ESIN KAI 'YA'
Sururi (Mustafa Muslihiddin B. ~aban) XVI. yüzy~lda ya~am~~~ olan dü~ü-nürlerimizdendir. Onun hayat~~ hakk~ nda pek fazla ~ey bilmiyoruz. Ancak, onun Kanuni Sultan Süleyman zaman~ nda ya~am~~~ oldu~unu biliyoruz. Bi-lindi~i gibi, XV. ve XVI. yüzy~lda baz~~ hekimler Arapça yaz~lan eserleri Türkçe'ye çevirmi~lerdir. Bunlar aras~nda ~erefeddin Sabuncuo~ldnu
ör-nek olarak verebiliriz. XII. yüzy~lda ya~am~~~ olan Ebu ~smail b. Muhammed b. Muhammed Ahmed Sahili el-Cürcaniinin me~hur eseri Zahire-i Muradiye adl~~ eserinin farmakoloji k~sm~n~n Farsça'dan Türkçe'ye çcvirisini yapm~~~ ve ona Tercüme-i Akrabadin ad~ n~~ vermi~tir.
Sururi'nin t~p ba~ta olmak üzere muhtelif konularda çevirileri vard~r. T~p d~~~ nda yapt~~~~ çcvirilerden birisi, '~slam dini kurallar~ na göre
mü-kemmel bir idare nas~l olmal~d~ r' sorusuna cevap niteli~inde bir eser olan Tercüme-i Zahire-i Mutuk'turI. Eser 10 babtan meydana gelmi~tir.
Bab ibadet sebebi necat-i gazab idi. Bab Adab-~~ hukuku-u ubudiyettir.
Bab Mükarem ahlak ve siyret, hulefa-i e~cddiye, selatin ve hükam~ n vücubu temessüklerindendir.
Bab Validin ve zevc ve zevce ve evlad ve abid ve akrabalar ve arkada~-lar ve yak~narkada~-lar hakk~ndad~r.
Bab Saltanat ve imaret ve vilayet ve hukuk-u riayet ve ~erayit-i hü-kümet hakk~ndad~ r.
Bab Fazail ve ~erayit ve adab-~~ emr-i ma'ruf ve nebi mi~nkirdir. Bab I-Iakaik-i ~ükr-ü nimete ve zikr-i asaf-~~ enam ve afdal hazret-i seniyye hakk~ ndad~ r.
Bab Levaz~ n~-~~ t~ nn~ r-t~~ vilayet hakk~ ndad~ r.
Prof. Dr.
492 ESIN KAHYA
9. Bab Levazim-i ~~~~~~~ r-u Saltanat olan mehare ve ~ncsayib dünyaya sa-b~r hakk~ndad~r.
10.Bab Ilakikat ve medmiger ve gazab ve gazal ve l~atm-i kitabdad~r. Eser, genel olarak de~erlendi~ildi~inde, Farabiinin me~hur eseri
Medinetii7- Fadda's~n~~ an~msatmaktad~r. Çeviride, çe~itli insan gruplar~~ ara-s~ ndaki kar~~l~kl~~ ili~kiler taru~~lmaktad~r. Yukar~da verilen içindekiler
tab-losundan da anla~~laca~~~ gibi, ilki küçük birimler, yani, aile ve arkada~l~k içindeki ili~kiler, daha sonra da ~ehir ve ülke genelinde bu ili~kiler tart~~~l-m~~ur.
