TAM METİN BİLDİRİLER KİTABI
FULL PAPERS BOOK
Uluslararası Bilimsel Araştırmalar ve Yenilikçi Çalışmalar Sempozyumu
International Symposium of Scientific Research and Innovative Studies
Uluslararası Bilimsel Araştırmalar ve Yenilikçi Çalışmalar Sempozyumu
International Symposium of Scientific Research and Innovative Studies
22‐25 Şubat 2021/22‐25 February 2021
Editorler/Editors
Dr. Muhammet Nuri SEYMAN
Dr. Cemil KÖZKURT
Dr. Adem DALCALI
ISBN: 978‐625‐44365‐7‐4
Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi
/TÜRKİYE
Uluslararası Bilimsel Araştırmalar ve Yenilikçi Çalışmalar Sempozyumu
International Symposium of Scientific Research and Innovative Studies
22‐25 Şubat 2021/22‐25 February 2021
Düzenleme Kurulu/ Organization Committe
Dr. Muhammet Nuri SEYMAN Dr. Cemil KÖZKURT Dr. Adem DALCALIBilim Kurulu/ Scientific Committe
Dr. Feyzullah TEMURTAŞ Dr. Mehmet TEKTAŞ Dr. Osman YILDIZ Dr. Necmi TAŞPINAR Dr. Mehmet AKBABA Dr. İbrahim DEVELİ Dr. Lianggui LIU Dr. Alexandre Jean Rene SERRES Dr. Mehmet AKAR Dr. Ali Rıza YILDIZ Dr. Recep ÇALIN Dr. Mahmut BÖYÜKATA Dr. Serap ALTUNTAŞ Dr. Mustafa GÜNAY Dr. Zitaun CAI Dr. Ke‐Lin DU Dr. Degan ZHANGDr. Jianjun WANG Dr. Jue‐Sam CHOU Dr. Hui CHEN Dr. Ahmed Kadhim Hussein Dr. Ziyodulla YUSUPOV Dr. Selim ÖNCÜ Dr. Osman ÜNLÜ Dr. Emre ÇELİK Dr. Abdullah YEŞİL Dr. Muharrem PUL Dr. Aşır ÖZBEK Dr. Zafer İBRAHİMOĞLU Dr. İsmail ŞAHİN Dr. Bülent BÜYÜK Dr. Serhat DUMAN Dr. Özgür SELVİ Dr. M. Hanefi CALP Dr. Diler YILMAZDr. Yılda Arzu ABA Dr. Aslıhan ESRİNGÜ Dr. Ning CAI Dr. Oye Nathaniel DAVID Dr. Neelamadhab PADHY Dr. Héctor F. MIGALLON Dr. Sasmita MOHAPATRA Dr. Mithat ŞİMŞEK Dr. Adnan UZUN Dr. Harun ÖZBAY Dr. Abdullah GÖKYILDIRIM Dr. Mehmet Metin ÖZGÜVEN Dr. Taşkın EROL Dr. Kerem ÖZDEMİR Dr. Cennet GÖLOĞLU DEMİR Dr. Engin DEMİR Dr. Berna KÖKTÜRK DALCALI Dr. Berna AKAY Dr. Hanife DURGUN Dr. Şeyda CAN Dr. Hayri YAMAN Dr. Mustafa EKER Dr. Osman ÇAMLIBEL Dr. Mahmut ÜNVER Dr. İlyas ÖZER Dr. Hasan ŞAHİN Dr. Akif KARAFİL Dr. Serhat Berat EFE Dr. Mesut GÖR Dr. Rahim DEHKHARGHANİ Dr. Behnaz HASSANSHAHİ Dr. Asit Kumar GAIN Dr. Vandana ROY Dr. uan TIAN Dr. Charles Z. LIU Dr. ingting ZHAO Dr. Igor Simplice MOKEM FOKOU Dr. Yifang WEI Dr. Diego Real Mañez Dr. Abdul QAYYUM Dr. Minh Trong HOANG Dr. Radu Emanuil PETRUSE Dr. Abdollah Doosti‐AREF Dr. Mingxiong ZHAO Dr. Volodymyr Gennadievich SKOBELEV Dr. Mohammed Hassan DIGHIRI Dr. Quang Ngoc NGUYEN Dr. M.M. KARMRUZZAMAN Dr. Kamarulzaman KAMARUDIN Dr. Marlon Mauricio Hernandez CELY Dr Maxim A. DULEBENETS Dr. Alex Michailovic ASAVIN Dr. Farooque Hassan KUMBHAR Dr. Halil GÖR Dr. Cemil OCAK
İÇİNDEKİLER/TABLE OF CONTENTS
FARKLI DAĞILIM FONKSİYONLARININ DENGE OPTİMİZASYON
ALGORİTMASINDA KULLANILMASI ... 13
SEY İLE BİR TRANSFORMATÖRÜN TASARIMI VE VERİMİ ... 27
CİSİMLERİN RADAR KESİT ALANLARININ ANALİZİ ... 37
PANTELLERİT PIROKLASTİKLERDE FAYALİT KİMYASI VE ÖNEMİ ... 42
ÜÇ FARKLI TİP KONİKSEL BORU GİRİŞ TİPİNİN BORU GİRİŞ AKIŞINA OLAN ETKİLERİNİN SAYISAL YÖNTEMLE ARAŞTIRLMASI ... 50
KAYSERİ BÖLGESİ POMZA OLUŞUMLARININ YALITIMLI KOMPOZİT HARÇ ÜRETİMİNDE KULLANIMI ÜZERİNE BİR İNCELEME ... 69
AKILLI DAĞITIM ŞEBEKELERİNDE ADAPTİF KORUMA KOORDİNASYON SİSTEMİ ... 84
TERMOELEKTRİK SOĞUTMA SİSTEMLERİ ... 99
