T.C
SELÇUK ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
ĐKTĐSAT ANABĐLĐM DALI
ĐKTĐSAT BĐLĐM DALI
KÜÇÜK ve ORTA BÜYÜKLÜKTEKĐ ĐŞLETMELERE VERĐLEN
ĐHRACAT DESTEKLERĐ ve EKONOMĐYE ETKĐSĐ
(KAYSERĐ ÖRNEĞĐ)
Doktora Tezi
Danışman: Prof. Dr. Serdar ALTINOK
Hazırlayan: Fatih ÇELĐK
ÖNSÖZ
Bugün bütün dünya ülkelerinde Küçük ve Orta Büyüklükteki Đşletmelerin ekonomi
içindeki önemi her geçen gün artmaktadır. KOBĐ olarak nitelendirilen bu işletmeler ülke ekonomisinde üretime, istihdama ve milli gelire önemli katkılar sağlamaktadırlar. Özellikle gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomileri içinde bu tür işletmelerin etkinlikleri oldukça yüksek olarak görülmektedir.
Ülkelerin ekonomik kalkınmasında önemli rolleri bulunan ekonomik ve sosyal yaşamda
önemli bir yer tutan KOBĐ’ler, küreselleşme ve bütünleşmelerin gerçekleştiği günümüz dünyasında esnek üretim yapıları ve yüksek uyum kabiliyeti ile denge unsuru olarak yer almaktadır. Küreselleşmeye paralel olarak gelişen hızlı rekabet ortamında yerel ölçekte faaliyet gösteren KOBĐ’ler, hem yerel rakipler hem de küresel alanda faaliyet gösteren rakipleri ile mücadele etmek durumundadır.
Türkiye ekonomisinde önemli yere sahip KOBĐ niteliğindeki işletmeler, son yıllarda dünyada küreselleşme ve bölgeselleşme eğilimiyle birlikte artan rekabet ortamından önemli ölçüde etkilenmekte ve bu durum KOBĐ’lerin sorununu daha önemli ve ivedi hale getirmektedir.
Özellikle ihracat yapan KOBĐ’ler dış piyasalarda güçlü ve büyük rakipleri ile rekabette zorlanmakta ve mutlak desteğe ihtiyaç duymaktadırlar. Bugün hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler KOBĐ’lerine önemli destekler vermektedir. Bu tür işletmelere verilecek destekler hem işletmeler hem de ülke ekonomisi açısından önemli derecede katma değer yaratılmasına neden olacaktır.
Bu doktora tezinin hazırlanmasında her aşamada çok büyük katkıları olan başta sayın Hocamız Prof.Dr. Serdar ALTINOK’a, tez izleme komitesinde bulunan Sayın Doç.Dr. Abdülkadir BULUŞ ve Sayın Yrd.Doç.Dr. Ahmet Ay Hocalarımıza, anket sorularının hazırlanmasında ve kaynak temininde yardımcı olan ĐGEME Şube Müdürü Sayın Esin Şen’e, anket sonuçlarının analiz edilmesinde SPSS’de uygulamaya yardımcı olan Ahi Evran Üniversitesi Meslek Yüksek Okulu Đstatistik Öğr.Gör. Sayın M. Sezer Pehlivan’a, anketi cevaplayan tüm firma yetkililerine, yaşadığı bütün olumsuzluklara rağmen bana çalışma azmi veren sevgili eşime ve gösterdikleri sabır için çocuklarıma sonsuz teşekkür ederim.
ĐÇĐNDEKĐLER
ÖNSÖZ………II ĐÇĐNDEKĐLER………...III TABLOLAR LĐSTESĐ………...IX GRAFĐKLER LĐSTESĐ………...XII KISALTMALAR LĐSTESĐ……….XIII GĐRĐŞ...………XIV KAYNAKÇA………...177 EKLER……….189 BĐRĐNCĐ BÖLÜM KÜÇÜK ve ORTA BÜYÜKLÜKTEKĐ ĐŞLETMELERĐN (KOBĐ’LERĐN) EKONOMĐK ÖNEMĐ ve ÇEŞĐTLĐ KAVRAMLAR 1. KOBĐ’ler Đle Đlgili Kavramsal Çerçeve………...11.1.KOBĐ Kavramını Tanımlamada Kullanılan Kriterler………3
1.1.1. Tanımlamada Esas Alınan Nitel Ölçütler………...4
1.1.2. Tanımlamada Esas Alınan Nicel Ölçütler ve Gerekliliği………....5
1.2. Genel Olarak KOBĐ Tanımlamaları………..7
1.2.1 Dünyada KOBĐ Tanımları………...8
1.2.1.1. Amerika’(ABD) da KOBĐ Tanımları………..9
1.2.1.2. Avrupa Birliğinde (AB) KOBĐ Tanımları……….10
1.2.1.2.1 Fransa da KOBĐ Tanımlaması……….12
1.2.1.2.2 Almanya da KOBĐ Tanımlaması……….12
1.2.1.2.3 Đngiltere’de KOBĐ Tanımlaması………..13
1.2.1.2.4 Đtalya’da KOBĐ Tanımlaması………..14
1.2.1.3 Japonya’da KOBĐ Tanımları………..15
1.2.1.4 Çin’de KOBĐ Tanımı………..17
1.2.1.5. Tayland’da KOBĐ Tanımı………..17
1.2.1.6 Malezya’da KOBĐ Tanımları………..17
1.2.1.7. Hindistan’da KOBĐ Tanımı………...18
1.2.1.8. Güney Kore’de KOBĐ Tanımı………...18
1.2.1.10 OECD’de KOBĐ Tanımı………..19
1.2.2 Türkiye’de KOBĐ Tanımları……….21
1.2.2.1 Devlet Đstatistik Enstitüsünün (DĐE) Yaptığı KOBĐ Tanımı………..23
1.2.2.2 Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme Đdaresi Başkanlığı’nın (KOSGEB) KOBĐ Tanımı (3624 sayılı Kanun)………..23
1.2.2.3. Türkiye Đhracat Kredi Bankası (Eximbank) Tanımı………..23
1.2.2.4 Türkiye Halk Bankası KOBĐ Tanımı ………....24
1.2.2.5. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Tanımı………..24
1.2.2.6. Hazine Müsteşarlığı Tanımı………...25
1.2.2.7. Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı (TOSYÖV) Tanımı………..26
1.3. Türkiye’de KOBĐ’lerin Tarihi Gelişimi………..26
1.3.1. Osmanlıda Üretim ve Loncalar………27
1.3.2 Cumhuriyetten Sonra Küçük Sanayi Politikaları………..28
1.3.2.1 1980 Öncesi Dönem...………29
1.3.2.2 1980 Sonrası Dönem...………...30
1.4. KOBĐ’lerin Özellikleri………31
1.5. KOBĐ’lerin Ekonomideki Yeri………32
1.6 KOBĐ’ler ve Đhracat………..36
ĐKĐNCĐ BÖLÜM KOBĐ’LERE VERĐLEN ĐHRACAT DESTEKLERĐ 2.1 Đhracat Destekleri ile Đlgili Kavramsal Çerçeve……….38
2.1.1. Đhracat Desteği Tanımı………...39
2.1.2. Đhracat Desteklerinin Önemi………..39
2.2 Dünyada Gelişmiş Bazı Ülkelerde Đhracat Destekleri………...40
2.2.1 ABD’de KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri………..40
2.2.2 Avrupa Birliğinde KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri………..44
2.2.2.1 Almanya’da KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri……….47
2.2.2.2 Fransa’da KOBĐ’lere verilen Đhracat Destekleri………..48
2.2.2.3 Đtalya’da KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri………..49
2.2.2.4 Đngiltere’de KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri………..50
2.2.4. Çin Halk Cumhuriyetinde KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri………..52
2.3 Türkiye’de KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri……….53
2.3.1 Đhracata Yönelik Devlet Yardımları………54
2.3.1.1 Araştırma Geliştirme (AR-GE) Yardımları……….55
2.3.1.2 Çevre Koruma Yardımları………57
2.3.1.3 Uluslararası Nitelikteki Yurt Đçi Đhtisas Fuarlarının Desteklenmesi………58
2.3.1.4 Yurt Dışında Düzenlenen Fuar ve Sergilere Milli Düzeyde veya Bireysel Katılımın Desteklenmesi………60
2.3.1.5 Pazar Araştırması ve Pazarlama Desteği ………...62
2.3.1.6 Yurt Dışı Ofis Mağaza Açma, Đşletme ve Marka Tanıtım Faaliyetlerine Đlişkin Destekler………63
2.3.1.7 Eğitim Yardımları………65
2.3.1.8 Tarımsal Ürünlerde Đhracat Đadesi Yardımı……….66
2.3.1.9 Đstihdam Yardımı……….67
2.3.1.10 Patent, Faydalı Model ve Endüstriyel Tasarım Tescili Harcamalarının ……...68
2.3.1.11 Türk Ürünlerinin Yurt Dışında Markalaşması, Tanıtım ve Tutundurması Đle Türk Malı Đmajının Yerleştirilmesi ve Turquality’nin Desteklenmesi ………..68
2.3.2 Hariçte Đşleme Rejimi………..71
2.3.3 Dahilde Đşleme Rejimi,……….72
2.3.4 Đhracat, Đhracat Sayılan Satış ve Teslimler Đle Döviz Kazandırıcı Hizmet ve Faaliyetlerde Vergi, Resim ve Harç Đstisnası………...75
2.3.5 Đhracatta KDV Đstisnası………76
2.3.6 Türk Eximbank Tarafından KOBĐ’lere Verilen Đhracat Destekleri……….77
2.3.6.1Kredi Destekleri ………...77
2.3.6.1.1 Kısa Vadeli Đhracat Kredileri………..77
2.3.6.1.2 Orta Vadeli Krediler (Proje Kredileri)………...80
2.3.6.1.3 Đslam Kalkınma Bankası Kaynaklı Krediler………...81
2.3.6.2Ülke Kredi/Garanti Programı……….82
2.3.6.3 Đhracat Kredi Sigortası………...83
2.3.7 Đhracatçı KOBĐ’lere verilen KOSGEB Destekleri………...87
2.3.7.1 Đhracat Destekleri………...87
2.3.7.3Teknoloji Araştırma ve Geliştirme Desteği………...88
2.3.7.4Eğitim Destekleri………...88
2.3.7.5Nitelikli Eleman Desteği………89