Surudnin eserleri aras~nda, sadece bir çeviri olmay~p, onun yorumlar~n~~ da içeren Kanunname-i Hita ve Hitan-~~ Çin ve Maçi~~ 2 adl~~ eser, bir co~rafya eseridir. Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda, Onalt~nc~~ yüzy~ldaki baz~~ co~ratyac~-lar Uzakdo~u ile ilgili bilgi vermi~lerse de, onlar~n eserleri daha çok deniz co~rafyas~~ ba~lam~nda de~erlendirilebilir. Halbuki Surudnin ad~~ geçen eseri Orta Asya, Çin, Hindiçin, Turan, ~ran gibi hemen bütün Asya ülkeleri ve bu ülkelerin da~lar~, nehideri, denizle ilgisi olanlar~n k~y~~ ~eritleri, ~e-hirleri ve o ~ehirde ya~ayan halklar~~ hakk~nda bilgi vermektedir. Bu eser, S~~~~~~-i'nin di~er eserleri gibi, Türkçe kaleme al~nm~~t~r. 20 babdan
meyda-na gelmi~~ olan eserin sekizinci bab~~ Çin'le ilgilidir. Ayr~ca eserde, ele al~meyda-nan ülkelerin erdem ve boylamlar~n~n hesaplar~~ da verilmektedir. Bütün bu aç~klamalar de~erlendirildi~inde, biz Surudnin bu eseriyle, sadece o ülke-nin co~rafik konumu ve fiziki co~rafyas~~ hakk~nda bilgi edinmiyor, ayn~~ zamanda, be~e~i co~rafyas~~ hakk~nda da bilgileniyoruz.
Surt~dnin çcvirilerinden bir di~eri, nispeten daha tan~nan bir kitapt~r. XIII. yüzy~lda ya~am~~~ ve küçük kan dola~~n~~~~~~ ke~feuni~~ olan ~bn Nefis'in, kapsaml~~ eseri el-Mucez adl~~ eserinin ~erh ve çevirisidir. Esere Sururi ~erl~-i
Mucez fit-Tibb ad~n~~ vermi~tir. Metinde di~er çeviri eserlerinden farkl~~
ola-rak, Surun, eserin ad~ndan da anla~~laca~~~ gibi, ~bn Nefis'in eserini Arapça'dan Türkçe'ye hem çevirmi~~ hem de ~erh etmi~tir. Bundan dolay~d~r ki, ~erhlerde rastland~~~~ gibi, ilkin ~bn Nefis'in görü~lerini Arapça olarak vermi~, daha sonra kendi görü~lerini Türkçe olarak sunmu~tur. Bu ~ekilde ~erh pek rastlanan bir sunu~~ ~ekli de~ildir. Genellikle ~erh yapan ki~iler
eserin diline ba~l~~ kal~rlar. Surun i kendi metni ile ~bn Nefis'in metnini
Sururiinin bu eseri, 4 fen olarak tertiplenn~i~tir. Kendi kay~tlarma göre, eseri ~aban 959 II. tarihinde kaleme alm~~t~r.
Fen: (Kavaid-i criz-ü t~bb). Bu fen iki cüzden meydana gelir; t~bb~n amelisinin (uygulamas~ n~n) kaidelerini verir. Bu k~s~m t~bb~n teorik k~sm~n~~ meydana getirin Burada t~bb~n uygulamas~ndaki temel kurallar ele al~n~p aç~klan~r. Bu k~s~mda do~al yap~, yani 4 unsur, 4 h~lt, 4 mizaç teorisi, or-ganlar~n her birinin mizac~~ ve hangi hastal~~a e~ili~nli olduklar~~ gibi genel tedavi prensipleri içinde ele al~nan konular hakk~nda aç~klamalar verilir. Bu k~sn~a teorik t~p k~sm~~ da denilebilir.
Fen: Basit ve karma~~k ilaçlar~~ anlat~r. Ayr~ca insanlar~n hastal~k ha-linde ve sa~l~kl~~ dur~unda almas~~ gereken besin maddeleri ile ilgili bilgi verilir. Burada söz konusu edilen besinler aras~nda çe~itli hayvanlar~~~~ etleri ve özellikleri yer al~r. Basit ilaçlar aras~nda da özellikle bitkisel kökenli olanlar hakimdir. Bunlardan biri de zencefildir.
Fen: Vücut organlar~n~ n hastal~klar~~ hakk~nda bilgi verir. Vücudun sistemlerinde görülen hastal~klar~n arazlan, sebepleri, tedavilcri aç~ klan~r.
