyla namaz ibadeti esnasında dönülmesi gereken yönü işaret etmekte olan bir niş olarak İslamiyet’in ilk yıllarından bu yana mimaride yer almaktadır.
Mihrap anlam olarak Arapça’da saray, harem bölümü yahut hükümdar tahtının bulunduğu alan şeklinde karşılıkları bulunan mihrap kelimesi zamanla camilerde imamın namaz kıldırdığı yer için kullanılmaya başlanmıştır (Erzincanlı, 2005: 30- 37). Dini mimarinin en önemli elemanlarından biri olan mihrabın İslam sanatındaki gelişimi oldukça uzun bir döneme yayılmaktadır. İlk etapta Mescid-i Nebevî’nin bir mihrabı olmadığı ve yalnızca Hz. Peygamber’in namaz kıldırdığı yerin belli olduğu bilinir. Ömer b. Abdülazîz, Medine Valiliği görevi esnasında Mescid-i Nebevî’yi imar etmekte iken (707-710) Peygamber’in namaz kıldırmak için
durduğu yere niş şeklinde mihrap ilave ettirmiştir (Erzicanlı, 2005: 32). İslamiyet’in ilk yıllarında diğer mescidlerde ise kıble yönü renkli bir çizgi, kaya parçası yahut alçı levha ile belirtilirdi (Bakırer, 2000: 27).
Kur’an-ı Kerîm’de ise “mihrap” beş âyette geçmektedir1. Âyetlerde mihrabın;
mâbed, mescit, mahfil (maksure) ve kale - yüksek ve ihtişamlı binalar anlamında “özel bir yer”i ifade etmek için kullanıldığı anlaşılır2. Duvar içine yerleştirilen bir niş
şeklinde olup sütunlarla hareketlendirilmiş olan mihrapların ilk örneklerine 8. yüzyıldan itibaren rastlanır ve bu mihraplar ana hatlarıyla günümüze kadar korunmuştur.
Anadolu’da 12.-14. yüzyıllar arasında yapılmış olan mihraplarda; alınlık, köşelik, kavsara, niş ve sütuncelerin, iki yahut daha fazla kuşakla çerçevelenmesinden meydana gelmiş olan düşey dikdörtgen görünümlü mihraplar yer almaktadır (Bozkurt, 2007: 14). Bu tarihlerde yapılmış olan mihraplar yapı ile orantılı boyutları ve taş malzemeden yapılmış olmaları ile dikkat çekmektedir (Erzincanlı, 2005: 33).
Anadolu mihrapları içerisinde Ürgüp Damsa Köy Taşkın Paşa Camii’nin 14. yüzyıl ortalarına tarihlenmekte olan ahşap mihrabının süslemesi devrin minberleriyle benzerlikler göstermektedir. Ceviz ağacının kullanılmasıyla oluşturulan levhaların uygun ölçülerde kesilerek birbirine çakılması suretiyle meydana getirilen süsleme kompozisyonu oyma ve ajur tekniğinde yapılmıştır. 19. yüzyılda Osmanlı sanatına batı sanatı etkilerinin girmesiyle birlikte mihrap süslemelerinde girift süsleme kompozisyonları ve belirgin olarak kullanılmış olan “S-C” formlu yapraklı kıvrım dallar ve abartıyı ön plana çıkaran uygulamalara yer verilmiştir.
Sonuç olarak mihrap, işlevselliğinin yanında simgesel boyutu ile de cami mimarisine eklenmiş olan dini litürjik bir öge olup, cami-mescitlerde ibâdet mekânını yönlendirmekte olan bir yapı elamanı olarak büyük önem taşımaktadır. Bu nişte yer
1 Kur’an, 3/37; 3/39; 19/11; 38/21; 34/13.
2 Âl-i İmrân 3/37, 39 ve Meryem 19/11’de Hz. Zekeriya’nın mihraba girmesi/çıkması ve orada namaz kılmasından söz edilir; Sebe 34/13’te mihrabın çoğulu mehârib olarak “yüksek binalar, kaleler, mâbedler” anlamında kullanılmaktadır; Sâd 38/21’de ise Hz. Dâvud’un bulunduğu yere mihraba/mabede/ibâdethaneye tırmanan iki davacıdan bahsedilmektedir.
almakta olan sütunçeler, kuşaklar, kavsara, köşelik, kitabelik ve taç gibi birimler mihrabı oluşturmaktadır.