2.3.7.6Markaya Yönlendirme Desteği………..89
2.3.7.7Genel Test, Analiz, Kalibrasyon ve CE Đşaretlemesine Đlişkin Analiz Desteği………89
2.3.7.8E Ticarete Yönlendirme Desteği………90
2.3.7.9Danışmanlık Desteği………..90
2.3.7.10 Eşleştirme Desteği……….90
2.3.8 Sektörel Dış Ticaret Şirketlerini Teşvik Etme………92
2.4 Đhracat Sektöründe KOBĐ’leri Destekleyen Kuruluşlar………..93
2.4.1 Dünyada Đhracatçı KOBĐ’leri Destekleyen Kuruluşlar………93
2.4.2 Türkiye’de Đhracatçı KOBĐ’leri Destekleyen Kuruluşlar………94
2.4.2.1 Dış Ticaret Müsteşarlığı……….94
2.4.2.2 Đhracatı Geliştirme Etüt Merkezi………95
2.4.2.3 Türkiye Đhracat Kredi Bankası A.Ş………95
2.4.2.4 Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme Đdaresi Başkanlığı……….96
2.4.2.5 TC. Merkez Bankası………...96
2.5 Türkiye’de Đhracatçı KOBĐ’lerin Sorunları……….96
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KAYSERĐ ĐLĐNDE FAALĐYETTE BULUNAN KOBĐ NĐTELĐĞĐNDEKĐ ĐHRACATÇI FĐRMALARIN ĐHRACAT DESTEKLERĐNE YÖNELĐK BĐR ANKET UYGULAMA ÇALIŞMASI 3.1 Kayseri Đli Hakkında Genel Bilgiler………...98
3.1.1 Đlde Ekonomik Yapı………99
3.1.2 Kayseri’de Dış Ticaret………..101
3.2 Araştırmanın Amacı……….101
3.3 Araştırmanın Kapsamı ve Sınırları………...102
3.4. Araştırmanın Yöntemi……….102
3.4.2 Verilerin Toplanması………103
3.4.3 Soruların Niteliği………..103
3.5 Araştırmadan Elde Edilen Bulgular ve Değerlendirilmesi………..104
3.5.1 Đşletmeler Hakkında Genel Bilgiler………..104
3.5.1.1 Đşletmelerin Faaliyete Başlama Tarihi………...104
3.5.1.2 Đşletmelerin Đhracata Başlama Yılı……….105
3.5.1.3 Đşletmelerin Faaliyet Alanı………...106
3.5.1.4 Đşletmelerin Hukuki Yapıları………..107
3.5.1.5 Đşletmede Çalışan Personel Sayısı………..108
3.5.2 Đşletmelerin Yönetim Yapıları ile Đlgili Bilgiler………109
3.5.2.1 Dış Ticaret Departmanında Çalışan Üst Yöneticinin Eğitim Durumu………...109
3.5.2.2 Şirket Yöneticilerinin Şirket ile Đlişkisi………..110
3.5.2.3.Şirket Yöneticilerinin Đhracat Alanında ki Tecrübesi………113
3.5.3 Đhracat Đle ilgili Bilgiler………114
3.5.3.1 Đhracat Đşletme Tipleri………114
3.5.3.2 Đhracat Yapılan Ülke Sayısı ………..115
3.5.3.3. Đşletmeyi Đhracata Yönelten Sebepler………...116
3.5.3.4.Đhracatta Ürün Çeşitliliğine Gidiyor musunuz?...117
3.5.3.5 Ürün Geliştirme Faaliyetini Nasıl Sürdürmektesiniz? ………..118
3.5.3.6 Đşletmenizde AR-GE Çalışması Yapılıyor mu?...119
3.5.3.7 Đşletmenizde AR-GE Çalışması Hangi Alanda Yapılmaktadır?...120
3.5.3.8 Kalite ve Çevre Standartları Đle Đlgili Çalışma Yaptınız mı?...121
3.5.3.9 Đşletmenin Bulunduğu Đhracat Sektöründe Rekabet Durumu………122
3.5.3.10 Đhracatın Yapıldığı Ülke Grupları………....123
3.5.3.11 Pazar Araştırması Sonucu Đhracattaki Artış Oranı………...124
3.5.3.12 2005 Yılı Đhracat Rakamları……….125
3.5.3.13 Đşletmelerin Đhracatta Karşılaştığı Sorunlar……….126
3.5.3.14 Đşletmenin Đhracatı Artırmaya Yönelik Faaliyetleri……….127
3.5.4 Đhracat Desteklerine Yönelik Bilgiler………...128
3.5.4.1 Đhracat Desteklerinden Yararlanıyor Musunuz?...128
3.5.4.2 Đhracat Desteklerinden Yararlanmama Nedenleri………..129
3.5.4.3 Yararlanılan Destek Tutarlarının Đhracat Đçindeki Payı……….130
3.5.4.5 Desteklerin Đhracata Katkısı………..131
3.5.4.6 Đhracat Destekleri ve Yararlanan Đşletme Sayıları………132
3.5.4.7 Đşletmelerin Đhracat Desteklerine Yönelik Düşünceleri………134
3.5.4.8 Đşletmelerin Mevcut Đhracat Destekleri Dışında Önerecekleri Destekler……..137
3.5.4.9 Anketi Yanıtlayanlar Đle Đlgili Đstatistiksel Veriler……….137
3.6. Đhracat Desteklerinden Yararlanma Đle Đlgili Hipotezler ve Test Edilmesi……….138
3.6.1 Hipotezler………..139
3.6.2 Hipotezlerin Test Edilmesi ve Yorumu……….140
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ĐHRACAT DESTEKLERĐNĐN EKONOMĐYE ETKĐSĐ 4.1 Đhracat Desteklerinin Ekonomiye Etkisi………..152
4.1.1 Üretime Etkisi………...165
4.1.2 Đstihdama Etkisi………167
4.1.3 Milli Gelire Etkisi……….167
4.1.4 Dış Ticaret Açıklarına Etkisi……….168
4.2 Toplumsal Etkileri………168
4.2.1 Refah Seviyesine Etkisi……….169
BEŞĐNCĐ BÖLÜM SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDĐRME 5.1 Sonuç ve Değerlendirme………..170
TABLOLAR LĐSTESĐ
Tablo:1.1. ABD’de Đş Gören Sayısına Göre Đşletme Ölçeği………..10
Tablo 1.2: AB KOBĐ Tanımlamaları………..10
Tablo:1.3 Avrupa Birliğinde KOBĐ Yapısı………11
Tablo:1.4. Avrupa Birliğinde KOBĐ’lerin Sayısal dağılımı………...12
Tablo1.5: Fransa’da Đşgören Sayısına Göre Đşletme Ölçeği………...12
Tablo:1.6 Almanya’da KOBĐ Sınıflandırması………...13
Tablo:1.7 Đngiltere’de Sektörlere göre KOBĐ Tanımlaması………...14
Tablo:1.8 Đtalya da Çalışan Sayısına göre Đşletme Ölçekleri………...15
Tablo:1.9. AB de Ülkeler Bazında KOBĐ’lere Ait Sayısal Veriler………15
Tablo:1.10 Japonya da KOBĐ Ölçeği……….16
Tablo:1.11 Tayland’da KOBĐ Tanımlaması………..17
Tablo:1.12. Malezya’da KOBĐ Tanımı……….17
Tablo:1.13 Brezilya’da KOBĐ Tanımı………...18
Tablo: 1.14 OECD’de KOBĐ Tanımı……….19
Tablo:1.15. Dünyada KOBĐ Tanımları………...20
Tablo:1.16 Türkiye’de KOBĐ Tanımlaması………...22
Tablo:1.17 Türkiye’de Resmi Kuruluşların Kullandıkları KOBĐ Tanımları………..26
Tablo:1.18. Türkiye’de Đşletmelerin Sektörel Dağılımı……….34
Tablo.1.19 KOBĐ’lerin Ülke Ekonomilerindeki Etkinliği……….35
Tablo:1.20 KOBĐ’lerin Ülke Ekonomileri Đçersindeki Yerleri………..36
Tablo:2.1 ABD’de KOBĐ’lere Verilen Finansal Destekler………43
Tablo:2.2. AB’de KOBĐ’lere Sağlanan Finansal Destekler………...46
Tablo:2.3 Almanya’da KOBĐ’lere Sağlanan Finansal Destekler………..48
Tablo:2.4 Đtalya’da KOBĐ’lere Sağlanan Finansal Destekler………50
Tablo:2.5 Japonya’da KOBĐ’lere Sağlanan Destekler………..52
Tablo:2.6 Uluslararası Yurt Đçi Đhtisas Fuarlarına Katılım Destekleri……….59
Tablo:2.7 Tarımsal Ürünlerde Đhracat Đadesi ………67
Tablo:2.8. Đhracata Yönelik Devlet Yardım Tutarları………71
Tablo: 2.9: Dahilde Đşleme Đzin Belgesi (D1) Alan Firma Sayısı………..75
Tablo: 2.10: Vergi, Resim ve Harç Đstisnası Belgeleri ve Dağılım………76
Tablo:2.12: Kısa vadeli TL ve Döviz Kredileri………..80
Tablo:2.13: Ülke Kredi/Garanti Programında Kredi Kullanımı……….83
Tablo:2.14: Kısa Vadeli Đhracat Kredi Sigortası Kapsamında Sigortalanan Sevk.Tutarı..84
Tablo:2.15: Kıs. Vad. Đhr. Kredi Sigortası Kapsamında Sigortalanan Sevkiyatın Sektörel Dağılımı………..85
Tablo:2.16: Kısa Vad. Đhr. Kred. Sig.Kapsamında Sigortalanan Sevkıyatın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı………85
Tablo:2.17 Türk Eximbank’ın Đhracat Sektörüne Verdiği Destek……….86
Tablo:2.18: KOSGEB’in Vermiş Olduğu KOBĐ Finansman Destek Kredileri………….91
Tablo:2.19: KOSGEB Destekleri Dağılımı ………...91
Tablo:3.1 Kayseri Đli Makro Göstergeleri………..98
Tablo:3.2 Kayseri’de Đstihdam ve Đşletme Oranları………...99
Tablo:3.3. Kayseri’de Sektörlere Göre Đşyeri ve Đstihdam………...100
Tablo:3.4 Kayseri Dış Ticaret Verileri……….101
Tablo:3.5 Đşletmelerin Faaliyete Başlama Tarihi……….104
Tablo:3.6 Đşletmelerin Đhracata Başlama Yılı………..106
Tablo:3.7 Đşletmelerin Faaliyet Alanı………...107
Tablo:3.8. Đşletmelerin Hukuki Yapıları………..108
Tablo:3.9 Đşletmede Çalışan Personel Sayıları……….109
Tablo:3.10 Dış Ticaret Departmanında Çalışan Üst Düzey Yöneticinin Eğitim Dur…..110
Tablo:3.11 Yönetim Kurulu Başkanının Şirket Đle Đlişkisi………...111
Tablo:3.12 Genel Müdürün Đşletme Đle Yakınlığı………111
Tablo:3.13 Genel Müdür Yardımcısının Şirket Đle Yakınlığı………..112