ÇİFT YAŞLANDIRMA VE TERMOMEKANİK ÇIFT YAŞLANDIRMA İŞLEMLERİNİN AA 2024 ALÜMİNYUM ALAŞIMININ SERTLİK VE MİKROYAPISI ÜZERİNE ETKİSİ ... 111
TORNALAMA İŞLEMİNDE İLERLEME HIZI, KESME HIZI VE KESİCİ TAKIM ÖZELLİKLERİNİN AISI 4140 (42CrMo4) ÇELİĞİNİN YÜZEY PÜRÜZLÜLÜĞÜNE ETKİLERİNİN İNCELENMESİ ... 124
SÜRTÜNME KARIŞTIRMA KAYNAĞIYLA BİRLEŞTİRİLMİŞ AA6061-T6 VE AA7075-T6 MALZEME ÇİFTLERİNİN DENEY SONUÇLARININ İRDELENMESİ ... 136
TEK DİYOT MODELİNE DAYALI BİR FOTOVOLTAİK PANEL EMÜLATÖR SİSTEMİNİN TASARIMI ... 146
ÇOK AMAÇLI OPTİMİZASYON PROBLEMLERİ İÇİN KARŞITLIK ÖĞRENME TEMELLİ ÇOK AMAÇLI HARRİS ŞAHİN ALGORİTMASI ... 158
GÖRÜNTÜ İŞLEME TEKNİKLERİNİN OPTİMUM BAZ İSTASYONU YERİ TESPİTİNDE KULLANILMASI ... 173
KAFES YAPILI MALZEMELERDE GERİNİM TABANLI YORULMA ÖMRÜ HESABI ... 179
DESTEK VEKTÖR MAKİNESİ İLE GÜNLÜK DOLAR TAHMİNİ ... 193
BİTKİSEL YAĞLARLA MODİFİYE EDİLEN BİTÜMLERİN FİZİKSEL VE MEKANİK ÖZELLİKLERİNİN ARAŞTIRILMASI ... 203
DÖKÜM YÖNTEMİ İLE MANGANLI ÇELİK MALZEMEDEN ÜRETİLEN ABKANT PRES ZIMBA VE DİŞİ KALIPLARIN ZAMAN-ÜRETİM PERFORMANSLARININ İNCELENMESİ ... 214 FOTOVOLTAİK SİSTEMLER İÇİN SIFIR GERİLİMDE ANAHTARLAMALI CUK
DÖNÜŞTÜRÜCÜ TASARIMI VE SİMÜLASYONU ... 227 TASARIM EKSANTRİKLİĞİNE YENİ BİR BAKIŞ AÇISI ... 242 ENERJİ VERİMLİLİĞİNDE AKILLI AYDINLATMA SİSTEMLERİNİN ETKİLERİ:
KAMU BİNASI UYGULAMASI ... 257 ÇOK KATLI SICAK PRESLE ÜRETİLEN HAFİF YOĞUNLUKLU LİF LEVHALARIN
(L-MDF) BAZI FİZİKSEL VE MEKANİK ÖZELLİKLERİ ... 271 TOPLU TAŞIMA SEFER OPTİMİZASYONU İÇİN KULLANILAN AKILLI ULAŞIM
SİSTEMLERİ TEKNOLOJİLERİ ... 282 HAVA VE TOPRAK KAYNAKLI ISI POMPALARININ R134A VE R1234ZE
SOĞUTUCU AKIŞKANLARI İÇİN ENERJİ VE EKSERJİ ANALİZİ ... 294 AlSi10Mg ALAŞIMININ TOZ METALURJİSİ İLE ÜRETİMİ: BASINÇ DESTEKLİ
SİNTERLEME VE CALPHAD METODOLOJİSİ ... 314 MASK R-CNN İLE İHA GÖRÜNTÜLERİNDEN ARAÇ TESPİTİ ... 326 ÇOK CİDARLI KARBON NANOTÜP TAKVİYELİ POLİÜRETAN KOMPOZİTLERİN
MEKANİK DAVRANIŞLARI ... 336 BLOKZİNCİR TEMELLİ MİLLİ BAĞIŞ ZİNCİRİ PROJESİ ... 344 ANALİTİK AĞ SÜRECİ YÖNTEMİ İLE ARAÇ İÇİN EN UYGUN LASTİK SEÇİMİ ... 363 ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ ALANINDA YAPILMIŞ ÇALIŞMALARIN
BİBLİYOMETRİK ANALİZİ ... 368 PASLANMAZ ÇELİKLERİN DERİN ÇEKİLEBİLİRLİKLERİNE PROSES
PARAMETRELERİNİN ETKİSİNİN SONLU ELEMANLAR ANALİZİ İLE
DEĞERLENDİRİLMESİ ... 382 KABLOSUZ İVME ÖLÇERLER İLE YAPI TİTREŞİM ANALİZİ İLE MOD
ŞEKİLLENMESİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK TASARIM ... 393 AFAD VE İTFAİYE EKİPLERİNİN İŞ GÜVENLİK KÜLTÜRLERİ: YÖNETİM
BAĞLILIĞI, İŞ GÜVENLİĞİ EĞİTİMİ VE RAPORLAMA KÜLTÜRÜ AÇISINDAN BİR DEĞERLENDİRME ... 399 DEPOLARDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BAKIMINDAN RİSK FAKTÖRLERİ ... 411 TÜRKİYE’DE YALIN DÜŞÜNCE VE YALIN İNŞAAT UYGULAMALARININ ÖRNEK
BİR ŞANTİYE ÜZERİNDE İNCELENMESİ ... 425 ASSESSMENT OF ACCURACY ON DEM AND ORTHOMOSAIC CREATED BY UAV
FOTOVOLTAİK BESLEMELİ LED AYDINLATMA İÇİN ZVS SEPIC DEVRESİ
TASARIMI ... 460 BİR STADYUMUN YÜK TALEBİNİN KARSILANMASI İÇİN OPTİMUM
YENİLENEBİLİR ENERJİ SİSTEMİNİN TASARIMI ... 468 BİR MELEZ MODEL: MERKEZ TABANLI KÜMELEME VE KARAR AĞAÇLARININ
EMLAK FİYAT TAHMİNİ UYGULAMASI ... 478 FRAKSİYONEL DERECELİ KAOTİK RÖSSLER SİSTEMİNİN DEVRE SENTEZİ ... 489 GÜNEŞ PANELLERİ İÇİN SÜPÜRÜCÜ TASARIMI, SİMULINK İLE MODELLENMESİ