Mihrap elemanlarının adlandırılmasında yukarıdan aşağıya doğru yapılan bir tanımlama sırası gözetilerek şu şekilde bir ayrıştırma yapılmıştır:
Taç: Çerçeve üzerinde yer alan ve farklı biçimlerde tepeliklerle süslenerek,
mihrabı üst kısımda sonlandıran bölüm.
Çerçeve: Silme veya kuşaklardan oluşan ve içerisinde alınlık, köşelik,
kavsara, niş ve köşe sütunçelerini kapsayan eleman.
Alınlık: Çerçeve ile köşelik arasında yer alan ve çoğunlukla bir çerçeve
içerisinde yazı kuşağı ile doldurulan bölüm.
Köşelik: Kavsarayı tek yahut iki ayrı parça halinde kuşatan üçgen biçimli
alanlardan meydana gelen bölüm.
Kavsara: Mihrap nişinin üzerini örten eleman. Geç dönem mihraplarında
içbükey ve dışbükey silmelerle hareketlendirilmiş kavsaralar görülmektedir.
Niş: Mihrabın ortasında girinti oluşturan ana elemandır.
Sütunce: Nişin ağız kenarlarına, süsleme maksadıyla yerleştirilen sütun
görünümlü elemanlardır.
Oturtmalık: Mihrap kütlesinin üzerinde yükseltildiği kaide. Her zaman
kullanılan bir eleman değildir (Arseven, 1966: 1199-1200).
1. 5. Minber ve Minber Elemanları
Minber sözlükte kademe kademe yükselmek için üzerine çıkılan yer anlamına gelir. Genellikle camilerde hatibin hutbe okurken daha net bir şekilde görülüp duyulmak için çıktığı basamaklı bu iç donatı elemanını ifade eder(Bozkurt, 2005:103-106).
Aşağı tarafında perde ile örtülü bir kapısı ve üzerinde durulacak bir sahanlığı olan ve bu sahanlığın dört köşesinde bulunan direklere oturtulmuş küçük bir kubbesi bulunur. Taştan inşa edildikleri gibi ahşap malzemeden de yapılmaktadırlar (Arseven, 1966: 1412).
Camilerde Cuma ve bayram günlerinde hatiplerin hutbe vermek için çıktıkları merdivenli yüksekçe kürsüye İslam dünyasında minber ismi verilmiştir.
İslamiyetin ilk yıllarında bir hurma kütüğüne yaslanarak konuşan Hz. Peygamber için hicretin 7 (628) veya 8. yılında ılgın ağacından iki basamak ve bir oturma yerinden ibaret bir minber yapılmıştı. Yaklaşık 1 m. yüksekliğindeki bu minberin oturma bölümünün ön tarafında (muhtemelen) uçları topuzlu olan iki dikme bulunuyordu ve minber sade bir işçiliğe sahipti (Bozkurt, 2005: 103).(Diez, 1979: 335-337). Hz. Muhammed Cuma hutbelerini ve diğer emir ve nasihatlerini ashabına buradan bildirmekteydi. Bu bilgiler ışığında minber ilk etapta bir kürsü şeklindeydi. Cuma hutbeleri esnasında minber olarak kullanılan bu öge diğer zamanlarda yabancı elçilerin kabulünde bir taht olarak kullanılmaktaydı. Bu özelliği sayesinde minber daha sonraki yıllarda saltanat alametlerinden biri olarak kabul edildi (Çam, 1997: 177). Hz. Peygamber’in vefatının ardından Hz. Ebubekir de bu minbere çıktı ve ardından gelen diğer halifelerde bu geleneğe uymuşlardı (Bozkurt, 2005: 103).