Fen: Bir organa ait olmay~ p bütün vi~cudu ilgilendiren hastal~ klarla ilgilidir. Bunlar aras~nda en tipik olanlar~~ ate~li hastal~klard~r (hurnmalar). Yine burada ele al~nan hastal~klar aras~nda cerrahi müdahale gerektiren hastal~klar da vard~r. Örne~in ~i~ler, çe~itli urlar vb. hastal~klar burada ele al~nmaktad~r.
Bu fende ele al~nan hastal~klarda, üçüncü fende ele al~nan hastal~ klarda da görüldü~ü gibi, onlar~n sebepleri, arazlar~, tedavileri ve hastan~n sa~l~-~~na kavu~ana kadarki dönemdeki bak~ n~~~ (beslenme) hakk~nda bilgi veril-mektedir. Ona göre tedavide verilen nesneler yani besinler, ilaçlar ve al~n-mas~~ gereken maddeler ve nesneler çok öne~nlidir. Bunlar~n her birini Sururi, ayr~nt~l~~ olarak anlatmaktad~r. Burada hata yapn~amak gerekir.
Surun, burada, sadece ibn Nefis'in cserindeki bilgilerden yararlan~nad~-~~n~, eseri haz~rlarken di~er yazarlar~n eserlerinden de yararland~~~n~~ ifade etmektedir. O diyor ki "Allah'~n izniyle 'Allah hatay~~ affeder' sözüne de güvene-rek, bütün sorunlar~~ çözn~e~e çal~~tim" 3.
Surt~rilnin bu çevirisi çok önemlidir. Eser, ibn Nef~s'in Osmanl~~ hekim-leri taraf~ndan daha iyi tan~nmas~nda etkin olmu~tur, denilebilir. Zaten
494 ESIN KAHYA
Sururi ve onun çevirileri dendi~inde de ilk akla gelen eser, onun bu çeviri-yol-umudun
Surun i sadece t~ pla de~il, do~a bilimleri ve o konuda kaleme al~ nm~~~ eserlerle de ilgilenmi~tir. Nitekim onun çevirilerinden biri de Oni~çüncii yüzy~lda ya~am~~~ olan Kazvini'nin (öl. 1287) Acaib el-Mahlukât ad~yla bilinen
eseridir. Bu eseri Sururi, ~erh-i Kitab-~~ Acaib ve Garaib ad~yla çcvirmi~tir. Bu
çeviriyi neki~nimiz, Kanuni'nin büyük o~lu ~ehzade Mustafa ad~na yapm~~-t~ r. Ancak, Kanuniinin o~lunu öldürtmesine üzülen Surun, çcvi~-isini ta-man~la~nam~~t~ r. Eserin ashyla Sururi'nin çevirisi kar~~la~t~ r~ld~~~nda, di~er çeviri eserlerinde de görüldü~ü gibi, tam bir çeviri olmad~~~~ gözlenir. Surun i çevrisinde, fazlal~ k olarak dü~ündü~ü k~s~mlar~~ ç~ karm~~~ ve konuyla ilgili dü~üncelerini ve yorumlar~ n' çevirisinc ilave etmi~tir.
Eserde evren, yarad~l~~~ teorisi gibi, günümüzde daha çok kozmoloji ile ilgili bilgilerin yan~~ s~ ra, iklimler, yer yüzündeki cans~z ve canl~~ varl~ klar ve onlar~n hayat ~ekilleri, özellikleri ile ilgili aç~ klamalara rastlanmaktad~ r.
Sururi'nin belli ba~l~~ eserlerinden biri de ~erhül-Mu'cez li'l-Sururi'dir 4. Eser Oniiçi~nci~~ yüzy~lda ya~am~~~ olan ~bn Nefis'in me~hur eseri Mucez'in çeviri-~erhi niteli~indedir. Yazar, onun Arapça'dan Türkçe'ye çcvirisini ya-parken, ilkin Arapça cümleyi vermi~; daha sonra o cümlenin Türkçe çevirisi ve kendi yorumunu vermi~tir. Böylece biz bu eserde, asl~nda sadece ibn Nefis'in Mucez'inin bir niishas~m bulmuyoruz, ayn~~ zamanda Sururienin o c-ihnle ile ilgili çeviri-yorumunu da ö~reniyoruz.