Tablo:3.14 Đşletmede Üst Düzey Yöneticinin ihracat Alanındaki Tecrübesi…………...113
Tablo:3.15 Đhracat Đşletme Tipleri………115
Tablo:3.16 Đhracat Yapılan Ülke Sayıları……….115
Tablo:3.17 Đşletmeyi Đhracata Yönelten Sebepler………117
Tablo:3.18 Đhracatta Ürün Çeşitliliğine Gidiyor musunuz?...117
Tablo:3.19 Ürün Geliştirme Faaliyetini Nasıl Sürdürmektesiniz……….119
Tablo:3.20 Đşletmenizde AR-GE Çalışması Yapılıyor mu? ………120
Tablo:3.21 Đşletmenizde AR-GE Çalışması Hangi Alanda Yapılmaktadır………..120
Tablo:3.22 Kalite ve Çevre Standartları Đle Đlgili Çalışma Yaptınız mı?...121
Tablo:3.24 Đhracatınız Hangi Ülke Gruplarına Yapılmaktadır?...123
Tablo:3.25 Pazar Araştırması Sonucu Đhracatınızdaki Artış Oranı……….124
Tablo:3.26 2005 yılı Đhracat Rakamları………125
Tablo:3.27 Đşletmenin Đhracatta Karşılaştığı Sorunlar………..127
Tablo:3.28 Đşletmez Đhracatı Artırmaya Yönelik Hangi Faaliyete Bulunmaktadır……..127
Tablo:3.29 Đhracat Desteklerinden Yararlanıyor musunuz?...128
Tablo:3.30 Đhracat Desteklerinden Yararlanamama Nedenleri?...129
Tablo:3.31Yararlanılan Destek Tutarlarının Đhracat Đçindeki Payı………..130
Tablo:3.32 Destekler Đle Đlgili Yardım Alınan Kuruluş………...131
Tablo:3.33 Desteklerin Đhracata Katkısı………...132
Tablo:3.34 Đhracat Destekleri ve Yararlanan Firma Sayıları………134
Tablo:3.35 Đşletmelerin Đhracat Desteklerine Yönelik Düşünceleri……….136
Tablo:3.36 Anketi Cevaplayanın Đşletmedeki Durumu………137
GRAFĐKLER LĐSTESĐ
Grafik:3.1 Đşletmenin Faaliyete Başlama Yılı………..105
Grafik:3.2 Đşletmenin Đhracata Başlamam Yılı……….106
Grafik:3.3 Đşletmenin Faaliyet Alanı………107
Grafik:3.4 Đşletmenin Hukuki Yapısı………...108
Grafik:3.5 Đşletmede Çalışan Personel Sayısı………..109
Grafik:3.6 Đşletmede Üst Yöneticinin Eğitim Seviyesi………110
Grafik:3.7 Đşletmede Yönetim Kurulu Başkanın Şirket Đle Đlişkisi………..111
Grafik:3.8 Đşletmede Genel Müdürün Şirket Đle Đlişkisi………...112
Grafik:3.9 Đşletmede Genel Müdür Yardımcısının Şirket Đle Đlişkisi………...113
Grafik:3.10 Đşletmede Yöneticinin Đhracat Alanındaki Tecrübesi………...114
Grafik:3.11 Đhracat Đşletme Tipleri………...115
Grafik:3.12 Đhracat Yapılan Ülke Sayısı………..116
Grafik:3.13 Đşletme Đhracatta Ürün Çeşitliliğine Gidiyor mu? ………118
Grafik:3.14 Đşletme Ürün Geliştirme Faaliyetini Nasıl Sürdürmektedir?...119
Grafik:3.15 Đşletmede AR-GE Çalışması Yapılıyor mu?...120
Grafik:3.16 Đşletmenin AR-GE Çalışma Alanı………121
Grafik:3.17 Đşletmede Yapılan Kalite ve Çevre Belgeleri Nelerdir?...122
Grafik:3.18 Đşletmenin Đhracat Sektöründeki Rekabet Düzeyi………123
Grafik:3.19 Đhracat Yapılan Ülkeler………....124
Grafik:3.20 Pazar Araştırması Sonucu Đhracatta Artış Oranları………..125
Grafik:3.21 Đşletmenin 20005 Yılı Đhracat Tutarları………126
Grafik:3.22 Đhracat Desteklerinden Yararlanılıyor mu?...128
Grafik:3.23 Đhracat Desteklerinden Yararlanmama Nedenleri……….129
Grafik:3.24 Đhracat Destek Tutarlarının Đhracat Đçindeki Oranları………….…………..130
Grafik:3.25 Destekler Konusunda Yardım Alınan Kuruluş……….131
KISALTMALAR LĐSTESĐ
AB :Avrupa Birliği
ABD :Amerika Birleşik Devletleri AR-GE : Araştırma Geliştirme ATO : Ankara Ticaret Odası
BDDK : Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurulu DFĐF : Destekleme ve Fiyat Đstikrar Fonu
DĐE : Devlet Đstatistik Enstitüsü DM : Doche Mark
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı
DTSŞ : Dış Ticaret Sermaye Şirketleri EXĐMBANK : Türkiye Đhracat Kredi Bankası GSĐS : Genel Sanayi ve Đşyeri Sayımı
ĐGEME : Đhracatı Geliştirme Etüt Merkezi
ĐTO : Đstanbul Ticaret Odası KDV : Katma Değer Vergisi
KOBĐ : Küçük ve Orta Büyüklükteki işletmeler
KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme Đdaresi Başkanlığı KÜSGET : Küçük Sanayiyi Geliştirme Teşkilatı
MB : Merkez Bankası
OECD : Đktisadi Đşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı SBA : Küçük Đşletme Yöneticiliği
SDŞ : Sektörel Dış Ticaret Şirketleri TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TOSYÖV : Türkiye Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler Serbest Meslek Mensupları ve Yöneticileri Vakfı
TUĐK : Türkiye Đstatistik Kurumu
TÜBĐTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumudur. TTGV : Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı
YTL : Yeni Türk Lirası WTO : Dünya Ticaret Örgütü
A- GĐRĐŞ
Đhracat, Pazar ekonomisinin gelişim sürecinin başlangıcından bu yana ekonomik
büyüme olgusunun vazgeçilmez unsurlarından birisini oluşturmuştur. Bu bağlamda, genel olarak ihracatın desteklenmesi, özel olarak ise Küçük ve Orta Büyüklükte Đşletmelere (KOBĐ) yönelik ihracat desteklerinin irdelenmesi önem arz etmektedir.
Ülkelerin ekonomik gelişme sürecinde işletmelerin, özellikle de küçük ve orta ölçekli
işletmelerin büyük bir önem taşıdıkları bilinmektedir. Ekonomik gelişme ile bu tür işletmelerin gelişmeleri arasında yadsınamayacak bir paralellik olduğunu söylemek yanlış olmamaktadır. Gelişmekte olan bir ülke olarak nitelendirilen Türkiye’de, küçük ve orta ölçekli sanayi işletmeleri, sanayi sektörünün bir tamamlayıcısı olarak faaliyette bulunmakta ve ülkenin sosyal yapısının sağlam bir harcını oluşturmaktadır. KOBĐ’lerin sanayi sektöründeki yeri, yarattığı istihdam oranı, büyük sanayi işletmelerine sağladıkları destek hizmetleri ve milli gelire sağladıkları katkı göz önüne alındığında ise, ülke için vazgeçilemez ve mutlaka desteklenmeleri gerektiği görüşü, geniş bir kitle tarafından tartışmasız savunulmaktadır.
Ancak günümüzde hızla değişen ekonomik, sosyal, kültürel ve gelişen teknoloji gibi çevre koşulları nedeni ile, KOBĐ’lerin yalnızca ulusal pazarlara hitap etmesi düşünülemez. Gümrük Birliği ile ortaya çıkan uluslararası pazarlara açılma zorunluluğu, günümüzde KOBĐ’lerin de bu zihniyetle hareket etmeleri gereğini ortaya koymaktadır. Bu gelişme aynı zamanda, bugün hızla yaygınlaşan küreselleşme sürecinin zorunlu bir sonucu olarak da kabul edilmelidir. Başarı ve uzun dönemdeki büyüme potansiyelinin sağlanması açısından bunun gerekli olduğu görülmektedir.
1- KONU
Türkiye’de Küçük ve Orta Büyüklükteki Đşletmelere (KOBĐ) Verilen Đhracat Destekleri ve Ekonomiye Etkisi (Kayseri Örneği)
Doktora Tez araştırmasında KOBĐ’lere yönelik olarak verilen ihracat desteklerinin gelişmiş ülkelerde ve Türkiye’de nasıl uygulandığını işletmelerişn yararlanma düzeylerini ve bu destekleri geliştirici öneriler getirerek desteklerin etkilerini araştırmaktır. KOBĐ’lerin ihracat potansiyellerini ve bu potansiyeli geliştirici önlemleri artırmak, Türkiye ekonomisinde katma değer yaratacaktır. Ülke ekonomisinin büyüme hızını artırıcı faktörlerden bir tanesi de, KOBĐ olarak nitelendirilen, ülkelerin kalkınma motorlarıdır. KOBĐ’lerin desteklenmesinin önemini vurgulamak ve bu amaçla Kayseri ilinde ihracatçı KOBĐ’ler de bir uygulama yaparak, ihracatçı KOBĐ’lerin sorunlarını tespit etmektir. Đhracat destekleri tez araştırmasının temel konusunu
teşkil etmektedir. Türkiye’de ihracat destekleri idari, teknik ve ekonomik veya mali destek olarak sınıflandırılmaktadır. Konunun seçimi, özellikle ülkemizin yıllardan beri dış ticaretinde ithalat hep ihracattan büyük olmuş, yani sürekli dış ticaret açığı verdiğimiz göz önünde bulundurulursa daha iyi anlaşılacaktır.