Camilerde mihrabın sağına konumlandırılan minberler camilerin en işlemeli bölümlerinden birini oluşturmaktadır. Taş, ahşap, mermer ve tuğla gibi farklı malzemelerden yapılabilen minberlerin günümüze ulaşabilmiş en erken tarihli örneği 248/862 yılında Kuzey Afrika’da Kayravan’da yapılmış olan ahşap minberdir. Abanoz ağacından yapılmış olan bu minber on yedi basamaklı olup giriş kapısı üzerinde taç uygulaması bulunmamaktadır. Birbirinden farklı boyutlarda hazırlanmış olan 200’e yakın işlemeli parçadan oluşan bu örnek günümüzdeki minber anlayışının ilk örneğidir (Apa, 2015: 11). Fatımiler (910-1171) döneminde yapılmış olan minberlerin ise kapı, taç ve köşk bölümleri bulunuyordu. Bu tipe en iyi örnek 1168 yılıyla tarihlenen Nureddin için Kudüs’te yapılmış olan Aksa Camii minberidir (Apa, 2015: 11).
Büyük Selçuklu devrine ait 1073-74 yıllarına tarihlendirilmekte olan Abyaneh Mescidi minberi günümüze kadar ulaşabilmiş olan örneklerden birisidir. Eğri kesim tekniğinin görüldüğü bu eser Anadolu Selçuklu Devri minberlerinin bir kısmına da örnek teşkil eder (Apa, 2015: 11). 543/1148 tarihli olan İran’daki Berz Camii minberi korkuluk bölümlerinde ajur tekniğinin uygulandığı ilk örnek olarak karşımıza çıkar (Bozkurt, 2005: 103). Beylikler ve Osmanlı Devleti döneminde de farklı malzemelerle yapılmaya devam etmiş olan minberler giriş, yan aynalık, aynalık altı, geçit, geçit üstü, köşk yan pano, köşk, külah ve alem bölümlerinden oluşmaktadır.
Giriş: Minberlerin basamak başlangıcında yer alan kemerli açıklık şeklinde
oluşturulan ve minbere giriş sağlayan bölüm. Üzerlerinde bir kitabelik bölümü ile taç bölümü yer almaktadır (Taç bulunmayan örnekler de mevcuttur).
Aynalık Altı: Yan aynalığın hemen altında yer alan bu bölüm genellikle
kemerli açıklıklar şeklinde oluşturulmuştur. Bu kemerli açıklıklar özellikle Osmanlı Dönemi minberlerinde karşımıza çıkmaktadır.
Yan aynalık: Gövdeyi ve minberlerin yan yüzeylerini form özelliği
dolayısıyla üçgen olarak oluşturan bölümlerdir.
Korkuluk: Minberi iki yandan sınırlandırarak merdivenleri çevreleyerek
kuşatan bölümdür.
Köşebent: Minber korkulukları ile giriş söveleri arasında yer alan süs amaçlı
yapılmış olan bölümlerdir.
Geçit: Genellikle kemerli açıklık şeklinde oluşturulan ve minberle birlikte
kesintiye uğramış olan harimde geçişi sağlamakta olan bölümdür. Selçuklu devrinde kapalı panolar şeklinde düzenlenmekte olan geçit bölümleri daha sonraki dönemlerde kemerli açıklıklar şeklinde oluşturulmuştur.
Geçit üstü panosu: Geçit bölümünün hemen üzerinde yer alan bu bölüm
dikdörtgen bir pano şeklinde hazırlanır sade bırakılabildiği gibi döneminin süsleme anlayışına uygun olarak süslenenler de bulunmaktadır.