VE GÖLGELENME ARIZASININ TESPİTİ ... 499 ELEKTROOKÜLOGRAFİ (EOG) İLE VERİ ALMA DEVRESİ TASARIMI ... 512 ÇANAKKALE İLİNİN ÜÇ FARKLI BÖLGESİNDEKİ MEVCUT BİR BETONARME
YAPININ DEPREM PERFORMANSLARI ... 523 MEDİKAL GÖRÜNTÜLERDE GÜRÜLTÜ TEMİZLEME YÖNTEMLERİNE GENEL BİR
BAKIŞ ... 538 GÜNEŞ ENERJİ SİSTEMLERİ PANEL EĞİM AÇISININ GÜNEŞ IŞINIMINA
ETKİSINİN ARAŞTIRILMASI ... 550 SPEI VE RDI KURAKLIK İNDEKSİ YÖNTEMLERİ İLE GÜNEYDOĞU ANADOLU
BÖLGESİNDE KURAKLIK ANALİZİ ... 557 KAPSAMA ALANI BENZETİMLERİNE YÖNELİK IŞIN İZLEME
ALGORİTMALARININ HESAPLAMA PERFORMANSLARI ... 566 ÜLKELER ARASI GÖÇ AKIŞLARININ SEBEPLERİ ÜZERİNE BİR TEMEL
BİLEŞENLER ANALİZİ ... 576 BAZALT KIRMATAŞ MALZEMESİ İLE İNŞAA EDİLEN YOL ALT TEMEL
TABAKASINDA BAZALT GEOGRİD KULLANIMININ YOLUN TAŞIMA GÜCÜNE ETKİSİ ... 591 STUDY OF THE PROPERTIES OF CEMENT AND MORTAR PASTES CONTAINING
WOOD ASH ... 602 AISI 304 KALİTE PASLANMAZ ÇELİK BİLYELERDE MANYETİZMA ... 608 AKILLI ELEKTRONİK ENSTRÜMANTASYON YÖNTEMİ İLE SU SAYACININ
ÖLÇME HATASININ BELİRLENMESİ ... 615 İNŞAAT SEKTÖRÜ İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE PROAKTİF YAKLAŞIMLAR 630 KIRIKKALE İLİ YAHŞİHAN İLÇESİ KARADERE TAŞKIN PİK DEBİLERİNİN
HESAPLANMASI VE HEC-RAS İLE MODELLENMESİ ... 647 CFTA TABANLI ELEKTRONİK OLARAK AYARLANABİLİR ÇOK GİRİŞLİ TEK
ÇIKIŞLI GERİLİM BİÇİMLİ EVRENSEL İKİNCİ DERECE SÜZGEÇ ... 658 EOG CİHAZI İLE ARAYÜZ KONTROLÜ ... 671
ELEKTRİKLİ ARAÇ İNVERTERLERİ İÇİN SiC MOSFET YAPILARI HAKKINDA KAPSAMLI BİR İNCELEME ... 684 TEKRARLAYAN SİNİR AĞLARI İLE KREDİ KARTI MÜŞTERİLERİNDE TEMERRÜT
TAHMİNİ ... 696 PERSONEL SERVİSİ ROTALARININ OPTİMİZASYONU ... 709 CAM YÜZEY ÜZERİNE KAPLANMIŞ TiO2 FİLMLERİ İLE AO7 BOYARMADDESİNİN
FOTOKATALİTİK GİDERİMİ ... 722 DC-DC ALÇALTICI TİP DÖNÜŞTÜRÜCÜ İÇİN GEÇİCİ YANITI DİKKATE ALAN
DEĞİŞTİRİLMİŞ PSO ALGORİTMASI ... 731 GLUTENSİZ FIRINCILIK ÜRÜNLERİNDE KULLANILAN UNLARIN
ÖZELLİKLERİ ... 743 UZUN KISA SÜRELİ BELLEK TABANLI KISA DÖNEM YÜK TAHMİNİ ve
KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ ... 759 MAKİNE PARÇALARININ TİTREŞİM SÖNÜMLEMESİNDE KULLANILABİLECEK
KOMPOZİT SİSTEM TASARIMI ... 772 KONVOLÜSYONEL SİNİR AĞI TABANLI SIĞ ALGORİTMALAR KULLANILARAK
VİDEO DİZİSİ TANIMA ... 785 BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİ İMGELERİNDEN BEYİN KANAMASI TESPİTİ YAPAN
DERİN ÖĞRENME TABANLI AKILLI TANI MODELİ ... 798 DÖNEL KAVŞAKLARDA GEOMETRİK GECİKME ÜZERİNE BİR TARTIŞMA ... 809 BETONARME BİR YAPIDA KULLANILAN ÇAPRAZ ÇUBUK ELEMANLARDA
ÇELİK VE CAM LİF TAKVİYELİ POLİMER (GFRP) MALZEMELERİN
KULLANIMININ DİNAMİK ANALİZİ ... 820 GİYİLEBİLİR TEKNOLOJİLERDE ÖNDE GELEN İSİMLERDEN BİRİSİ: AKILLI
SAATLER ... 835 TIBBİ GÖRÜNTÜLEMEDE DERİN ÖĞRENME VE BÖLÜTLEME ... 849 NİTROSELÜLOZ BAZLI YAKITLARIN DEPOLAMA ÖMÜRLERİNE ORTAM
KOŞULLARININ ETKİSİNİN İNCELENMESİ ... 862 KÖPÜK BETONLARDA TABAN KÜLÜNÜN HAFİF AGREGA OLARAK
DEĞERLENDİRİLMESİ ... 872 ISI DEPOLAMA MALZEMELERİNİN CSP SİSTEMİNDE ANALİZİ ... 884 KÜMELEME DOĞRULUK İNDİSLERİ İLE ELEKTRİK YÜK VERİLERİNİN OPTİMUM
KÜME ADEDİNİN BELİRLENMESİ ... 895 MAG KAYNAK YÖNTEMİYLE BİRLEŞTİRLEN YÜZEYİ SERTLEŞTİRİLMİŞ S355JO
ÇELİĞİN KAYNAK DİKİŞ GEOMETRESİ ÜZERİNE KORUYUCU GAZIN