2- AMAÇ
Bu doktora tezi ile güdülen amaç, Türkiye’de Küçük ve Orta Büyüklükteki Đşletmelerin ihracat desteklerinden yararlanma düzeylerini ve yararlanamama nedenlerinin tespiti yapılarak, desteklerden yararlanma düzeylerini artırıcı politikaların oluşturulması için öneriler ve çözüm yolları göstermektir. KOBĐ niteliğindeki ihracatçı firmaların ihracat potansiyelinin artırılması ve onlara ihracat desteğinin artırılması hem KOBĐ’lere hem de ülke ekonomisine önemli katma değer sağlayacaktır. KOBĐ’ler sağlanan ihracat destekleri ile dış pazarlara girmeyi kolaylaştıracaklardır. Dış pazarlarda rekabet gücü yükselen ve yeni pazarlara ulaşan bu işletmeler yurt içinde yerli üretimi artıracaklardır. Ülke içinde yerli üretimin sürekli artması KOBĐ’lerin maliyetlerinin düşmesi, ihracat sektöründe uzmanlaşmanın hızlanması, daha kaliteli ürünlerin üretilmesi, ihracatın sürekli artması, dış açıkların kapanması, ülkeye döviz girişinin hızlanması ve döviz rezervlerinde artış gibi önemli etkiler ortaya çıkaracaktır. Ülke içerisinde yerli üretimin artması ise işletmelere önemli avantajlar getirir iken, ülke ekonomisine de önemli katkılar sağlayacaktır. Bu etkiler şöyle sayılabilir:
Bir defa yerli üretimin artması ülke milli gelirinin artmasına dolayısıyla kişi başına milli gelir rakamlarının yükselmesine neden olacaktır. Yerli üretimin artması ülkede istihdama olumlu katkı sağlar iken makro göstergeler olumluya dönecektir. Đşsizliğin azalması toplumda refah seviyesinin yükselmesini sağlar iken, ihracat potansiyeli yükselen ve ihracatı artıran KOBĐ’ler sayesinde yıllardan beridir dış ticaret açığımız da kapanmaya başlayacaktır. Ülkeye döviz girişini hızlandırmak demek olan ihracat destekleri bu açıdan büyük önem arz etmektedir.
Türkiye’de KOBĐ’lerin ihracata katkısına baktığımız zaman yıllık ihracat rakamlarının sadece %8’lik kısmına yakını KOBĐ niteliğindeki işletmeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu rakamın dünyadaki diğer ülkeler ile karşılaştırılması yapıldığı zaman çok düşük seviyede kaldığı görülmektedir. Doktora tez araştırması ile güdülen amaç bu yüzdelik dilimi arttırıcı politikalar için öneriler getirmek, KOBĐ’lerin ihracattan aldığı payın yükseltilmesi, bunun için KOBĐ niteliğindeki işletmelere verilen ihracat desteklerini araştırarak bu destekler sayesinde KOBĐ’lerin ülkeye döviz girişini hızlandırmasını sağlamaktır.
3- ÖNEMĐ
Ülkeler sahip oldukları kaynakları ve dünya coğrafyasındaki durumlarını göz önüne alarak, yatırımlarını planlamakta tesislerde üretilen mal ve hizmetlerin bir kısmı ile kendi gereksinmelerini karşılamakta, bir kısmını ise başka ülkelere ihraç ederek, karşılığında kendi imkanlarıyla sağlayamadıkları veya kendileri ürettikleri takdirde pahalıya mal olacak mal ve hizmetleri satın almaktadırlar. Bu ürünleri dışarıdan alabilmeleri için ise, döviz gelirlerine ihtiyaçları vardır. Döviz gelirlerinin elde edilmesi ihracat gelirlerinin arttırılmasına bağlıdır.
Đhracatçıların dünya pazarlarında karşılaştıkları rekabet, yeterli ölçüde finansmanın varlığının gerekliliğini göstermektedir. Bu nedenle söz konusu ihracat çabalarını destekleyici uygun finansman sistemleri hemen hemen bütün gelişmiş ülkelerde ve bir kısım gelişmekte olan ülkelerde etkin bir biçimde uygulanmaktadır.
Türkiye’de 1960’lı yıllardan beri uygulanmakta olan ithal ikameci politika 24 Ocak 1980 kararları ile terk edilmiş ve dışa açık strateji izlenmeye başlanmıştır. 1980 sonrası izlenen ihracata yönelik politikalar ve sağlanan teşvikler ihracatımızda önemli artışlara neden olmuştur. Ancak hızla değişen dünya ticaretinin gereklerinin yerine getirilmesi gerekmektedir. Türk ihraç ürünleri, özellikle de toplam ihracat içinde önemli bir paya sahip olan sanayi malları açısından, geleneksel pazarların dışında potansiyel pazarların da mevcut olduğu düşüncesi, zaten her türlü ihracat kredisinden, çeşitli sebeplerle çok sınırlı bir şekilde yararlanan veya birçoğunun neredeyse hiç yararlanamadığı KOBĐ’lerin ihracat finansmanına daha rasyonel bir şekilde bakılması, daha sistematik ve planlı bir ihracat genişlemesi zorunluluğunu ortaya çıkartmıştır. Bu bağlamda,
Çok genelleştirilmiş bir yaklaşımla, ihracat desteği; Đhracatçının, ihraç edeceği malın üretim öncesinden başlanarak üretim, pazarlama ve nihai tüketiciye ulaşma süreçlerinde çeşitli yöntemlerle özendirilmesidir. Bu çerçevede, çeşitli kamu kurumları, banka ve sigorta kuruluşlarının yanı sıra, fuar ve sergi düzenleyen, reklam desteği sağlayan, enformasyon temin eden kuruluşlarda ihracatı destekleyen kurumlar olarak nitelenebilir.
Đhracat olgusu birbiriyle çatışan iki paradigma ile karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan birisi her şeyin rekabete dayandığı serbest ticarete yapılan devlet müdahalesidir. Özellikle, doktrindeki tüm liberal görüşlere karşın piyasaya devlet müdahalesinin gerekliliği hususunda günümüze kadar uzanan yaygın bir kanaat bulunmakta ve bu kanaat etrafında önemli uygulamalar yapılmaktadır. Bir birine zıt bu iki unsuru bünyesinde barındıran bir ekonomide ihracatın desteklenmesinin nasıl ortaya çıkıp geliştiği, üzerinde durulması gereken önemli bir konudur.
Gelişmekte olan ülkelerde kurulan ihracat destek kuruluşları; bu ülkeler ihracat finansmanına gerekli desteği verecek bir ekonomik yapıdan ve bankacılık sisteminden çoğunlukla yoksun oldukları için, ihracatı çeşitli kredi programları ile destekleme işlevini de üstlenmiştir. Bu bağlamda ülkemizde KOBĐ’lere yönelik ihracat desteği veren önemli kuruluşlar bulunmaktadır. Đhracata yönelik desteklerin çoğu Küçük ve orta Büyüklükteki
Đşletmeler (KOBĐ) ve Sektörel Dış Ticaret Şirketlerine yöneliktir.
1980 sonrası başlatılan dışa dönük sanayileşme stratejisi kapsamında 1980’li yılların ilk yarısında özellikle sübvansiyon niteliğinde teşviklere ağırlıklı olarak yer verilmiştir.
1980’li yılların ikinci yarısında, ülkemizin taraf olduğu uluslar arası anlaşmaların gereği ve ihracata yönelik sağlıklı ve çok yönlü bir sanayi yapısının oluşturulması ilkesinden hareketle destek sistemimizde sübvansiyonların yerini yeni destek araçları almıştır.
Türkiye Đhracat Kredi Bankası A.Ş. (Türk Eximbank), 1987 yılında Türkiye’nin artan ihracat potansiyelinin desteklenmesi amacıyla resmi ihracat destek kurumu olarak kurulmuştur. Türk Eximbank’ın temel amacı, ihracatın geliştirilmesi ve ihracatın artırılması amacı ile ihracatçıların desteklenmesidir. Bu amaçla ihraç edilen mal ve hizmetlerin çeşitlendirilmesi, ihraç mallarına yeni pazarlar kazandırılması, ihracatçıların uluslar arası ticarette paylarının arttırılması ve girişimlerde gerekli desteğin sağlanması amacı ile faaliyet yapmaktır. Đhracatçılar ile yurt dışında faaliyet gösteren müteahhitler ve yatırımcılara uluslar arası piyasalarda rekabet gücü ve güvence kazandırılması, yurt dışında yapılacak yatırımlar ile ihracat amacına yönelik yatırım malları üretimi ve satışının desteklenerek teşvik edilmesidir.
Vergi sistemimizde KDV uygulamasına geçildikten sonra, ihracatçılarımız, KDV istisnasından yaralandırılmıştır. Yürürlükte olan destek sistemimizde beklide en eski geçmişe sahip olan grup ise, eski adıyla “Teşvik Belgeli Đhracat Teşvikleri” yeni adıyla “Dahilde Đşleme Rejimi” dir.
Türkiye’nin uluslar arası taahhütlerine uygun olarak ihracata dayalı nakit teşvikleri 1994 yılı sonundan itibaren kaldırılmıştır. Bu bağlamda Ülkemizin ihracatını gerek üretimi gerekse pazarlama aşamasında destekleyici olarak, 11.01.1995 tarihinde yayımlanan karar ile “Đhracata Yönelik Devlet Yardımları” yürürlüğe girmiştir.