Köşk altı panosu: Genellikle yüksek olan minberlerde bulunan geçit üstü
panosunun hemen üzerinde yer almakta olan bölümdür
Köşk: Minberin en üst bölümünde taht olarak da adlandırılmakta olan dört
2. KONYA CAMİLERİNDEKİ AHŞAP MİHRAP VE MİNBERLER
2. 1. MİHRAPLAR
2.1.1. ASMALI HATIP SULTAN CAMİİ
Çizim: /Fotoğraf: 1-2/ 2-4
İnceleme tarihi:10.06.2018
Yeri: Karatay ilçesi, Aziziye Mahallesi'nde yer almaktadır.
İnşa tarihi: Giriş kapısı üzerinde yer almakta olan kitabesine göre
1238/1821-1822 yılında yaptırılmıştır.
Usta/ Sanatçı: Bilinmemektedir.
Bani/ yaptıran: Harimin kuzey cephe duvarında asılı manzum belgede: ebcet
hesabıyla 1238/1821–1822 Mevlevi dergâhına mensup Çelebi Ailesinden “Zibâ Hanım” tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Yapının Mimari Tanımı: Cami derinlemesine dikdörtgen planlıdır. Aslen
kara örtü olan üst örtüsü mahalle eşrafından Kalaycı Mehmet Efendi tarafından 1955 yılında kırma çatı olarak değiştirilmiştir. Caminin taş kaide üzerine yükselen minaresi 1371/1951 yılında Mümtaz Koru tarafından yaptırılmıştır. Camiye kuzey cephesinin doğu köşesindeki kapıdan girilmektedir. Harim oldukça sade tasarlanmıştır. Mahfil katını taşımakta olan iki ahşap direk dışında üstü örtüyü taşıyan direk bulunmamaktadır. Üst örtünün yükü doğrudan duvarlara verilmiş ve geniş bir harim elde edilmiştir. Harim kuzey ve güney cephelerde ikişerli, doğu ve batı cephelerde ise üçerli pencere ile aydınlatılmıştır.
Mihrabın Yapı İçerisindeki Yeri: Kıble duvarının ortasında yer almaktadır.
Ustası: Bilinmemektedir.
Teknik: Taç kısmında düz satıhlı oyma; kuşak süslemelerinde düz satıhlı
oyma, yuvarlak satıhlı oyma, ajur tekniği; kavsara köşeliklerinde ise yuvarlak satıhlı oyma, ajur ve çakma-yapıştırma teknikleri birlikte kullanılmıştır.
Ölçü: Mihrap 2,60x3,31 m ölçülerinde olup düşey dikdörtgen formludur.
Taç: 2,52 m uzunluğunda olan dikdörtgen taç bölümü altta yan yana
sıralanmış olan baklava dilimleri üstte ise zikzak motifleri ile sınırlandırılmıştır. (Fotoğraf: 4)
Çerçeve: Mihrabı çevreleyen çerçeve kuşakları beş ayrı bölümden
oluşmaktadır. En dışta yer alan ve iki sütunce arasında kalan bölümdeki kuşaklar düz olarak bırakılmış olup kenarları yan yana sıralanmış olan minik yarım dairelerle hareketlendirilmiştir. Asıl süslemeli kuşaklar ise iç kısımda yer almaktadır. Mihrap nişini üç yönden çevreleyen bu kuşaklarda çapraz vaziyette sıralanmış olan “S” motifleri ile süsleme oluşturulmuştur. En içte yer alan “S” kıvrımlarıyla süslenmiş olan kuşağın çevresi yan yana sıralanmış olan küçük yarım dairelerle hareketlendirilmiştir. (Fotoğraf: 4)
Alınlık: Dikdörtgen bir alandan oluşan alınlık üstte yan yana sıralanmış olan
zikzaklarla, altta ise yan yana sıralanmış küçük dikdörtgenler ile sınırlandırılmıştır. Alınlık yüzeyi sağ ve solunda hilal ve yıldız motifleri ile süslenmiştir. (Fotoğraf: 4)
Köşelik: Mihrap kavsarasının köşelerinde yer alan üçgen bölümlerde bir hilal
ile on iki kollu yıldızlara yer verilmiştir.