~erhü'l-Mucez dört fenden meydana gelmi~tir. Birinci fenin ba~~nda
~öy-le bir aç~klama yer almaktad~ r:
'Mucez adl~~ eser Türk Dili ile tercüme k ~hnsa ve ?igen ibaretle ~erh ve beyan olsa nefi am ve keremi tam olurdu deyu ve ol nur-u hadaka-i saltanat ve nur-u hadika-i devlet bu ilimden muteriz ve hatu-u atmndan n~elhuz idigün fehm edib bu emre ~u ruh ve ibtida k~ld~n~. Amma evvela bi/kil ki, her ilmin nu~l~rvetin ve hudu'dun bilmek gerektir. hindi ilm-i t ~bb~n mahivtin ve ~nevzuun ve gayetin bilmek laz~md~r. Pes tib lugatinde sihre ve adet ve ~slaha ve maharete it/ak olunur. Ist ~lahda ilmin be kavanin Juarrifu minha ahval-i bedeni'l-insan min cihet-i s~hhat ve'l-~nctrad 1, h~fz-~~ s~hl~ati'l-hasdat ve istirdad-~~ zaile, yani t~b bir ilimdir ki bunun kaidele~inden bilinir. Beden-i insan~n ah vali sil~hat-i hasdanin h~fz~~ ve keyden s~h-hatin götiirmesi için. Pes bundan malum oldu ki, ilm-i l ~bb~n ~neozuu beden-i in-sand~r. S~hhat ve maraz cihetinden ve gayeti lufz-~~ sihhat-i has~la ve istirdad-~~ s~h-
hat-i zailedir. Çünkü bunlar malum oldu. ~imdi gerü ininnete ~urul edelim. Kale ~eyhül-~mant aydan kin~esne dedi ki el-haberül-han~n fethi ve kesti lugattir. Ma-nas: alem-i ki~i el-hamam olur. Ki~i kudretia-ulema-i alemrek öydü~ü kimesne reis el -i dehr, zaman~n burd-u insani ve valtid-i asra evvelki gibidir. Ebu Hasan Musnafin kunyeti'dir. Alaaddin Ali Musannafin ad~d~r. 'bn EbilHaz~n ba-bas~n~n künyetidir. El-Kure~i s~fat~~ nisbetisidir. El-Mutatabbib mübalaga ile t~p bili-cidir. Kuddus Allah Ruhul-lah an~n ruhunu pak k~ls~n. Eksir nüshada dibace bu vechile bulundu. Zahir budur ki, ~akirdlerinden vaki olmu~tu. Musantuf kendi nef-sine hizmet etmi~~ de~ildir, ve baz~~ nüshe~da dibace bula vaki olmu~. Ude hamdullah, azze ve celle vess-salat ata enbiya-i hususen ata ektnelehüm Muhammed ve al ve eshabihi el-tahirin.
Burada metindeki al~nudan da anla~~laca~~~ gibi Sur unilki 'bn Nefis'in ad~~ ile ilgili bilgi vermektedir. Daha sonra eserin k~s~mlar~~ hakk~nda k~sa bir aç~klama yapmaktad~r.
Bu nüsha& hamd ve tasliye sarih mezkur olmu~tur. Fekad tebbetu haze'l-Ititabe tahltiken. Bu kitab~~ alel-erbaa funun dört fen üzredir:
I . El-fenniel-evvel fi Evvelki fen t~bb~n iki cüzlerinin kaide- leri beyan~ndad~r, agni ilmiyye ve ameliyye iki cüzden dilren (delren?) ttbb~n ilmisi-nin ki ilm-i mücerred murad olur ve ilmisin ki keyfiyet-i ilmi müteallik olan ilmidir. Bi kavli kulli yani ol kaideler mutlak ve ~amil olanca kaideleri;
El-Fenn-i sani fi'l-edvixye el-müfrede ve'l-mürekkebe. ~kinci fen devedar ve g~dalar beyan~ndad~r ki ol devalar ve g~dalar müfred olalar. Yaln~z zencebil ve yaln~z etmek (ekmek) gibi ya mürekkeb olalar. Zencebil ile karanfil ve etmek ile et gibi.