Đhracata Yönelik Devlet Yardımlarının temel amacı, KOBĐ niteliğindeki firmalar başta olmak üzere, ihracatçı firmaların ihracata yönelik faaliyetlerini gerek üretim, gerekse pazarlama aşamalarında destekleyerek, uluslar arası pazarlarda karşılaştıkları sorunların giderilmesine yardımcı olmak ve rekabet gücü kazanmalarına imkan sağlamaktır.
Đhracata Yönelik Devlet Yardımları Kararı kapsamında 11 adet destek programı uygulanmakta olup, tüm devlet yardımlarının uygulanmasında nihai onay mercii Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) dır.
Konunun önemi görüldüğü gibi ülkenin kalkınma motorları olarak görülen KOBĐ’lerin ihracatta desteklenmesi ve bu desteklerin artarak sürdürülmesi ülke ekonomisi açısından hayati öneme haizdir. Özellikle ülkemiz ile yabancı ülkelerde ihracatçı KOBĐ’leri karşılaştırdığımızda durum daha iyi anlaşılmaktadır. Bu açıdan bakıldığı zaman Ülkemizde ihracatçı KOBĐ’lere verilen desteklerin yeterli olmadığı görülmektedir.
Almanya, Japonya ve Türkiye’de KOBĐ’ler tüm işletmeler içerisinde %99’luk bölümü oluşturmaktadır. Toplam istihdam içerisinde KOBĐ’lerde çalışanların payı Japonya’da %81, Almanya’da %64, Hindistan da %63, Güney Kore’de %62 civarında iken, ABD’de %50,
Đngiltere’de %%36, Türkiye’de bu oran %56.3 dür. Ülkelerde yaratılan katma değer açısından
bakıldığında ülkelerde yaratılan katma değerlerin yaratılmasında KOBĐ’lerin etkisi şu şekilde dağılmaktadır. ABD’de toplam katma değer içindeki payları %36.2, Almanya’da %49, Hindistan’da %50, Japonya’da %52, Đngiltere’de %25, Güney Kore’de%34.5, Fransa’da %54,
Đtalya’da%53, Türkiye’de %37.7, dir. Dünya ülkelerinde KOBĐ’lerin toplam ihracattaki
paylarını irdelediğimizde daha ilginç rakamlarla karşılaşılmaktadır. ABD’de bir yılda gerçekleştirilen toplam ihracatın %32’si KOBĐ’ler tarafından gerçekleştirilir iken, diğer ülkelerde, Almanya’da %31.1, Hindistan %40, Japonya %38, Đngiltere’de %22.2, Güney Kore’de %20.2, Fransa’da %23.0, olduğu görülmektedir. Ülkemizde ise bir yılda gerçekleştirilen toplam ihracatın KOBĐ’ler tarafından gerçekleştirilen oranı ise sadece %8 dir. Bu açıdan bakıldığı zaman ülkemizde KOBĐ’lerin önemi daha net görülmektedir. Bu yüzden doktora tez araştırma konusu bu konudan seçilmiştir.
Konunun önemi ortaya konduktan sonra KOBĐ niteliğindeki işletmelerin ihracat potansiyelinin mutlaka artırılması gerekmektedir. Bu hem işletmeler açısından hem de ülke ekonomisi açısından zorunluluk arz etmektedir. Konunun teorik açıklaması yapıldıktan sonra, konu ile ilgili ihracatçı firmalar üzerinde bir uygulama yapılarak sonuçlar daha net görülecektir. Ülkemizde KOBĐ'lerin tek başlarına ihracatta kalıcı bir başarı sağlamaları; iyi bir organizasyon, bilgi, deneyim, sermaye ve kadro gerektirmektedir. Bunların KOBĐ'ler tarafından sağlanması ise çok zordur. Oysa KOBĐ'ler güçlerini ve deneyimlerini bir araya getirerek ve ihracatlarını tek elden yürüterek daha çok başarılı olma şansına sahiptirler. Đhracata yönelmek isteyen KOBĐ'lerin özellikle sermaye ve bilgi yetersizlikleri ortak girişimleri zorunlu kılmaktadır. Ülkemiz ihracat stratejisinin tespitinde bu gerçeğin göz önüne alınması ve
işbirliğine gidilecek alanlar için uygun ortamlar ve örgütler oluşturulması ve bu yöndeki girişimlerin desteklenmesi gerekmektedir.
4- VARSAYIMLAR
Bu araştırmada bazı varsayımlardan hareket edilmiştir. Bu varsayımların en önemlisi konu ile ilgili bir ildeki KOBĐ niteliğindeki firmalar üzerinde uygulama yapılarak ve sektör farkı gözetilmeden, KOBĐ’lerin bütün sektörlerde ihracatta karşılaştıkları güçlükler aynı kabul edilecektir. Bir başka varsayım ise, KOBĐ’lerin ülke genelinde genel yapılarının aynı olduğu ve genellikle dış ticarette ortak sorunları olduğu varsayımıdır. KOBĐ’lerin ihracat desteklerinden pek fazla yararlanamadığı ve desteklerin etkinliğinin düşük olduğu varsayımı geçerlidir.
5- SINIRLILIKLAR
Tez araştırmasında ele alınan konudaki çalışmalar, özellikle uygulama aşamasındaki anket çalışması 1996-2005 yılları arasında sınırlandırılmıştır. Çünkü Ülkemizde Đhracatçılara verilen finansal destekler 1994 yılı sonunda kaldırılmış onun yerine 1995 yılı başında Đhracata Yönelik Devlet Yardımları getirilmiştir. Bunu için 1995 yılından sonra son 10 yıl içinde acaba KOBĐ’ler bu Đhracat yardımlarından hangi ölçüde yararlanmışlar. Bu yardımların ülke ekonomisinde yarattığı katma değer ne olmuştur.
Bu tez araştırma konusunda en önemli sınırlılığımız ihracat destekleri olarak bilinen tüm destekler yerine devletin sağlamış olduğu Đhracata Yönelik Devlet Yardımları ve kamu kuruluşlarının verdikleri mali ve teknik destekler üzerinde ağırlıklı olarak durulacaktır. Anket çalışması ise sadece Kayseri ilindeki Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı 230 KOBĐ niteliğinde ihracat yapan işletmelerle sınırlandırılmıştır. Yapılan ön görüşmede işletmelerden olumlu görüş alınmış ve anket çalışmasının bu ilde yapılmasına karar verilmiştir.
B- YÖNTEM
Tezde araştırma yöntemi olarak anket yöntemi kullanılacaktır. Bu yöntem ile önce konu hakkında detaylı olarak teorik bilgiler verilecek, bu bilgiler uygulanacak anket ile test edilecektir. Anket yönteminde önce araştırma soruları tespit edilip, KOBĐ niteliğindeki ihracatçı firmalara uygulanacaktır.
Anket soruları temel olarak beş gruptan oluşturulacaktır. Birinci grup sorular işletme ile ilgili genel bilgilerdir.( Faaliyet konusu, kuruluş yılı, kaç yıldır ihracat yaptığı, çalıştırılan personel sayısı vb.), Đkinci grup sorular işletmenin yönetim yapısı ile ilgili sorular. Üçüncü grup sorular KOBĐ’lere verilen ihracat destekleri ile ilgili sorular. (ihracat desteklerinden yararlanıp
yararlanmadıkları, kaç yıldır bu destekleri aldıkları, bu desteklere bağlı olarak ihracat yapılarının nasıl etkilendiği, Đhracat desteklerine ulaşma ile ilgili sorulardan oluşacaktır. 4. Grup sorular ise, işletmenin dış pazarlara girişte karşılaştıkları sorunlar ve pazarın yapısı ile ilgili sorulardan oluşmaktadır. 5. Grup sorular ise anketi cevaplayan ile ilgili sorular. (eğitim durumu, işletmedeki görevi, kaçıncı işyeri olduğu vb. sorulardan oluşturulacaktır.
Ayrıca tezde araştırma modeli olarak tarama modeli kullanılacaktır. Konu ile ilgili daha önceden yazılmış kitap, makale, bildiri, bülten, tez ve araştırmalar ile internet sayfalarından yararlanılacaktır. Bu konudaki istatistiki bilgiler ise DTM, ĐGEME, KOSGEB, Đhracat Genel Müdürlüğü, Đhracatçı Birlikleri, TUĐK, ATO, ĐTO, TOBB ve Eximbank verilerinden yararlanılacaktır. Bu konu ile ilgili olarak yaptığımız ön çalışmada araştırma için kaynak sıkıntısının olmayacağı ayrıca güncel ve çok önemli bir konu olduğu için ihracatçı firmaların ve yetkililerinde önemli katkılarının olacağı görülmüştür.
BĐRĐNCĐ BÖLÜM
KÜÇÜK ve ORTA BÜYÜKLÜKTEKĐ ĐŞLETMELERĐN (KOBĐ’LERĐN) EKONOMĐK ÖNEMĐ ve ÇEŞĐTLĐ KAVRAMLAR
2. KOBĐ’ler Đle Đlgili Kavramsal Çerçeve
Küreselleşme olgusunun hızla yayıldığı günümüzde, her şey çok hızlı bir değişim süreci yaşamaktadır. Dünyamız ekonomik, siyasi, kültürel ve sosyal bir değişimden geçmektedir. Bu değişim sürecinin son yıllarda çok önemli ölçüde hızlandığı görülmektedir. Artık değişim günlük hayatımızın bir parçasını teşkil etmeye başlamıştır. Bu olgu her alanda kendini hissettirir iken, globalleşen piyasa ekonomisinin temeli olan rekabetin yerleşmesi ve sürdürülmesi küçük ve orta ölçekli işletmelerin varlığına bağlıdır. Bu bakımdan Küçük ve Orta Boy veya Küçük ve Orta Büyüklükteki ya da Küçük ve Orta Ölçekli işletmelerin (KOBĐ) faaliyetlerinin etkinliği, ekonomilerin canlılığının bir barometresidir1.