Kavsara: Yarım daire formlu olan kavsara sade bırakılmıştır.
Niş: Yarım daire formunu olan niş bölümü 2,50 m yüksekliğinde, 1,10 m
genişliğinde ve 0,50 m derinliğinde olup, alçı ile kaplanmıştır.
Sütunce: 2,50 m uzunluğunda olan sütuncelerin yivli gövdeleri
bulunmaktadır. Bu yivli gövdelerin alt ve Üstlerindeki dikdörtgen yastıklarda daire ve on iki kollu yıldızlara yer verilmiştir.
2.1.2. ÂYÂNBEY CAMİİ
Çizim: / Fotoğraf: 3-4 / 5-7
İnceleme Tarihi: 20.03.2016
Yeri: Meram İlçesi, Cirit Caddesi üzerinde yer almaktadır.
İnşa Tarihi: Yapı giriş kapısı üzerinde yer alan üç satırlık günümüz Türkçesi
ile yazılmış kitabesine göre 1219-1236/1804-1820 yıllarında inşa edilmiştir. İnşa kitabesi şöyledir:
1219-1236 Miladi yıllarında I. Alâeddin Keykubat’ın Vakfı olup 1834 yılında Âyânbey Memiş Paşa tarafından, 1896’da oğlu Süleyman Bey tarafından tamir ettirilmiştir. Son tamiri mahalle halkı 1974’de yaptırmıştır.
Usta/Sanatçı: Bilinmemektedir.
Bani/Yaptıran: Birinci Sultan Alâeddin Vakfı içerisinde adı geçen yapının
ikinci banisi el-Hac Ayine Hoca’dır (Altın, 2009: 84).
Yapının Mimari Tanımı: Dikdörtgen bir alanı kaplayan cami, subasman
seviyesine kadar taş üzerine kerpiç malzemeden inşa edilmiştir. Harim kuzeyde ve güneyde iki, doğuda üç ve batıda dört pencere ile aydınlatılmaktadır. Harime kuzey cephenin batı köşesine yakın olarak yerleştirilmiş çift kanatlı kapıdan girilir. Harim iki sıra ikişerli ahşap direkle mihrap duvarına dik üç sahna ayrılmıştır. Üst örtü içte alttan çakmalı ahşap tavan, dışta kırma çatıdır. Mahfil katı kuzeyde yer almakta olup batı yönde yer alan sahna doğru uzatılarak ''L'' şeklini almıştır. Dıştan oldukça sade olan caminin mihrap ve minberi ahşap işçiliğinin güzel örneklerindendir.
Mihrabın Yapı İçerisindeki Yeri: Kıble duvarının ortasında yer almaktadır.
(Fotoğraf: 6)
Usta: Bilinmemektedir.
Teknik: Taç bölümünde yuvarlak satıhlı, düz satıhlı oyma, eğri kesim tekniği
ajur, çakma-yapıştırma ve boyama teknikleri kullanılmıştır. Kuşaklardaki süslemelerde yuvarlak satıhlı oyma-eğri kesim teknikleri ile hazırlanmış olan motifler ajur tekniği ile motiflerin içleri boşaltılarak yekpare bir zemin üzerine küçük çivilerek kullanılarak çakma tekniği ile aplike edilmiştir Oturtmalıktan taç kısmına kadar yükselen silindirik sütuncelerin gövdeleri ise düz satıhlı oyma tekniği ile yivlendirilmiştir.
Ölçü: Mihrap, 3,20×4,27 m ölçülerinde düşey dikdörtgen biçimli olup, beden
duvarından 0,10 m öne taşıntı yapmaktadır.