El-Fenn-i salis fi'l-einrazil-muhtasat bi uzvin ve uzvin ve esbabiha ve alametiha ve mualecatiha. Üçüncü fen her bir uzv-u muhattas olan marazlar ve sebepleri ve alametleri ve mualeceleri beyan~ndad~r.
El-Fenn-i rabi' fi emraz illeti la tahatfus bi uzven dun-u ahir ve esbabiha ve alametiha ve mualecatiha. Dördüncü fen bir uzva mukaddes olmayan marazlar beyan~ndad~r. Gerek cem'i azaya am olan humma gibi ya her bir uzuvda hadis ol-mak caiz ola, ~i~~ gibi ve teferruk-u iltisale gibi ve bu marazlar~n sebepleri ve alamet-leri ve mualecealamet-leri beyan~ndad~r ve iltezemtu fihi. Ben iltizam eyledim5.
Eserin birinci k~sm~nda t~p bilimi ikiye ayr~lm~~ur. Bunlardan birincisi
nazar' t~p, di~er ameli t~pur (uygulamal~~ t~p). Birinci k~s~mda 4 unsur (top- Ayn~~ eser, 1 b-31).
hiss-i mü~terek hayal Haf~za
496 ESIN KAHYA
rak, su, hava ve ate~) ve bunun terkipleri ele al~nmaktad~ r. Buna ill~t bi'l-ahval-i beden ad~n~~ veriyor. Bunlar~n i~lerini ya da fonksiyonlar~n~~ da k~s~m-lar~na ay~rarak inceliyor. Bu unsurlar~~ aç~klarken, hava ve hava ~artlar~, insan~n yap~s~~ ve sa~l~~~~ ile insan~n ili~kisini ayr~ nt~lar~yla anlat~lmaktad~r.
Genellikle t~p eserlerinde klasik iklimler aç~klamas~~ (7 iklim) pek ele al~nmaz. Halbuki burada s~ n~flan~a ve her biri hakk~nda k~sa k~sa aç~ klama-lar verilmektedir.
Yine bu k~s~mda basit organlar, yani kemikler, kaslar, sinirlerle ilgili bil-gi verilmektedir; her birinin mizac~~ ayr~nt~l~~ olarak anlat~lmaktad~r. Sinir-le~-le ilgili aç~ klamalar verilirken, kafa çiftleri ayr~nt~l~~ olarak ele almmakta-d~r. Bu arada her birinin fonksiyonu hakk~nda bilgi verilmektedir.
Bu aç~ klamalardan sonra, ruh teorisine dayal~~ olarak fonksiyonlar ele almmaktad~ r. Yazar bu arada verdi~i bir ~en~ada beynin hangi bölgesinin ne gibi fonksiyonu oldu~una i~aret etmektedir.
Vehim
Ba~~ kesiti
(Beyin fonksiyonlar~n~~ verir)
Beynin fonksiyonlar~n~~ anlat~ rken klasik ruh ~asma dayal~~ olarak an-lat~lmaktad~r'. Bu ~emaya uygun olarak her bir organ~n fonksiyon~mu ya-parken etkin olan ruhlardan, ya da güçlerden söz edilmi~tir. Örne~in yut-ma gücü nefsani kuvvetlerdendir.
Daha sonra eserde, mürekkep organlar, onlar~n özellikleri, ~nizaçlan, itidalli olduklar~~ durumlar belirtilir. Ancak daha önce, dengeli organ ne demek onun belirlemesi verilmi~tir. Burada organlar~~ tutan hastal~klar~ n genel özellikleri de verilmektedir.