TEKSTİL BOYALARININ İKİLİ KARIŞIMLARI İÇİN XG/PMEMA NANOKOMPOZİTİ İLE YARIŞMALI ADSORPSİYON ... 923 YENİ XG/PMEMA NANOKOMPOZİT HİDROJELİNİN SENTEZİ VE ŞİŞME
DAVRANIŞLARI ... 933 ATLAS VERTEBRA KEMİĞİNİN BÖLGE TABANLI EŞİK YÖNTEMİ
KULLANILARAK OTOMATİK MORFOMETRİK ÖLÇÜMÜ ... 940 NANO-AKIŞKAN İLE YAPILAN SOĞUTMANIN PEM TİPİ YAKIT HÜCRESİ
PERFORMANSINA ETKİSİNİN SAYISAL İNCELENMESİ ... 955 TÜRKÇE METİNLERDE DERİN ÖĞRENME YÖNTEMLERİ KULLANILARAK
DUYGU ANALİZİ ... 971 SEMANTIC ANALYSIS OF TURKISH LANGUAGE AT DISCOURSE LEVEL WITH
ONTOLOGY BASED MODELS CREATED ON COMPUTER ... 983 RESISTOR COLOR CODE TEACHING KIT FOR EDUCATIONAL PURPOSE ... 998 PARAMETRIC DESIGN OF SPEED REDUCER GEAR PAIR ... 1004 THE RACE BETWEEN INDUSTRIAL ROBOTS AND HUMAN LABOR IN SMART
FACTORIES ... 1010 BALLISTIC PERFORMANCE INVESTIGATION OFASYMMETRIC SANDWICH
STRUCTURE ... 1019 MONITORING SHELF AVAILABILITY USING MOBILE AUGMENTED REALITY 1026
AL-HAMS AND AL-JAHR SIFAAT EVALUATION USING CLASSIFICATION
APPROACH ... 1038 VERSATILE COMPARISON OF DIFFERENT WASTEWATER COLLECTION AND
TREATMENT SCENARIOS ON A CAMPUS MODEL ... 1051 OPTIMUM WORKING FLUID SELECTION FOR ORC-ORC COMBINED POWER
SYSTEM ... 1059 THE EFFECT OF POZZOLAN TYPE ON COMPRESSIVE STRENGTH OF
GEOPOLYMER CONCRETE ... 1072 DESIGN OF PV BASED ZVS SEPIC CONVERTER FOR ELECTRIC VEHICLE
BATTERY CHARGER ... 1084 EPILEPTIC SEIZURE DETECTION USING TIME-DOMAIN AND WAVELET-DOMAIN
FEATURES ... 1093 PETRI NET BASED LINE FOLLOWING ROBOT ... 1106 SALT (NaCl) REDUCTION IN SUCUK, HEAT-TREATED SUCUK AND
PASTIRMA ... 1119 MODELLING OF THE RUNOFF COEFFICIENT BY THE HIERARCHICAL
MULTI-AGENT APPROACH FOR MODELLING AND SIMULATION OF INDUSTRIAL PROCESSES ... 1144 PERFORMANCE OF CONCRETE CONTAINING RECYCLED RUBBER AS FINE
AGGREGATE ... 1158 A SURVEY ON INTEGRATED CIRCUIT TROJANS ... 1170 BEHAVIOR OF A SAND CONCRETE BASED ON MARBLE WASTE (SHRINKAGE
AND LOSS OF MASS) ... 1185 THE SPECTRAL PROPERTIES OF A BESSEL GAUSSIAN VORTEX BEAM IN
TURBULENT ATMOSPHERE ... 1193 SOLID STATE 29SI MAS NMR SPECTROSCOPY OF NORMAL AND ULTRA HIGH
PERFORMANCE CONCRETES ... 1202 COMPARISON OF THE CATALYTIC ACTIVITIES OF TWO TYPE X FLY ASH-BASED ZEOLITES OBTAINED WITH DISTILLED AND SEA WATER ... 1213 INVESTIGATION OF THE EFFECT OF BORON WASTE ADDITION ON THE
PERFORMANCE OF CONCRETE ... 1223 DECREASING DEFECTS DUE TO BURRS IN THE DOOR INNER PANEL OF
DISHWASHERS THROUGH KAIZEN EVENT ... 1230 AN EFFICIENT AUTOMATIC TRAFFIC SIGN RECOGNITION SYSTEM VIA HOUGH
TRANSFORM AND IMAGE CORRELATION ... 1245 TERMAL UZAKTAN ALGILAMA VERİLERİ KULLANILARAK ARAZİ YÜZEY
SICAKLIĞI DEĞİŞİKLİKLERİNİN ARAŞTIRILMASI: İZMİR ÖRNEĞİ ... 1257 PERFORMING AND MITIGATING A DISTRIBUTED DENIAL OF SERVICE
ATTACK ... 1267 SABİT KESİR AYIRIMI ZAMANLAMA METODU KULLANILARAK NET KAYNAK
SPEKTRUMUNUN ELDE EDİLEBİLMESİ İÇİN ... 1280 COVID-19'UN TEDAVİSİNDE KULLANILAN FORMOTEROL'ÜN KUANTUM
KİMYASAL ÇALIŞMASI ... 1287 MUŞ İLİ ENDEMİK/NADİR BİTKİLERİ VE TEHLİKE KATEGORİLERİ ... 1297 THE EXISTENCE OF BIOLOGICAL SOIL CRUSTS AT GYPSUM SOILS ... 1305 BATI PALEARKTİK BÖLGEDE ICHNEUMONIDAE (HYMENOPTERA)
FAMILYASININ İKLİM DEĞİŞİMİ ETKİSİ ALTINDAKİ POTANSİYEL
DAĞILIMI ... 1314 ESKİ TÜRKÇEDEN TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINA “GEÇ-, GEÇİN-”
FİİLLERİ ... 1320 HÜLYADA BİR TEMÂŞÂ: RECAİZADE MAHMUT EKREM’İN ŞİİRLERİNDEN