Taç: 0,56 m yüksekliğindeki taç, çerçevenin üzerinde yükselmektedir. Üçgen
şeklindeki tacın orta bölümü yarım daire şeklinde bir çıkma yapmaktadır. Tacın etrafını çapraz olarak sıralanmış olan dörtgenler çevrelemektedir. Üçgen köşeliklerinde zemin kırmızıya boyanmış ve bu alanlarda sağlı-sollu üçer adet yapraklı çiçek motifine yer verilmiştir. Tacın ortasında yer alan yarım dairenin yüzeyi ise boyanmamış olup burada da yapraklı kıvrım dallardan oluşan süslemelere yer verilmiştir. Tacın iki ucunda birer adet alem bulunmaktadır. (Fotoğraf: 7)
Çerçeve: 3,20 m genişliğinde ve 4,40 m yüksekliğinde olan düşey dikdörtgen
biçimli mihrap yüzeyi üç ana kuşak ve bu kuşakları ayıran silmelerle sınırlandırılmıştır. Dışta yer alan iki kuşakta zemin kırmızıya boyanmıştır. En dışta yer alan kuşak iki sütunce arasına yerleştirilmiş olup, karşılıklı yerleştirilmiş yarım daireler ve aralarında kalan bölümler de yapraklı çiçek motifleri ile süslenmiştir. İçte yer alan diğer kuşakta ise boydan boya “S” şeklindeki sarmaşık yer almaktadır ve kıvrım aralarında kalan bölümlerde de stilize bitkisel motiflere yer verilmiştir. Bu kuşağın içerisinde mihrap nişini üç taraftan çevreleyen buğday başağı motifi bulunmaktadır. Boyanmadan bırakılmış en içteki kuşakta ise iç içe geçmiş olan eliptik motiflerden oluşan bir süsleme kompozisyonu yer almaktadır. (Fotoğraf: 7)
Alınlık: 0,50x1,54 m ölçülerinde dikdörtgen bir çerçeve içerisinde bulunan
alınlık kısmında “Kullemâ dehale aleyhâ zekeriyyal mihrâbe”(Zekeriyya onun üzerine mihraba her girdikçe (Meryem'in) yanında yeni bir rızk bulur (Kur'ân-ı
Kerim, Âl-i İmrân Suresi, 37.) ayeti yer almaktadır. Çerçeve içten balık kılçığı motifleri ile çevrelenmiştir.
Köşelik: Kavsara ile çerçeve arasındaki üçgen köşeliklerin zemini kırmızıya
boyanmış olup, bu zemin üzerine kıvrımdallardan oluşan bir kompozisyon işlenmiştir.
Kavsara: 0,60 m yüksekliğinde yarım kubbe biçimli kavsara, 15 parçaya
ayrılmış olup, yüzeyi bütünüyle sadedir.
Niş: Yarım daire planlı niş 2,40 m yüksekliğinde, 0,96 m genişliğinde, 0,20
m derinliğindedir. Niş yüzeyi kavsara da olduğu gibi 15 parçaya ayrılmıştır.
Sütunce: Mihrabın sağ ve solunda ikişerli sütuncelere yer verilmiştir. 2,82 m
boyundaki sütunceler dikdörtgen taban üzerine oturtulmuştur. Oturtmalıktan taç kısmına kadar yükselen bu sütunceler silindirik gövdeli olup, dikey şeritler halinde yivlendirilmiştir. Üst kısımda yastıklar üzerinde üçgen başlıklara yer verilmiştir. (Fotoğraf: 4)
Oturtmalık: Mihrabın sağ ve sol yanında yer alan 0,55 m yüksekliğinde
oturtmalıklar bulunmaktadır. Mihrabı kuşatan çerçeveler bu oturtmalık üzerinde yükselmektedir. Oturtmalık yüzeyi bir süsleme kuşağı ve üçer adet küçük sütunce motifiyle hareketlendirilmiştir. (Fotoğraf: 4)
2.1.3. BAB-I AKSARAY CAMİİ
Çizim: /Fotoğraf: 5-6 / 8-11
İnceleme tarihi: 10.12.2018
Yeri: Karatay İlçesi, Babı Aksaray Mahallesi, Ayanbey Sokak
İnşa tarihi: 13.09.1243/ 29.03. 1828 (Altın, 2009: 78).
