ak›flar Genel Genel Müdürlü¤ü, Arfliv ve Yay›n Dairesi Baflkanl›¤›’nda çal›fl›rken, vakfiye defterlerine yap›flt›r›lm›fl olan kat›’ etiketler dikkatimi çekmifl ve bulabildi¤im kadar›n›n estampaj usulüyle kopyalar›n› pelür ka¤›tlara ç›kartm›fl, bulunduklar› defter numaralar›n› yaz›p, ölçülerini alm›flt›m.
Etiket, Frans›zca bir kelime olup : “Bir mal›n cinsini, miktar›n› ve
özellikle fiyat›n› belirtmek için üzerine konulan küçük ka¤›t ; Bir fleyin ne oldu¤unu göstermek için üzerine konulan veya yap›flt›r›lan yaz›l› ka¤›t ; Müzelerde teflhir olunan sanat eserlerinin ne oldu¤unu ve hangi sanatkâr taraf›ndan yap›ld›klar›n› gösteren yaz›lar ve levhac›klar”, anlam›ndad›r.
Türklerin yüzy›llarca devam ettirdikleri, günümüzde de devam ettirilmeye çal›fl›lan kitap, ka¤›t ve süsleme kültürümüzün önemli bir dal› da kat›’ sanat›d›r. Kat› “bir ka¤›t veya deri
üzerindeki yaz› veya flekli bir kalemt›raflla kesip ç›kararak içi oyulmufl olan parçay› veya ç›kan parçay› di¤er bir ka¤›t, bir deri üzerine yap›flt›rmak suretiyle vücuda getirilen ifllerdir”. (Arseven
1957: 980).
Herhangi bir süsleme motifinin ka¤›t veya deriden oyularak yap›lan kat›’ sanat›nda, kesilip ç›kart›ld›ktan sonra baflka bir yere
Vakfiye Defterlerindeki
Kat’› Etiketler
V
Yrd. Doç. Y›lmaz ÖZCAN
Gazi Üniversitesi Mesleki E¤itim Fakültesi Ö¤retim Üyesi
yap›flt›r›lana “erkek oyma”, içi oyulmufl k›sma ise “difli oyma” veya “negatif oyma”, “pozitif oyma” denir.(Gülbün 1998: 15) Türk süsleme sanatlar›nda kullan›lan bütün motifler bu sanat dal›nda da çeflitli yöntemlerde uygulanm›flt›r.
Özgün Türk Kat›’ etiketlerinde, genelde flu motif ve biçimlere rastl›yoruz.: Oldukça sade f›rf›rl›, simetrik ve geometrik olarak kesilmifl olanlar, mimarîde kullan›lan tafl, ahflap silmelere benzeyenler, flemse biçimliler olanlar, dalgal› fiyonklu ve fiyonksuz çiçek demetleri, bir kalbin çevresinde dilimli yapraklar, kordon ve tepesinde “Tanzimat Günefli” motifi olanlar, tepelik motifliler, kapakl› küp ve vazo biçimliler, oldukça “Osmanl› Armas›” görünümler, Osmanl› dönemi dükkân tabelâlar›na benzeyenler, sade ve ayr›nt›l› arma görünümünde kesilenler, kadeh biçimliler, daire ve oval biçimli olanlar. Bu kat›’ etiketlerde ajur ifli, yani makasla, b›çakla oymalar, do¤al olarak,kenarlarda yer almaktad›r. Orta k›s›mlar› yaz› için genifl ve bofl b›rak›lm›flt›r. Alt› deri, üstü ka¤›t ayn› motifin katmerli olanlar› da vard›r. Kimi kat›’ etiketlerin yanlar›na, içlerine renkli kalemle sade çizgiler çizilmifltir. Halkâr
Tezhipli olanlar›na da rastlanmaktad›r. Bir grup etiketler ise matbaa bask›s› olup, kat›’ ifllemlerinin sonradan yap›ld›¤› izlenimini vermektedirler. Bunlar da simetrik olup, “Bereket Boynuzu” biçimindeki bir vazodan ç›kan çiçek demeti, akarsu biçimli asma motifi, boncuk dizileri, kartufllar gibi Avrupaî üsluplu süslemeleri içermektedirler. Bunlar da Yurdumuzda bas›lm›fl ya da veya ithal edilmifl olmal›d›r.
Vak›flar Genel Genel Müdürlü¤ü Arflivi’ndeki bütün bu kat›’ etiketler, okunulurlu¤unu sa¤lamak aç›s›ndan, nohudi simili veya krem rengi tonlar›nda Hamidiye veya ‹stanbulî ka¤›tlar kullan›larak üretilmifltir. Kimilerinde filigran izleri görülmektedir. Kal›nca, de¤iflik ‹talyan ka¤›tlar› da kullan›lm›flt›r.
Kat›’ etiketlerimizi sistematik olarak inceledi¤imizde, bunlar›n yüzy›llara dayanan köklü bir gelene¤inin oldu¤unu hemen görürüz ve anlar›z. Arflivlerimizde binlerce seçkin örnekleri oldu¤u halde, kat›’ sanat›n› yaz›p anlat›rken, bunlardan özel
bir bafll›k alt›nda bahsetmemenin haks›zl›k olaca¤› düflüncesindeyim. Çünkü, kat›’ etiketlerin belge kültürümüzde önemli bir yeri vard›r. Bunlar için sav›m flu hususlar olacakt›r : Geleneksel el sanatlar›m›zdan “Kat›’”›n özgün bir dal›d›r. Yüzy›llar› aflan bir geçmifli vard›r. Bize özgü bir kültürü yans›tmaktad›r. Motifleri, konular› itibariyle gelenekseldir.Kendi kültürümüze ait sembolleri aktarmaktad›r. Nesillerden nesillere ulaflan bir zevki, el becerisini devam ettirmektedir. Çelik kal›plarla, bask›yla seri olarak üretilmemektedir. Bilgi ve beceri gerektiren üstün bir plastik sanat de¤erleri vard›r. Zenaat› ve sanat› bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Uyguland›¤› alana yaz›s›yla, biçimiyle, rengiyle estetik bir görünüm kazand›rmaktad›rlar. Bir “Türk Etiketi” varl›¤›n›n yads›namayacak, küçümsene-meyecek belgelerini oluflturmaktad›rlar. Belgeler üzerinde hofl bir belgedirler; ça¤lar›n›n belgeleri.