Bu hızlı değişim olgusu KOBĐ niteliğindeki işletmelerin değerlendirilmesinde de kendisini göstermekte, bu işletmelere bakış açısını değiştirmektedir. Bu hızlı değişimin nedeni bilim ve teknolojideki baş döndürücü ilerlemelerden kaynaklanmaktadır. Bu gün büyük küresel ekonomide çok uluslu şirketlerin iş dünyasına ve ekonomiye hakım olacağı fikri gittikçe önemini yitirmekte, onun yerine dünya ekonomisi büyüyüp açıldıkça daha küçük ve orta ölçekli işletmeler iş dünyasına hakim olacaktır görüşü geçerli olmaya başlamıştır2. Bu bağlamda;
Ülkelerin ekonomik kalkınmasında önemli rolleri bulunan ekonomik ve sosyal yaşamda önemli bir yer tutan KOBĐ’ler, küreselleşme ve bütünleşmelerin gerçekleştiği günümüz dünyasında esnek üretim yapıları ve yüksek uyum kabiliyeti ile denge unsuru olarak yer almaktadır. Küreselleşmeye paralel olarak gelişen hızlı rekabet ortamında yerel ölçekte faaliyet gösteren KOBĐ’ler, hem yerel rakipler hem de küresel alanda faaliyet gösteren rakipleri ile mücadele etmek durumundadır.
Gelişmekte olan bir ülke olarak nitelendirilen Türkiye’de KOBĐ’ler, sanayi sektörünün bir tamamlayıcısı olarak faaliyette bulunmakta ve ülkenin sosyal yapısının sağlam bir harcını oluşturmaktadır. Ülkemizde özellikle 1970’li yıllardan başlamak üzere istihdama, ekonomik ve teknik gelişmeye yaptığı katkılardan dolayı KOBĐ’lerin durumu giderek artan bir önem
1 Halil Sarıaslan Türkiye Ekonomisinde Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler, TOOB Yayınları, Aydoğdu Ofset,
Ankara 1996, s.2.
2 John Naisbitt, Global Paradoks: Büyüyen Dünya Ekonomisinin Güçlenen Küçük Oyuncuları, Çev: Sinem
kazanmaktadır. KOBĐ’lerin sanayi sektöründeki yeri, yarattığı istihdam oranı, büyük sanayi işletmelerine sağladıkları destek hizmetleri ve milli gelire sağladıkları katkı göz önüne alındığında ise, ülke için vazgeçilemez birer mihenk taşları konumundadırlar. KOBĐ’ler ülke ekonomisindeki bu olumlu katkılarına rağmen, dışa açılma, ticaretin serbestleştirilme politikaları ve bu politikaların uygulanma sürecinde birçok sorunla birlikte varlıklarını sürdürebilmektedirler. Đşte bu şartlarda bulunan KOBĐ’lerin mutlaka desteklenmeleri gerektiği görüşü geniş kitle tarafından tartışmasız savunulmaktadır.
Türkiye ekonomisinde önemli yere sahip KOBĐ niteliğindeki işletmeler, son yıllarda dünyada küreselleşme ve bölgeselleşme eğilimiyle birlikte artan rekabet ortamından önemli ölçüde etkilenmekte ve bu durum KOBĐ’lerin sorununu daha önemli ve ivedi hale getirmektedir. Literatürde yer alan çalışmaların önemli çoğunluğu KOBĐ’ler ile ilgili sorunların belirli bölgesine yoğunlaşmakta ve belirli bölgelerdeki işletmeler temel alınmaktadır. Bu nedenle analizlerde bütün gözden kaçırılmaktadır3. KOBĐ’lerin genel sorunlarının yanında ihracat işlemini yürütür iken karşılaştıkları sorunlar ve yöneticilerden kaynaklanan sorunlar ön plana çıkmamakta ve göz ardı edilmektedir. KOBĐ’lerin sahipleri aynı zamanda işletme yöneticisi konumundadır. Yapılan bir araştırmaya göre KOBĐ’lerimizin %67’si profesyonel
yönetici istihdam etmemektedir4. Profesyonel yöneticisi olmayan KOBĐ’ler dış pazarlarda daha
fazla sorunla karşılaşmaktadırlar.
Günümüzde hızlı sanayileşme süreci içerisinde, ekonomilerin yapıları değişmekte ve bu değişimin bir yönünü de işletme ölçeklerinin büyümesi oluşturmaktadır. Fakat bunun yanı sıra, küçük işletmelerinde varlıklarını devam ettirdikleri görülmektedir. Bu gün modern sanayi ekonomileri sadece büyük işletmelerden oluşmamaktadır. Ekonominin yapısı içerisinde, büyük ve küçük işletmelerin birlikte yaşama şansı olduğu da unutulmamalıdır. Bazılarına göre büyük işletmeler zamanla küçük işletmeleri yok edecektir. Halbuki, küçük işletmelerin bazılarının kendilerini büyük işletmelere karşı muhafaza edebildikleri, bazılarının da büyük işletmelerin faaliyetlerini tamamlayarak hayatlarını sürdürdükleri gözle görülür bir gerçektir.
Çalışmanın bu bölümünde KOBĐ’lere ilişkin bazı temel kavram ve bilgilere yer verilecektir. Bu bölümde öncelikle, çeşitli KOBĐ kavramlarıyla birlikte, Türkiye başta olmak üzere, çeşitli ülkelerdeki KOBĐ tanımları üzerinde durulacaktır. Daha sonrada genel anlamda
3 Alövsat Müslümov, KOBĐ 21. Yüzyılda Türkiye’de KOBĐ’ler Sorunlar, Fırsatlar ve Çözüm Önerileri,
Literatür yayınları, Đstanbul 2002, s.1.
4 Doğan Selen, Küçük ve Orta Büyüklükteki Đşletmelerin Uluslararası Pazarlarda Karşılaştıkları Yönetim
Sorunlarının Tespiti ve Çözümüne Yönelik Bir Araştırma,Yayınlanmamış YLT, Ç.Ü., Sosyal Bil.Ens.,
KOBĐ’ler tanıtılarak, KOBĐ’lerin dünya ve Türkiye ekonomisi açısından önemi vurgulanacaktır.
2.1.KOBĐ Kavramını Tanımlamada Kullanılan Kriterler
KOBĐ tanımlarına bakıldığında, dünyadaki pek çok ülkede genelleştirilen, üzerinde uzlaşılan genel bir KOBĐ tanımlaması bulunmamaktadır. Hatta ülkeden ülkeye farklılık gösterir iken, bu gün aynı ülkenin kurumları arasında bile tanım farklılığı karşımıza çıkmaktadır. KOBĐ’leri belirtmek ve tanımlamak amacı ile bilim adamları ve araştırmacılar arasında da görüş ayrılığı bulunmaktadır. Ülkeler arasındaki tanım farklılığının nedeni olarak ülkelerin kalkınma ve gelişmişlik düzey farklılıkları gösterilmektedir. Aynı ülkenin kurumları arasında tanım farklılığının olması ise sektörler arasındaki gelişmişlik farklılıkları olarak gösterilmektedir5.
KOBĐ tanımlamaları ülkeden ülkeye değişiklik gösterir iken, bazı ülkelerde resmi olarak deklere edilen KOBĐ tanımları mevcuttur. Bu ülkeler, Arnavutluk, Avustralya, Avusturya, Brezilya, Kolombiya, Hırvatistan, Danimarka, Almanya, Yunanistan, Đzlanda, Đtalya, Japonya,
Đrlanda, Hollanda, Norveç, Filipinler, Romanya, Singapur, Đsveç, Đspanya, Amerika, Fransa gibi
ülkelerdir. Bazı ülkelerde ise resmi KOBĐ tanımları mevcut değildir. Bu ülkeler ise, Arjantin, Belçika, Azerbaycan, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, Gürcistan, Lüxemburg, Rusya, Slovenya, Ukrayna, Đngiltere vb.dir. Ülkelerin yanında ulusal ve uluslar arası kuruluşlarında
kabul ettiği KOBĐ tanımlamaları vardır6. Bugün artık Türkiye’de resmi KOBĐ tanımı
yapılmakta ve resmi tanım yapılan ülkeler sınıfına dahil olmaktadır.
KOBĐ’ler büyük işletmelerin bir minyatürü değildir. Dolayısıyla farklı özelliklere sahip bu işletmeleri büyük işletmelerden ayıran özelliklerin ortaya konması gerekir. Bu özellikler, KOBĐ’ler grubunu büyük işletmelerden ayıran belirgin farklılıklar yaratabilmeli, tanımlanmasına yardımcı olacak türden olmalıdır. Đşte bu tür özellikler KOBĐ’lerin nitel ve nicel ölçütlerini oluşturur. Đşletme büyüklüğünün ve özelliklede KOBĐ olgusunun belirlenmesinde ve tanımlanmasında nicel ölçütler yanında nitel ölçütler de gereklidir. Bu yaklaşımın temel dayanağı konunun salt işletme iktisadının dar kalıpları içinde ifade
5 Nevin Yörük Ünsal Ban,KOBĐ’lerin Finansman Sorunları ve Finansman Sorunlarının Kaynaklarının
Belirlenmesine Yönelik Bir Uygulama,Gazi Kitabevi,Ankara 2003, s.4.
edilemeyeceği, daha geniş kapsamlı olduğu şeklindeki görüşün sonucudur. Bu görüşe göre konunun ekonomik, sosyal ve politik yönlerinin de dikkate alınması gerekir7.
Yukarıda kısaca değindiğimiz, ileriki sayfalarda detaylıca inceleyeceğimiz gibi KOBĐ’ler çok boyutlu bir olgudur. Bu boyutlardan bazısının nicel olarak ifadesi mümkünse de, önemli bir kısmı ancak nitel olarak belirtilebilir. Ayrıca bu tür işletmelerin temel belirleyicisi, işletmeye her açıdan kendi şahsi damgasını vuran olgu yöneticidir. Tanımda bu durumun dikkate alınması gerekmektedir. Diğer taraftan sadece nitel özelliklerin belirlenmesi de bu işletmeleri tanımlamaya yetmemektedir. Đlave olarak nicel ölçütlerin de kullanılması, özellikle devletin küçük ve orta ölçekli sanayi işletmelerine yönelik destekleyici politikaların belirlenmesi ve yürütülmesi de gerekmektedir. Son yıllarda yaygınlaşan yaklaşım, tanımda nitel ve nicel ölçütlerin bir bileşiminin esas alınmasıdır. Bu nitel ve nicel ölçütler aşağıdaki özellikleri kapsamaktadır.