Usta/Sanatçı: Bilinmiyor.
Bani/yaptıran: Bab-ı Aksaray Mahallesi Halkı tarafından
yaptırılmıştır(Altın, 2009: 78).
Yapının mimari tanımı: Cami yığma tekniğinde kâgir olarak subasman
seviyesine kadar kaba yonu taşla; duvarlar ise kerpiç malzemeyle inşa edilmiştir. Enine dikdörtgen planlı camiye doğuda yer alan ayakkabılıktan geçilerek girilir. Oldukça sade olan harim, enine iki destek direğiyle üç sahna ayrılmıştır. Harimin üst örtüsü, ahşap kirişleme çakma tavandır. Ahşap direkli camiler grubunda değerlendirilen cami batıda üç, kuzeyde bir, dikdörtgen formlu pencerelerle aydınlatılmıştır.
Mihrabın Yapı İçerisindeki Yeri: Kıble duvarının ortasında yer almaktadır.
(Fotoğraf: 9)
Usta: Bilinmemektedir.
Kitabe: Bulunmamaktadır.
Teknik: Mihrap çerçevesini oluşturan kuşaklarda ve kavsara köşeliklerinde
bulunan bitkisel motifler yuvarlak satıhlı, düz satıhlı oyma ve eğri kesim teknikleri ile oluşturulmuş, ajur tekniği ile içleri boşaltılmış ve yekpare zemin üzerine çakma-yapıştırma teknikleriyle aplike edilmiştir.
Ölçü: Mihrap 1.80x3.20 m ölçülerinde olup düşey dikdörtgen formlu olup
Taç: Bulunmamaktadır.
Çerçeve: Çerçeve beş süslemeli kuşaktan ve aralarında yer alan düz silmeli
bölümlerden oluşmaktadır. En dışta yer alan yan yana iki kuşakta buğday başağı motifleri bulunmaktadır. Hemen yanında yer alan kuşakta baklava dilimlerinden oluşturulmuş bir süsleme bulunmaktadır. Bir içte yer alan ve en büyük kuşak olan bölümde iç içe geçmiş yapraklı kıvrım dallardan oluşan bir süsleme kompozisyonu bulunmaktadır. En içte yer alan nişi çevreleyen kuşakta da yine buğday başağı motifleri tekrar edilmiştir. (Fotoğraf: 10-11)
Alınlık/kitabelik:0,26 m yüksekliğinde, 0,92 m uzunluğunda olan alınlık
bölümünde “Küllemâ dehale aleyhâ Zekeriyye'l mihrâb”ayeti yazılıdır (Kur'ân-ı Kerîm, Âl-i İmrân Suresi, 37.ayet) şeklindeki mihrap ayeti yer almaktadır. (Fotoğraf: 10-11)
Köşelik: Mihrap kavsarasının köşelerinde yer alan bu bölümler yapraklı
kıvrım dallardan oluşan bitkisel motiflerle bezenmiştir. (Fotoğraf: 10-11)
Kavsara: 0,35 m yükseklikteki kavsara yarım daire formlu olup içerisi
çıtalarla eş parçalara ayrılmıştır.
Niş: 2,25 m yüksekliğinde, 0,70 m genişliğindeki mihrap nişi 10 çıta ile 11 eş
parçaya ayrılmıştır.
Sütunce: Bulunmamaktadır.
2.1.4. BÜYÜKKOVANAĞZI CAMİİ
Çizim: /Fotoğraf: 7-8 / 12-15
İnceleme tarihi: 03.11.2018
Yeri: Meram ilçesi, Büyük Kovanağzı mahallesi, Büyük Kovanağzı caddesi
üzerindedir.
İnşa tarihi: 1305/ 1889-1890
Usta/ Sanatçı: Bilinmiyor.