Bu eserde, benzerlerinden farkl~~ olarak, hastal~ klar~~ meydana getiren sebeplerle ilgili aç~ klamalar verirken, özellikle hava ~artlar~, güne~in etkisi vb. üzerinde ayr~nt~l~~ olarak durulmu~tur. Daha sonra, hastal~ klarla h~ltlar ve onlar~ n hastal~ klarla olan ilgisi aç~klanm~~t~ r.
Eserde, daha sonra, nab~z, idrar, gibi hastal~~~n te~hisinde etkin olal~~ ö~eler ve özellikleri hakk~nda bilgi verilmekte ve bunlarla h~ltlar aras~nda ve de hava ~artlar~~ aras~ndaki münasebet kurulmaktad~r.
Eserin ikinci k~sm~, genel ~emada da verilmi~~ oldu~u gibi, basit ilaçlarla ilgili olarak, ele al~nan ilaçlar~n her birinin özellikleri, hangi hastal~klarda, hangi dozda kullan~lmas~~ gerekti~i ve uyg-ulanmas~nda dikkat edilecek hu-suslar hakk~ nda genel bir bilgi verilmektedir. Daha sonra, alfabetik s~raya göre droglar ele al~nm~~t~r. Ancak burada takip edilen alfabetik s~ran~n çok muntazam oldu~unu söylemek mümkün de~ildir. Örne~in fe, kaf gibi harfle ba~layan droglar s~ras~nda ele al~n~nam~~lard~ r. Burada ele al~nan droglar aras~nda akasya, so~an, bakla, kereviz, kimyon, dut, zeytin, helile, nilüfer, nesrin ve fülfülü sayabiliriz. Bunlardan babunc (papatya) hakk~ nda a~a~~daki aç~klama verilmektedir:
Babunç har yabes müteltif ve müleyyin ve harr-u yabestir. Derece-i ulada aç~c~d~r. Teltif inceldir, telyin ve teltif eder, er/ta eder. Mul~allil bila cezb-i tahlil eder. Mevadi amma uzvu aherden gayri madde-i keyden mevad~n yerine cezb etmez. Serin ve zalike hasiyeti bu tahlil cezbesini babuncun hasiyetidir ve yahud-dima' ve'l-aza asabive. Nafi min e's-suda' ve istifrag n~evadü'r-re's ve yestehil el-nefs ve kuva eder. Dimag ve aza-i asabiyyeye nafi'dir. Suda'daki ba~~ mevadd~n istifrag~na ve asan eder. Nefti ve vi~bri el-garb el-münfence inaden ögledir. Akr-~~ garbi ta~radan sarmak ile ve yüzhebin-yerkan gideni-. Sard~~~~ ve yüderrir el-bevl ve'l-hayd semben ve cülusen fi tabihi, idrar eder bevli ve hayzi içmek ile ve kaynam~~da oturmak ile. Ve yuharricu'l-cenin ve'l-mesimive ve yenfau min ilaus ve ç~kar~r cenini ve me~imeyi ve faide eder dama'.
Eserde üçüncü fen ba~~ a~r~lanyla ba~layarak, vücut organlar~nda görü-len hastal~ klar~~ ele al~p, anlat~r. Örne~in ba~la ilgili olarak suda (ba~~ a~r~la-r~), ~akak hastal~klar~~ vb. ele al~nm~~t~r. Ba~la ilgili olarak ele al~nan hasta-l~klar aras~nda s~ras~yla göz, kulak, a~~z hastahasta-l~klar~~ da vard~ r.
Sistem hastal~klar~~ aras~nda da vard~r. Gö~üs hastal~klar~~ soluk borusu, hançere, akci~erlerin hastal~klar~~ ayr~nt~l~~ olarak anlat~l~r. Ayr~ca, meme hastal~klar~~ sütün az ya da fazla olmas~~ gibi hastal~klar da gö~üs hastal~klar~~ aras~nda ele al~ nm~~t~r.