1.1.1. Tanımlamada Esas Alınan Nitel Ölçütler
KOBĐ niteliğindeki işletmelerin tanımlamada esas alınabilecek nitel özellikler farklı
şekillerde belirlenebilir. Bu işletmeleri belirleyici nitel özellikleri ard arda sıralayan bilim adamları var iken, bazı kaynaklarda nitelik sıralamasında ayrıntılara inilerek çok sayıda nitel ölçüt ortaya konurken, bazılarında genel niteliklerin sıralanması yeterli görülmüştür.
Hangi özelliklere sahip işletmelerin KOBĐ’ler olarak kabul edileceği konusunda çeşitli araştırmacılar ve kurumlar birbirine yakın önerilerde bulunmaktadırlar. Bu önerilerden hareketle söz konusu işletmelerde bulunması gereken başlıca nitel özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
- Girişimcilik, işletme sahipliği ve yöneticiliğinin aynı kişide bütünleşmesi.
- Yöneticinin bağımsızlığı. Yönetici aynı zamanda işletme sahibi olduğu için kendisinin
yeterli ölçüde dışarıdan denetlenmemesi.
- Sahip yöneticinin, büyük işletmelerdeki profesyonel yöneticilerden farklı olarak aynı
zamanda zarar ve iflas riskini üslenmesi,
- Đşletme ve işletme sahibi arasında tam bir bütünleşme, hatta özdeşleşmenin gerçekleşmesi.
Đşletmenin, sahip ve yöneticisinin hayatının en önemli parçası haline gelmesi,
- Hedef pazarın daha ziyade yöresel olması,
7 Tamer Müftüoğlu, Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler KOBĐ’ler, Turhan Kitapevi, Ankara 2002,
- Sermaye piyasalarından fon bulma olanağının olmayışı, finansmanın bireysel ve küçük sermaye gruplarınca sağlanması.
- Đşletme sahibinin işletmede fiilen çalışması. Đşletme büyüdükçe işletme sahibinin fiilen çalışması gerçeği değişmemekte, sadece çalışma yeri ve işletmeye sağladığı katkının biçimi değişmektedir. Sahip-yönetici, işletme büyüdükçe daha ziyade gözetim ve denetim konularında yoğunlaşmaya başlamaktadır.
- Đşletme sahibi ile çalışan personel arasındaki ilişki dolaysız ve samimi niteliktedir8.
- Üretimde sermaye ve emek faktörünün rolü,
- Yerel toplumda, tedarik ve satış konusundaki ilişkiler,
- Gerekli krediyi sağlayabilme olanakları,
- Đşletmenin tedarik ve satış çalışmalarında sahip olduğu pazarlık gücü,9.
1.1.2. Tanımlamada Esas Alınan Nicel Ölçütler ve Gerekliliği
KOBĐ niteliği taşıyan işletmelerde nicel ölçütlerden yararlanılarak tanım yapma zorunluluğu özellikle devlet politikalarından kaynaklanmaktadır. Çünkü devlet KOBĐ niteliğindeki işletmelere bazı teşvikleri verir iken, bu işletmelerin hangilerinin bu teşviklerden yararlanıp yaralanamayacağı yani devlet objektifliğini ve tarafsızlığını koruyabilmek için nicel ölçütlere ihtiyaç duymaktadır. KOBĐ’ler de nicel tanımlama bilimsel zorunluluk olarak
karşımıza çıkmamaktadır. Nicel tanımlamanın gerekliliği devlet politikalarının
uygulanabilirliği açısından taşıdığı önem ve bu açıdan nicel bir tanıma duyulan zorunluluktan kaynaklanmaktadır. .
KOBĐ’lerin belirlenmesinde özellikle işletme iktisadında başvurulan nicel ölçütler çok çeşitlidir. Literatürde önerilen bu ölçütler şöyle sayılabilir:
- Đstihdam edilen personel sayısı,
- Kapasite büyüklüğü,
- Đşletmedeki makine parkının değeri,
- Sabit varlıkların değeri,
- Toplam sermaye,
- Belirli bir sürede kullanılan enerji miktarı,
- Belirli bir sürede kullanılan hammadde tutarı,
- Ücret ve aylıklar tutarı,
8 Şan Özalp, Küçük Đşletmeler, Eskişehir Đ.T.Đ.A. Yayını, Ankara:1971, ss. 42-44. 9 Nevin Yöürk, Ünsal Ban, a.g.e, s.7.
- Belirli bir süredeki katma değer,
- Aktifler toplamı, kar, toplam çevirici güç miktarı ve ciro10.
- Sabit varlıkların miktarı,
- Makine sayısı,
- Makinelerin iş zamanı fonu toplamı,
- Yıllık Amortisman tutarı,
- Kullanılan alan,
- Kullanılan hacim,
- Kullanılan malzeme miktarı,
- Malzeme maliyeti, - Enerji maliyeti, - Toplam çevirici güç, - Öz sermaye, - Çalışma sermayesi, - Sabit sermaye, - Đş Đstasyonu sayısı, - Sipariş sayısı, - Đşletme kapasitesi,
- Ödenen vergi tutarı,
- Đhracat/satış tutarı11.
Saydığımız nicel ölçütleri daha da çoğaltmak mümkündür. Söz konusu ölçütlerin her biri işletme büyüklüğünün çok sayıda boyutundan sadece birini yansıtacaktır. Bu nedenle işletmeyi bütünüyle kavrayabilmek için kombine bir büyüklük ölçüsü oluşturması genellikle savunulan bir görüştür. Ancak, bilimsel açıdan makul olan bu görüş, uygulanabilirlik açısından tanıma esas olacak nicel ölçüt sayısının asgari de tutulmasını gerektirir.
Kimi araştırmacılar tarafından teknik ölçütler olarak adlandırılan nicel ölçütlerin içinde en kolay belirlenebilme özelliği nedeni ile çalıştırılan işçi sayısı dikkate alınmaktadır Ancak nicel ölçütlerin çalıştırılan işçi sayısı da dahil olmak üzere, hiç bir tanesinin tek başına işletme büyüklüğünü sağlıklı bir şekilde belirlemesi güçtür. Ayrıca bu nicel ölçütlerde aşağıda sıralayacağımız özelliklerin bulunması, tanımımızın sağlıklı ve uygulanabilir olması açısından önem taşır.
10 Oktay Alpugan, Küçük Đşletmeler, K.T.Ü. Yayını, Trabzon:1988, s. 2. 11 M.Tamer Müftüoğlu, a.g.e,2002, ss:76-77
- Ölçülebilir ve ölçü esas alınan bilginin kolayca elde edilmesi,
- Ölçütün işletmenin potansiyel üretkenlik gücünü gerçekten temsil nitelikte olması,
- Ölçütün parasal birimle değil, fiziki birimlerle ifadesi, böylece fiyat dalgalanmalarından etkilenmemesi.
Sıralanan açıklamalar ışığında yukarıdaki şartları yerine getirebilmek açısından en elverişli ölçütün “işletmede çalışan iş gören sayısı” olduğu söylenebilir. Bu ölçütün en belirgin eksikliği işletmenin üretkenlik potansiyelini tam yansıtmamasıdır. Bu açıdan en elverişli ölçütler olarak “sabit sermaye yatırım tutarı” veya “makine parkının değeri” üzerinde durulabilir. Yalnız bu iki ölçütün, milli para değerinin sürekli biçimde düştüğü bir ülkede istikrarlı bir para cinsinden ifade edilmesi gereklidir12.
1.2. Genel Olarak KOBĐ Tanımlamaları
Yukarıda, KOBĐ’leri tanımlamada kullanılan nitel ve nicel ölçütleri inceledik. Çeşitli KOBĐ tanımları yapılır iken, bu ölçütlerden yaralanılmaktadır. KOBĐ tanımları yapılır iken bu tanımlar ülkeden ülkeye gelişmişlik farklarına göre ve incelenen nitel ve nicel ölçütlerin baz alınmasına göre değişiklikler arz etmektedir. Dünyadaki KOBĐ tanımlamaları ile Türkiye’deki KOBĐ tanımlamaları geçmişte farklılık arz eder iken, artık Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB)’ne yakınlaşması ve AB’ye uyum yasaları çerçevesinde tanım değişiklikleri olmuştur.
Bununla birlikte, tüm ülkeler için ortak bir KOBĐ tanımı sınıflamasının yapılmasında, daha önce üzerinde durulan nitelik ve nicelik özellikleri ayrımının yapıldığını ve KOBĐ’lerin tanımlanmasında bu özelliklere başvurulduğu görülmektedir. Ancak, şu da hemen belirtilmelidir ki, bu özelliklerin hiç biri tek başına yeterli olamamaktadır13. Değişik nicel kıstaslar yanında nitel tanımlamaların da üstünde durulması gerektiği muhakkaktır. Literatürde zikredilen birçok nicel kıstastan özellikle üç tanesi önemli addedilmektedir. Bunlar; istihdam, yıllık satış tutarları ve işletmenin makine değeri (yatırılan sabit ya da toplam sermaye) dir. Nitel kriterler göz önüne alınacak olduğunda da, bunları işletme sahibine ve işletmeye ilişkin nitel özellikler diye tefrik etmek mümkündür14.
12 Tamer Müftüoğlu,Türkiye’de Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler, Ankara-1991, ss:78-80 13 Hüseyin Özgen, KOBĐ’lerin Yönetim Sorunları ve Çözüm Önerileri, Ankara:1997, s. 15. 14 Devlet Planlama Teşkilatı, Küçük ve Orta Boy Đşletmeler, Ankara:1991, s. 6.
Günümüzde birçok ülkede ve tabi ki Türkiye’de de küçük ve orta ölçekli işletmeler ekonomik gündemde önemli bir yer tutmaya başlamış bulunmaktadır. Esasen ülkemizde küçük sanayi işletmelerinin köklü bir geçmişe sahip olduğunu belirtmemiz gerekir15.
Đşte ülke ekonomisinde bu kadar önemli yere sahip olan KOBĐ’lere özellikle, gerekli yardım ve desteğin sağlanabilmesi için de, öncelikle KOBĐ tanımının yapılması gerekmektedir. Yanlış bir tanımın yapılması, yapılacak yardımların KOBĐ’lere ulaşmasını önleyecektir. Kısaca, KOBĐ tanımının önemi, devlet tarafından yapılacak yardımların gerçek sahibine ulaşmasını sağlamaktır.