AYLAK ADAM’A HAYALȊ SEVGİLİ ... 1333 KLASİK ŞİİRDE BOZA ... 1343
MİDYAT’TA MİSYONERLER VE PROTESTAN BEHTEL KİLİSESİNİN İNŞA
SÜRECİ ... 1352 ANDRÁS J. E. BODROGLIGETI’NİN A GRAMMAR OF CHAGATAY ADLI ESERİNDE
İNCELEDİĞİ KLASİK SONRASI DEVİR ÇAĞATAY TÜRKÇESİ ÖRNEKLERİ ... 1368 FRANSA CUMHURBAŞKANI CHARLES DE GAULLE’ÜN TÜRKİYE’Yİ
ZİYARETİ ... 1393 KAHRAMANMARAŞ’TAKİ ARDIÇ AĞAÇLARININ EKOLOJİK KOŞULLARININ CBS İLE ANALİZİ ... 1411 ANADOLU KARAÇAMI’NDA FİDAN TİPİNİN FİDAN MORFOLOJİSİNE ETKİSİ . 1437 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN SU ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜNE ETKİLERİ ... 1444 AÇIK ALANDA SOFRALIK DOMATES ÜRETİMİ YAPAN İŞLETMELERİN
SOSYO-EKONOMİK ÖZELLİKLERİ: ÇANAKKALE İLİ MERKEZ İLÇE ÖRNEĞİ ... 1450 ŞEKER PANCARI ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ: BALIKESİR İLİ ÖRNEĞİ . 1462 ÇANAKKALE İLİNDE KAPYA BİBER ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ ... 1471 ALTERNATİF BESİN KAYNAĞI OLAN FİLİZLENDİRİLMİŞ GIDALARIN
ANTİOKSİDAN ÖZELLİKLERİ ... 1483 TÜRKİYE’DE TARIM SEKTÖRÜNDE KADIN İSTİHDAMI ... 1495 MORİNDA BİTKİSİNİN (MORİNDA CİTRİFOLİA L.) KANATLI BESLENMESİNDE
KULLANILMASI ... 1505 BALIKESİR İLİ TARIMSAL ÜRETİM POTANSİYELİ ... 1511 SU TASARRUFUNDA YER ÖRTÜCÜ BİTKİLERİN YERİ ... 1521 COVID-19 PANDEMİ SÜRECİNİN BANDIRMA VE GÖNEN İLÇELERİNDE SÜT
SIĞIRCILIĞINA ETKİSİ ... 1529 ORGANİK SEBZE FİDESİ YETİŞTİRİCİLİĞİ ... 1536 DERLEME: FARKLI TOPRAK İŞLEME YÖNTEMLERİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİR
TARIMA ETKİLERİ ... 1546 BİYOLOJİK VE KİMYASAL GÜBRELERİN YULAFIN OT VE TOHUM VERİMİ İLE
KALİTESİNE ETKİLERİ ... 1560 ALTERNATİF BİR KÜLTÜR BİTKİSİ: ŞEVKETİ BOSTAN ... 1568 TARIM SEKTÖRÜNDE İŞLETME TİPOLOJİLERİNE GÖRE İŞGÜCÜ ETKİNLİK
DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ ... 1576 GÜÇ SİSTEMLERİNDE MEYDANA GELEN HARMONİKLERİN
TRANSFORMATÖRLERİN GÜCÜNE VE SICAK NOKTA SICAKLIĞINA
ETKİSİNİN SEY İLE ANALİZİ ... 1592 A GEODETIC OVERVIEW ON COMPUTER VISION GEOMETRY ... 1601
SURİYE İÇ SAVAŞI’NDAKİ AFGANLAR: İRAN DEVRİM MUHAFIZLARI
FATIMİLER TUGAYI ... 1630 BATMAN’DA PETROL ÜRETİMİNİN YEREL HALKIN ALGI VE TUTUMLARI
ÇERÇEVESİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ ... 1648 HUKUK BİLİMİNE HAKİM OLMUŞ BİLİMSEL PARADİGMALAR ... 1662 ETKİNLİK VE ADALET AÇISINDAN KAMUSAL VE ÖZEL MALLARIN KAMU
KESİMİ TARAFINDAN ÜRETİLME NEDENLERİ ... 1678 HAK TEMELLİ SOSYAL POLİTİKA YAKLAŞIMI BAĞLAMINDA SİVİL TOPLUM
KURULUŞLARI ... 1693 ENFORMASYON ÇAĞI VE RİSK KAVRAMI ... 1707 KAMU POLİTİKASININ SİYASAL KURAM AÇISINDAN ANALİZİ: BİLGİ
POLİTİKASI ÖRNEĞİ ... 1717 BİLİŞSEL BAKIŞLA KENTSEL MEKÂN OKUMA VE TASARIM ATÖLYESİ:
MEKANOKU – FENER BALAT ... 1731 MORE VISIBILITY FOR PATENTS WITHIN UNIVERSITIES: THE CASE OF ALGERIA
AS A MODEL ... 1746 UMBLİKUSTA ENDOMETRİOZİS OLGUSU ... 1760 COVID-19 TANISI ALAN GERİATRİK HASTADA KRİTİK BAKIM YAKLAŞIMLARI;
OLGU SUNUMU ... 1766 COVID-19 PNÖMONİSİNDE SPONTAN TANSİYON PNÖMOTORAKS ... 1775 PANDEMİ DÖNEMİNDE AŞI OKURYAZARLIĞI ... 1783 KALP PİLİ OLAN HASTALARIMIZA AİT RADYOTERAPİ SONUÇLARIMIZ: OLGU
SUNUMU ... 1792 BOR GLİSİN MONO ESTER BİLEŞİĞİNİN ADİPOSİTLER ÜZERİNDEKİ TERAPÖTİK