Daha sonra, mide, karaci~er, dalak, ba~~rsak hastal~klar~~ ile makaddaki hastal~klar hakk~nda bilgi verilmektedir. Bundan sonra, ~~~-iner sistem has-
Ayn~~ eser, 10213.
498 ESIN KAHYA
tal~klar~~ ele al~n~r. Bunlar aras~nda böbrek ve n~esane hastal~ klar~~ bulun-maktad~r.
Kitab~n bu k~sm~nda son olarak, bah ile bilgiler verilir ve kad~n hastal~k-lar~~ ele al~n~p, agklan~r. Örne~in menapoz bir kad~n hastal~~~~ olarak belir-lenmektedir.
Bundan sonra, eserin dördüncü fenn'i bütün vüct~du ilgilendiren hasta-l~klarla ilgilidir. Burada mafsal hastal~ klar~~ ve baz~~ bula~~c~~ hastal~klar hak-k~nda bilgi verilir. Bunlar aras~nda çe~itli hummalar (nar-Farisi, erypsipelas ya da Türkçe ad~yla fecek), veba, cüzam ve uyuz vard~r.
Surun i bula~~c~~ hastal~klar~n vücuttaki zararl~~ h~ltlardan meydana geldi-~ini kabul ederek, kusturucu (emetik), rnüshil özellikteki ilaçlar~~ önermek-tedir. Bunlar~n d~~~nda haricen uygulanmak üzere kafurt~, c~va ve kükürtlii baz~~ ilaçlarla gül suyu, gül ya~~, ma-i ~ahtereciyi de önermektedir. Ona göre bu ilaçlar~n uygulamas~yla birlikte uygulanacak olan hamam tedavisi fazlal~klarm dökülmesini sa~layacakt~r'.
Daha sonra eserde saçlar ve onlar~n özellikleri, k~l döken ya da k~llar~~ art~ran ilaçlar hakk~nda bilgi verilmektedir. Bu arada k~llarm dökülmesine sebep olan baz~~ hastal~klardan da söz edilmektedir. Yine bu k~s~mda deri, derinin rengi ve deri renginin nelere i~aret etti~i konusunda da bilgi ve-rilmektedir.
Bu k~s~mda ele al~nan konulardan biri de genel olarak vücut zaafm~n neden kaynakland~~~~ ile ilgilidir. Bunlar aras~nda kan azl~~~~ (ailemi), ilk sebep olarak verilir. Bunun ile ilgili olarak dalak, karaci~er, beslenme bo-zuklu~u, gibi sebepler gösterilir'.
Eserin bu k~sm~nda son olarak muhtelif zehirler ele al~ nmaktad~r. Bun-lar hakk~ nda bilgi verilirken, hayvansal ve bitkisel oBun-larak de~erlendirilir ve zehirlenmelere kar~~~ neler yap~lmas~~ gerekti~i anlat~l~r. Surun i ne gibi bir zehir al~ nm~~~ olursa olsun zeytin ya~~~ ve kusman~ n yararl~~ olaca~~n~~ söyle-mektedir
1-ler ne kadar bugün bula~~c~~ hastal~klar aras~nda ele al~n~yorsa da, ku-duz, Surt~ri'de hayvansal zehirle zehirlenme olarak dü~ünülmü~tür. Hayva-n~ n ~s~rmasi sonucu ona geçen zehir, onu zehirlemektedir".
'Ayn~~ eser 4981). Ayn~~ eser, 521a-524a.
Eser ~öyle bir ~iirle sontiçlanmaktadir: Ey cümle en~raza deva halk eden Allah, Kanun ile hikmette ~ifa eden Allah, K~lg~l bu kitab~m kamu maraziyye mübarek, Dendince sana pfa ve afi tebarek,
Vir dahi benim ~ah~nza sen ömr-ü derazi, Küstür~ne an riaz-~~ etibbaya niyazi 12.
111..-. .4 4 „ •••••.. • ,•<••• , ' ,-L ,