Dünyada ve Türkiye’de de araştırmacılar, işletmeleri kalitatif ve kantitatif ölçüleri dikkate alarak büyük ve küçük, bazen de büyük, orta ve küçük olarak ayırt etmektedirler. Aslında burada sözü edilen kavramlar daha çok göreceli bir büyüklüğü ifade edebilmek amacıyla kullanılmaktadır. Bu nedenle, büyük, orta ve küçük işletme kavramlarının ifade ettiği büyüklük ölçüsü, ülkeden ülkeye, sektörden sektöre farklılıklar gösterebilmektedir16.
Bu açıklamalarımıza bağlı olarak sayısal ölçülere göre işletmeleri sınıflandıracak olur isek, genel olarak işletmeler aşağıdaki gruplara ayrılmaktadır;
- Mikro işletmeler
- - Küçük Đşletmeler
- Orta Büyüklükteki Đşletmeler
- Büyük Đşletmeler
- Çok Uluslu Đşletmeler17.
Şimdi önce dünyada KOBĐ tanımları sonrada Türkiye de KOBĐ tanımları incelenecektir.
1.2.1 Dünyada KOBĐ Tanımları
Dünyanın değişik ülkelerinde gelişmişlik farklarına göre nitel ve nicel ölçütlerdeki farklı kullanımlarına göre değişik tanımlamalar karşımıza çıkmaktadır. Şimdi gelişmişlik sırasına göre dünyadaki KOBĐ tanımlarını incelemeye başlayacağız,
15 Özdemir Akmut, Küçük Sanayi Đşletmelerinin Ekonomideki Yeri ve Önemi, Sanatkarlar ve Küçük
Sanayiciler Kongresi, Ankara:1989, s. 57.
16 Nurel Üner, Türkiye’de KOBĐ’lerin Genel Sorunları ve Çözüm Yolları, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını,
Sayı:2, Đzmir-1991, ss. 1-5.
1.2.1.1. Amerika’(ABD) da KOBĐ Tanımları
ABD’de KOBĐ’ler için resmi bir tanımlama bulunmamaktadır. 1953 tarihli Küçük
Đşletme Kanunu; küçük işletmeyi sahipliği ve yönetimi bağımsız, faaliyet gösterdiği alanda hakimiyet gücü bulunmayan işletme olarak tanımlanmaktadır. ABD Küçük Đşletme Teşkilatı (SBA, Small Business Administration), sektörel olarak işletmelerin satış tutarı ve istihdam edilen işçi sayısına göre KOBĐ tanımları bulunmaktadır. Örneğin SBA, imalat sektöründe faaliyet alanına göre 500 veya 1000 işçiden az, toptan ticarette en fazla 100 işçi çalıştıran işletmeleri küçük işletme olarak tanımlamaktadır18. Amerikan Vergi Đdaresi ise küçük işletme tanımını farklı açıdan tanımlamakta ve yıllık satışı 1 milyon dolardan az olan işletmeleri küçük
işletme olarak kabul etmektedir.19 Burada SBA sağlayacağı destekler açısından, vergi idaresi
ise tahsil edeceği vergi açısından küçük işletmeleri belirlemekte ve amaç farklılaştığı için tanımda farklı olmaktadır.
1993 yılı verilerine göre, A.B.D.’de genel olarak 100’e kadar işçi çalıştıran işletmeler küçük sanayi içinde düşünülürken, bazı durumlarda bu sınır 500’e kadar genişletilebilmektedir. Orta ölçekli işletmeler için ise, genel kabul görmüş sınır 1000 işçidir. Burada da istisnai durumlarda bu sınır 1500 işçiye kadar artırılabilmektedir. Ancak 1995 yılı verilerine göre ise, A.B.D.’de bir sanayi işletmesinde istihdam edilen işçi sayısı 250 ve daha az ise, o işletme küçük işletme sayılmakta; çalışan sayısı 1000’i aştığında ise, büyük işletme olarak kabul edilmektedir20.
Ayrıca bu ülkede 1920’li yıllardan bu yana faaliyette bulunan SBA KOBĐ tanımlamasında çalıştırılan işçi sayısının yanında işletmenin satış tutarını da nicel ölçüt olarak benimsemektedir. Örneğin SBA tekstil sektöründe 250 işçi istihdamını ve 9,5 milyon dolarlık satış tutarını küçük işletme sınırı olarak ileri sürmektedir21.
Aşağıdaki Tabloda ABD açısından işletme ölçeğine göre çalışan işçi sayıları gösterilmektedir22.
18 http://www.sba.gov.size 19 Halil Sarıaslan, a.g.e., s.4 20 Hüseyin Özgen, a.g.e,s. 17 21 Tamer Müftüoğlu,a.g.e.s.107
Tabolo:1.1. ABD’de Đş Gören Sayısına Göre Đşletme Ölçeği
ÖLÇEK ÇALIŞAN KĐŞĐ SAYISI
Küçük Đşletmeler 1-499
Orta Đşletmeler 500-1499
Büyük Đşletmeler 1500 Kişiden Fazla
Kaynak: http://www.kosgeb.gov.tr/ekler/dosyalar/yayın/7%5CTA.pdf.
1.2.1.2. Avrupa Birliğinde (AB) KOBĐ Tanımları
Avrupa Birliği, KOBĐ tanımları konusunda gerek ulusal gerek Birlik bazında karışıklığa neden olmamak üzere yeni bir ortak tanım getirmiştir. 07.02.1996 tarihli Konsey Kararı çerçevesinde belirgin bir şekilde ortaya konulan KOBĐ tanımı işçi sayısı, bilanço büyüklüğü ve bağımsızlık derecesinden oluşan ölçütleri kapsamakta ve yeni tanıma göre 250’den az işçi çalıştıran işletmeler KOBĐ olarak kabul edilmektedir23.
AB’de KOBĐ’ler çalışan kişi sayısı ile yıllık ciroları veya bilançolarına göre tanımlanır. Bu sayı işletmedeki tüm çalışan sayısını kapsar. AB’de KOBĐ tanımı aşağıdaki tabloda çalışan sayısı ve yıllık ciro veya bilanço büyüklüğüne göre düzenlenmiştir.
Tablo 1.2: AB KOBĐ Tanımlamaları
KOBĐ Tanımı Çalışan sayısı Yıllık Ciro veya Bilanço
Mikro Ölçekli Đşletme 10 dan az 2 milyon Euro’ya kadar 2 milyon Euro’ya kadar
Küçük Ölçekli Đşletme 50’den az 10 milyon Euro’ya kadar 10 milyon Euro’ya kadar
Orta Ölçekli Đşletme 250’den az 50 milyon Euro’ya kadar 43 milyon Euro’ya kadar
Kaynak: http://www.europa.eu.int.comm/enterprise/policy/sme definition/index en.htm
Eurostat 2002 verilerine göre, AB’deki işletmelerin %89.1’ini mikro işletmeler, %11.3’ünü ise küçük ve orta büyüklükteki işletmeler oluşturmaktadır. Çalışan sayısına göre dağılımda ise, büyük şirketlerin payı %33.1, mikro ölçeklilerin %27.8, küçük ve orta ölçeklilerin ise %38.9 dur. Yaratılan katma değerde en büyük pay %40.3 ile 250 den fazla çalışanı olan büyük işletmelere ait iken, mikro işletmelerin payı %20.8, küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin payı ise %38.9 dur24. AB de KOBĐ’lerin yapısı incelendiğinde aşağıdaki tablo karşımıza çıkmaktadır. Tablo 1.3 de AB’de KOBĐ’lerin işletmelerin %99.78’ini oluşturduğu görülmektedir. Bu oran oldukça büyüktür ve AB için KOBĐ’lerin önemini ortaya
23 Meral Sayın, Mustafa Akan Fazlıoğlu, Avrupa Birliğinde KOBĐ Destekleme Programları ve Diğer Teşvik
Araçları, KOSGEB Yayınları, Genç Büro Reklam Matbaacılık San, Ocak 1997, s.3
koyma açısından istihdama katkısı da %71.48 olduğu düşünülür ise yeterli olduğu görülmektedir.
Tablo:1.3 Avrupa Birliğinde KOBĐ Yapısı
Toplam Đşletme Sayısı 16.350.000 (%99.78’i KOBĐ)
Toplam istihdam 101.350.000 (%71.48’i KOBĐ’lerde istihdam)
Ortalama Đstihdam 6 Đşçi/Đşletme
KOBĐ Đş Gücü verimliliği 45.000 Euro/Đşçi
KDV’de Đş Gücü Maliyetinin Oranı %59
Kaynak: Mustafa H. Çolakoğlu, KOBĐ Rehberi, Yorum Matbaacılık, TOBB Yayınları, Nisan 2002, s.5
AB de KOBĐ’lerin sayısal dağılımına bakacak olur isek, Aşağıdaki 1.4 no lu tablo karşımıza çıkmaktadır. Tabloda Mikro, Küçük, Orta ve Büyük işletmelerin sayısı çalışan sayıları ve ortalama istihdamları görülmektedir. Burada da mikro işletmelerin yoğunlukta olduğu büyük işletmeleri geçtiği görülmektedir.
Tablo:1.4. Avrupa Birliğinde KOBĐ’lerin Sayısal dağılımı
Đşletme Tipi Đşletme Ölçeği Đşletme Sayısı Çalışan sayısı Ort. Đstihdam
Mikro 0-9 15.210.000 31.450.000 2 Küçük 10-19 20-49 605.000 370.000 8.250.000 12.250.000 13 33 Orta 50-99 100-249 250-499 70.000 60.000 15.000 4.950.000 10.400.000 5.100.000 71 173 340 Büyük 500 (+) 20.000 28.900.000 1445 Toplam 101.350.000
Kaynak: Mustafa H. Çolakoğlu, KOBĐ Rehberi, Yorum Matbaacılık, TOBB Yayınları, Nisan 2002, s.5
AB’de ülkeler bazında baktığımız zaman karşımıza aşağıdaki tanımlamalar çıkmaktadır. Bu çalışmamızda AB ülkelerinden Fransa, Almanya, Đngiltere ve Đtalya gibi gelişmiş ülkelerde KOBĐ tanımlamaları incelemesi yapılacaktır.