ETKİLERİNİN İN VİTRO ARAŞTIRILMASI ... 1796 CYPERMETHRİNİN ÇEVREDEN UZAKLAŞTIRILMASINDA KİRAZ ÇEKİRDEĞİ
KABUĞUNUN ADSORBAN OLARAK KULLANIMI ... 1806 PROKSİMAL FEMORAL ÇİVİ KOMPLİKASYONLARININ NEDENLERİNİN
ARAŞTIRILMASI ... 1815 DİJİTAL SİNİR TAMİR SONUÇLARI VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER ... 1825 DUYGUSAL ZEKANIN ÖZ-ŞEFKAT ÜZERİNDEKİ ETKİSİNDE OTANTİK
LİDERLİĞİN ARACI ROLÜ: HİZMET SEKTÖRÜ ÇALIŞANLARINA YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ... 1836 BETONARME KOLONLARIN MOMENT-EĞRİLİK İLİŞKİLERİ ... 1845 COVID-19 ENFEKSİYONU İLE İLİŞKİLİ GUILLIAN BARRE SENDROMU / GUILLIAN BARRE SYNDROME ASSOCIATED WİTH COVID-19 INFECTION ... 1860 ŞEHİR HASTANELERİ WEB SAYFASI İÇERİK ANALİZİ ... 1870
GÖÇ VE TECAVÜZ MAĞDURU BİR KADINA YÖNELİK GÖREV ODAKLI SOSYAL HİZMET MÜDAHALE YAKLAŞIMI: BİR VAKA SUNUMU ... 1879 LOKAL İLERİ GASTRİK KARSİNOMLARDA PROFLAKTİK HİPEK UYGULANAN
HASTALARIN ERKEN DÖNEM SONUÇLARI ... 1898 DİŞETİ ÇEKİLMELERİNDE ENJEKTE EDİLEBİLİR TROMBOSİTTEN ZENGİN
FİBRİN KULLANIMI: SİSTEMATİK DERLEME VE VAKA SUNUMU ... 1905 HEMŞİRELİK ÖĞRENCİLERİNİN AMELİYAT ÖNCESİ YAPTIKLARI HASTA
EĞİTİMİNİN ETKİNLİĞİNİN VE HASTA MEMNUNİYETİNE ETKİSİNİN
İNCELENMESİ ... 1919 CERRAHİ YOĞUN BAKIM ÜNİTELERİNDE AİLE MERKEZLİ HEMŞİRELİK BAKIMI
VERİLEBİLİR Mİ? ... 1933 PANDEMİ SÜRECİNDE HEMŞİRELERDE İŞ-YAŞAM DENGESİNİN TÜKENMİŞLİĞE
ETKİSİ ... 1946 HEMŞİRELERİN AKILCI İLAÇ KULLANIMI İLE İLGİLİ TÜRKİYE’DE YAPILMIŞ
ÇALIŞMALARIN İNCELENMESİ ... 1957 GELİŞİMİN ERKEN DÖNEMLERİNDE MARUZ KALINAN DİYETİN BESİN
TERCİHLERİNE ETKİSİ ... 1969 YERFISTIĞININ KARACİĞER HEPATOSELÜLER KARSİNOMA HÜCRESİ
ÜZERİNDEKİ SİTOTOKSİK ETKİSİNİN VE ANTİOKSİDAN AKTİVİTESİNİN
BELİRLENMESİ ... 1981 NEW APPROACH ON CLASSIFICATION OF OBESITY ... 1988 YAŞLILARDA KONTRASTSIZ TORAKS BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİDE ANEMİYE
DAİR İPUÇLARI: SUBJEKTİF VE OBJEKTİF DEĞERLENDİRME ... 1999 A CASE OF EFFECTIVE TREATMENT OF A PATIENT WITH COVID-19
COMPLICATED BY BILATERAL PNEUMONIA WITH DAMAGE TO MORE THAN 60% OF THE LUNG TISSUE AGAINST A BACKGROUND OF SEVERE
CARDIOVASCULAR PATHOLOGY ... 2010 THE EFFECTS OF LIMITED OPEN OR PERCUTANEOUS APPROACH FOR THE
TREATMENT OF ACUTE ACHILLES TENDON RUPTURES ON POSTOPERATIVE FUNCTIONAL RESULTS ... 2019 DISTANCE LEARNING IN MEDICAL EDUCATION IN QUARANTINE COVID-19 2025 COVİD-19 SÜRECİNDE FARKLI PH’LARDA KULLANILAN DEZENFEKSİYON
MADDELERİNE KARŞI B12 VİTAMİNİN KORUYUCU ETKİLERİNİN
ARAŞTIRILMASI ... 2030 FEN BİLGİSİ ÖĞRETMEN ADAYLARININ ÖĞRETMENLİK ÖZEL ALAN
YETERLİKLERİNE İLİŞKİN ÖZ ALGILARININ BELİRLENMESİ ... 2039 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE ERGONOMİK FAKTÖRLERİN İNCELENMESİ:
EBEVEYN ERGEN YAKINLIĞI ÖLÇEĞİ (EEYÖ): GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK
ÇALIŞMASI ... 2067 ÇALIŞAN EBEVEYN YETERLİLİK ALGISI ÖLÇEĞİ(ÇEYA): GEÇERLİK VE
GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI ... 2073 EŞLER ARASI REKABET ÖLÇEĞİ (EARÖ) : GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK
ÇALIŞMASI ... 2078 BİREYLERİN ALGILANAN PARTNER PHUBBİNG DÜZEYLERİNİN BAZI
DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ ... 2083 ÇANAKKALE İLİNDE YAĞLIK AYÇİÇEĞİ ÜRETİMİNİN EKONOMİK ANALİZİ . 2094 OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE SOSYAL YETKİNLİKLE İLGİLİ TÜRKİYE’DE YAPILAN