Bani/ yaptıran: Hacı Haydar Efendi tarafından yaptırılmıştır.3
Yapının Mimari Tanımı: Dikdörtgen bir alanı kaplayan caminin son cemaat
yerine iki basamaklı bir merdivenle ulaşılır. Son cemaat yeri dört ahşap direkle taşınmaktadır. Camiye giriş kuzey cephenin ortasındaki düz lentolu kapıdan yapılmaktadır. Harime giriş kapısının doğusunda imam odası bulunmaktadır. Harim mihrap duvarına paralel iki ahşap direk sırası ile iki sahna ayrılmıştır. Harim doğuda üç; güneyde ve batıda ikişer; kuzey de ise bir olmak üzere toplam sekiz dikdörtgen formlu pencere ile aydınlatılmıştır.
Mihrabın Yapı İçerisindeki Yeri: Kıble duvarının tam ortasında yer
almaktadır. (Fotoğraf: 13)
Ustası: Bilinmemektedir.
Kitabe: Bilinmemektedir.
Teknik: Taç bölümünde düz satıhlı oyma, ajur ve çakma-yapıştırma
teknikleri, çerçeveyi oluşturan kuşaklarda yuvarlak satıhlı oyma ve ajur teknikleri kavsara köşeliklerindeki bitkisel motiflerde ise yuvarlak satıhlı oyma tekniği kullanılmıştır.
3 Cemaatle görüşme neticesinde banisi ve yardımları oluğu için halk tarafından Hacı Haydar Efendi Camii adı ile anıldığı öğrenilmiştir.
Ölçü:3,25x2,50 m ölçülerinde düşey dikdörtgen biçimlidir.
Taç: Taç bölümü 0,30 m yüksekliğinde dikdörtgen formda testere dişleri ile
çerçeve içine alınmıştır. Tacın yüzeyinde ters ve düz olarak işlenmiş olan piramidal motiflerle on kollu yıldızlar bulunmaktadır. Bu motifler altın yıldızına boyanmıştır. (Fotoğraf: 14-15)
Çerçeve: Mihrap çerçevesi 2,40x2,90 m ölçülerinde olup altı kuşaktan
oluşmaktadır. Beyaz renkli iki kuşak arasında yer alan ince kuşakta buğday başağı motiflerine yer verilmiştir ve bu kuşak kahverengiye boyanmıştır. Sade iki beyaz kuşağın hemen yanında bulunan kuşakta “S”şeklinde yaprak motiflerine yer verilmiştir. Bu kuşağın hemen yanında da yine buğday başağı motiflerinin yer aldığı diğer kuşak bulunmaktadır. En içte yer alan ve mihrabı üç yönden çevreleyen kuşak ise silmelerle hareketlendirilmiştir. (Fotoğraf: 14-15)
Alınlık: Alınlık bölümünde “Fevelli vecheke şatral Mescidil Haram”(
Namazda) hemen Mescid-i Haram'a doğru yüzünü çevir)( Kur'ân-ı Kerim, Bakara Suresi, 149.ayet) mihrap ayeti panosu bulunmakta olup her iki tarafında stilize yapraklı çiçek motifleri ne yer verilmiştir. (Fotoğraf: 14-15)
Köşelik: Kavsaranın sağ ve sol üst köşelerinde yer alan bu bölümler yan yana
sıralanmış olan küçük dikdörtgenlerle çevrelenmiş olup alt kısımlarında bulunan üçgen içerisinde üç yapraklı çiçek motifine yer verilmiştir. (Fotoğraf: 14-15)
Kavsara: Yarım daire kemerli olan kavsaranın devamı niteliğindedir.
Niş: Niş yarım daire planlı olup püsküllü bir perde ve kandil motifi ile
süslenmiştir.
Sütunce: Mihrabın her iki tarafında da 2,30 m yüksekliğinde ikişerli sütunce
uygulamasına yer verilmiştir. Bu sütunceler dikdörtgen kaide üzerine oturtulmuştur. Yivlendirilmiş olan sütunceler yağlı boya ile renklendirilmiştir.
Oturtmalık: 0,45 m yüksekliğinde, 0,55 m eninde süslemesiz bir oturtmalık