Bat› ülkeleri kat’› ve benzeri kültürel varl›klar›n› 11. y.y.dan beri sistemli olarak toplamakta, “Devlet Kalkografi Daireleri”nde, özel konu bölümlerinde saklamakta ve gelecek kuflaklara aktarmaktad›rlar. Louvre Müzesi’nde, Vatikan’da, Madrid’te Almanya’da böyle daireler bulunmaktad›r.
‹lhan Oval›o¤lu’nun kat’› etiketler hakk›ndaki düflünce ve de¤erlendirmelerini teflekkürlerimle aynen aktar›yorum : “Bu mütevaz› etiketler ve
ebrular, sanat› bünyesinde yaln›z güzelli¤i ve güzelli¤in insan zihni ile duygular›ndaki tesirlerini konu olarak ele alan, tek ve ba¤›ms›z bir kurum gibi düflünmenin do¤ru olmad›¤›n› gösteren somut örneklerdir. Bu küçük boyutlu eserler, sanat ananesinin toplum içinde do¤up yaflad›¤›n› ve hatta öldü¤ünü; bundan dolay› da bir sanat eserinin devrini en iyi anlatan tan›klardan biri oldu¤unu gösteren kan›tlard›r. Türk sanat›n›n geçirdi¤i tüm de¤iflimlere ve bünyesine kat›lan yeniliklere ra¤men kendine has nüanslar›ndan ve ruhundan kopmad›¤›n› da gösterirler. Bugün bile el yazmalar›n›n ciltleri, hat levhalar›, tezhipler, ebrular ya da kat›’ sanat›n›n en güzel örneklerinden olan etiketler, bu kendine has ruhun onlara katt›klar› sayesinde hâlâ hayranl›kla seyredilmektedir.” ( Oval›o¤lu 2007:8)
-Söz konusu arflivdeki kat›’ etiketler 1800’lü y›llarda üretilmifl olduklar›ndan 19. yüzy›la tarihlemek yerinde olur. Kat›’ sanat› günümüzde olabildi¤ince yürütülmeye, yaflat›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Fakat iflin sanat yönü a¤›r bast›¤›ndan yeteri kadar üretilip sat›fla arz edilememektedir. Kat›’ etiketler ise yaln›z arflivlerde görülebilmekte, kat›’ programlar›nda yer almamaktad›r. Bütünüyle unutulmufl durumdad›r. Bundan böyle, kat›’ sanat› e¤itim-ö¤retim programlar›mda “Türk Kat›’ Etiketleri” kopya ve tasar›m konular›na yer vermeyi özellikle planlamaktay›m. Ola¤anüstü zengin bir kat›’ etiket kültürüne sahip ülkemizde, kat’› sanat›n› yeniden canland›r›p gelecek kuflaklara devretmenin görevlerim aras›nda oldu¤u inanc›nday›m. Bu konuda çal›flmalar›m sürmektedir.
Çok de¤erli ciltlerimizde, minyatürlerimizde v.b. oldu¤u gibi isim yazmaman›n kat›’ etiketlerimizde de devam etti¤ini üzülerek görüyoruz. Bunlar›n arflivlerde görevlilerce hemen kesilip, belgelere yap›flt›r›ld›¤› varsay›labilir. Yap›flt›rma iflleminde o günlerde de pirinç ve bu¤day niflastas›yla, derilerin de çiriflle yap›ld›¤›n› biliyoruz. Bu do¤al maddeler ka¤›d› en güzel biçimde yap›flt›rd›¤› gibi, yüzy›llarca dayan›kl›l›klar›n›
korumakta, ka¤›d›, deriyi oksitlendirmemektedir. Etiketlerin kopan k›s›mlar›nda bunlar›n art›klar› görülmektedir.
Örneklerini sundu¤um kat›’ etiketlerin as›llar›na özen göstererek yeniden yar›mlar›n› çizdim, ka¤›d› ikiye katlad›m ve ameliyatta kullan›lan neflter b›çakla kestim ve oydum. As›llar›n›n yar›s› çizildikten sonra küçülttürüldü, sonra kesimleri yap›ld›. Yani, bu kat›’ etiketlerin as›llar›n›n ayn› olmas›na azamî gayret gösterilmifl, herhangi bir ekleme, ç›karma yap›lmam›flt›r.
B‹BL‹YOGRAFYA
Arseven, C. E.( 1957).Sanat Ansiklopedisi, C. 2, ‹stanbul..
Mesara, G. (1998)Türk Sanat›nda ‹nce Ka¤›t Oymac›l›¤›
(Kat›’), Ankara.
Oval›o¤lu, ‹. (2007) Arflivin Rengi Osmanl› Belgelerinde
Ebru ve Etiket, ‹stanbul.
Özcan, Y.(2007 Türk ve Çin ‹nce Ka¤›t Oyma Kat›’
Sanat›n›n K›sa Karfl›laflt›r›lmas›, Mesleki E¤itim Dergisi, C. 9, S.18, Ankara, s. 193-199.