LİSANSÜSTÜ TEZLERİN İNCELENMESİ ... 2105 SANAL MÜZELERİN ÖĞRENCİ GÖRÜŞLERİ AÇISINDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ ... 2119 OTİZM TEDAVİSİNDE ROBOTLARIN KULLANIMI ... 2131 SANAT İLE İLGİLİ SÖZLERİN GÖRSEL SANATLAR EĞİTİMİNDE KARİKATÜR
YOLUYLA ANLATILMASI ... 2144 İLKOKUL 1. SINIF ÖĞRETMENLERİNİN UZAKTAN EĞİTİM İLE OKUMA YAZMA
ÖĞRETİMİ SÜRECİNDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM
ÖNERİLERİ ... 2156 THE INFLUENCE OF DISTANCE LEARNING ON THE RESULTS OF THE
MATHEMATICS MODULE OF ARCHITECTURE STUDENTS ... 2174 MAIN ACTUAL ISSUES OF PROJECT ACTIVITY IN KAZAKHSTAN ... 2185 EĞİTİM FAKÜLTESİNDE OKUYAN 1. VE 4. SINIF ÖĞRETMEN ADAYLARININ
ÇOCUK HAKLARI KONUSUNDA FARKINDALIKLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ .. 2194 OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE GÖRSEL ALGIYA İLİŞKİN TÜRKİYE’DE YAPILAN
LİSANSÜSTÜ ÇALIŞMALARIN İNCELENMESİ ... 2209 HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE ANİMASYON DESTEKLİ ÖĞRETİMİN AKADEMİK
BAŞARIYA ETKİSİ ... 2223 İLKOKULLARDA GÖREVLİ OKUL MÜDÜRLERİNİN YENİLİK YÖNETİMİ VE
ÖRGÜTSEL ÇEVİKLİKLERİNİN SINIF ÖĞRETMENLERİNİN GÖRÜŞLERİNE GÖRE İNCELENMESİ ... 2234 FİZİK ÖĞRETİMİNDE RAYLAB OPTİK SİMÜLASYON PROGRAMININ
KULLANIMI ... 2252 TÜRKİYE’DE DİSLEKSİ İLE İLGİLİ YAPILAN TEZLERİN İNCELENMESİ ... 2267 OKULÖNCESİ KAYNAŞTIRMA EĞİTİMİNDE ÖĞRETMENLERİN SINIF YÖNETİMİ,
CASE STUDY OF AN EMERGING REMOTE EDUCATION PROGRAM FOR THE COVID-19 PANDEMIC IN THE AUTONOMOUS METROPOLITAN UNIVERSITY IN MEXICO ... 2294 DOĞU KARADENİZ'DE BİR ORTAÇAĞ SAVUNMA YAPISI: ARTVİN KALESİ .... 2307 KARASAL YAŞAMIN KORUNMASI HEDEFİ BAKIMINDAN TÜRKİYE’NİN
SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA İNDEKSİNDEKİ DURUMU ... 2326 İNŞAAT SEKTÖRÜNDE GÖÇMEN İŞÇİ SORUNLARI ... 2337 TÜRKİYE'DE SİGARA TÜKETİMİNİN SINIFLANDIRMA ALGORİTMALARI İLE
İNCELENMESİ ... 2352 DENEYİMSEL PAZARLAMA, MARKA İMAJI VE MARKA SADAKATİ: ÜÇÜNCÜ
NESİL KAHVE SUNAN İŞLETMELER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ... 2364 SAĞLIK HİZMETLERİNDE FİNANSMAN MODELLERİ VE HARCAMALAR ... 2378 FİNANSAL PERFORMANSIN DUPONT ANALİZİ İLE ÖLÇÜMÜ: ULAŞTIRMA
SEKTÖRÜNDEKİ FİRMALARIN İNCELENMESİ ... 2394 SOSYAL MEDYA PAZARLAMASININ MARKA DEĞERİ VE MARKA SADAKATİ
ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİ ANLAMAKTA MARKA GÜVENİNİN ROLÜ ... 2409 1973 RAMAZAN/YOM KİPPUR SAVAŞI’NDAN ÇIKARILAN DERSLER ... 2424 İNDİRİM ÇERÇEVELEME, MARKA İTİBARI, MARKA İMAJI, SATIN ALMA NİYETİ
VE GERÇEK DAVRANIŞ ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ: E-TİCARETE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ... 2442 7143 SAYILI VERGİ VE DİĞER BAZI ALACAKLARIN YENİDEN
YAPILANDIRILMASI KANUNUN VERGİ UYUMUNA ETKİLERİNİN ANALİZİ 2457 A DECISION SUPPORT TOOL TO EVALUATE SOFTWARE DEVELOPMENT
OUTSOURCING LOCATIONS WITH STI INDICATORS: COMPARISON OF
PAKISTAN WITH BRICS COUNTRIES ... 2463 EKONOMİK TÜKETİM İLE YENİLENEBİLİR ENERJİ ARASINDAKİ İLİŞKİSİ:
TÜRKİYE ÖRNEĞİ ... 2482 NÖROPAZARLAMADAN NÖROGİRİŞİMCİLİĞE ... 2496 KÜRESEL FİNANSAL KRİZ SONRASI AZERBEYCAN EKONOMİSİ ... 2516 KRİPTO PARA, BİTCOİN VE ÜLKELERİN DÜZENLEMELERİNİN
DEĞERLENDİRİLMESİ ... 2526 SOSYAL MEDYA REKLAMLARININ TÜKETİCİ DAVRANIŞLARINA ETKİSİ ... 2541 YOLCU GEMİ TİPİ İÇİN AYIRT EDİCİ DENİZCİLİK KURALLARININ
BELİRLENMESİ VE ANALİZİ ... 2576 HAVACILIKTA KARBON AZALTIM UYGULAMALARI VE ŞİRKET
UI GREENMETRIC 2020 TÜRKİYE SIRALAMASINDAKİ KATILIMCI
ÜNİVERSİTELERİN KÜMELEME ANALİZİ ... 2598 DENETÇİ GÖRÜŞLERİNİN VE DENETİM KALİTESİNİN KAZANÇ YÖNETİMİ İLE
İLİŞKİSİ: BORSA İSTANBUL ŞİRKETLERİ ÜZERİNDE BİR ARAŞTIRMA ... 2612 SOSYAL MEDYA PAZARLAMA STRATEJİLERİNİN TÜKETİCİ ÜZERİNDEKİ
ETKİLERİ ... 2631 KÜRESEL GÜCÜN ASİMETRİK POLİTİKASI: ABD’NİN SURİYE AÇMAZI ... 2644 TÜRKİYE’NİN DEMOGRAFİK DEĞİŞİMİNİN ENFLASYONLA İLİŞKİSİ ... 2655 KİŞİLİK ÖZELLİKLERİNİN İŞ BECERİKLİLİĞİNE ETKİSİ: AKADEMİSYENLER
ÜZERİNDE BİR UYGULAMA ... 2670 73 CRISIS VS COVID-19: COMPARATIVE CASES IN REGARD TO THE UNITED
STATES ENERGY TRANSITION ... 2679 BLOCKCHAIN BASED INTELLIGENCE SHARE NETWORK ... 2694 THE CHANGE IN INTERNATIONAL TRADE POLICIES IN RESPONSE TO
COVID-19 ... 2709 NITROSOPIPERIDINE IN MEAT PRODUCTS ... 2725 PROJECTING THE SCALABILITY OF STARTUPS IN EARLY STAGES: SCORING
MODEL ... 2736 AFET VE ACİL DURUM EKİBİNDE GÖREV YAPAN PERSONELİN PSİKOLOJİK
DURUM DÜZEYLERİ ... 2745 DİNİ YAPILANMALARA DAİR SOSYOLOJİK ANALİZİN TAKVA FİLMİ
ÜZERİNDEN ELEŞTİRİSİ ... 2753
DETERMINATION OF GAS / PARTICLE PHASE CONCENTRATIONS AND OF DRY DEPOSITION FLUXES WITH ACTIVE AND PASSIVE SAMPLES OF
POLYCHLORATED BIPHENILLES...2762 RECURRENT NEURAL NETWORK BASED METHODS FOR HEPATITIS
MİDYAT’TA MİSYONERLER VE PROTESTAN BEHTEL KİLİSESİNİN
İNŞA SÜRECİ
Ekrem Akman1
1Mardin Artuklu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Mardin, TÜRKİYE
ekremakman@artuklu.edu.tr ORCID: 0000-0003-2784-3908
ÖZET
Midyat 4.yüzyıldan sonra Doğu Hristiyanlığının yayıldığı Tur Abdin bölgesinin merkez yerleşkesidir. Tur Abdin’deki korunaklı dağlar Süryani Manastır hayatının merkezi olarak günümüze kadar gelmiştir. Midyat Tanzimat’a kadar Hasankeyf Sancağı’nın Tur Nahiyesi’nin merkez köyü olarak gelmiş, bu tarihten sonra kaza merkezi olmuştur. Nüfusunun çoğunluğu gayrimüslimlerden oluşan ender Osmanlı şehirlerinden birisidir. 19.yüzyılda İngiltere ve Amerika devletlerinin desteklediği Protestan misyonerler Mardin ve çevresini de faaliyet alanlarına dâhil ettiler. 1881 yılında Protestan misyon istasyonlarını kurdukları Midyat’ın Süryani nüfusunun üçte biri kadar bir sayıya ulaştılar. Bu aşamadan sonra cemaatin dini ihtiyaçlarını karşılamak üzere bir kilise ve çan kulesi açmak için ruhsat başvurusunda bulundular.
Midyat’ta misyonerler ve Protestan Behtel Kilisesi’nin inşa süreci konulu makalede Midyat özelinde Protestanlığın bölgede yayılması ve bu süreçte iki mezhep mensupları arasındaki ilişkilerin boyutu ortaya konacaktır. Osmanlı Devleti’nde misyoner ve Protestanlarla ilgili araştırmalara Midyat’ta Süryani Protestanları ve kilise inşa faaliyetleri hakkında mikro düzeyde katkı yapacaktır. Çalışmanın temel kaynağı Protestan kilisesinin ruhsat işlemleri dosyalarının bulunduğu arşiv metinleri ile konuya dair oluşan literatürdür. Bu sayede Osmanlıda mabet hürriyeti ve kilise inşası, 19. yüzyıl sonunda Osmanlı bürokrasinin kilise ruhsat işlemleri dosyası üzerinden takip edilebilecektir.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Tarihi, Midyat, Tur Abdin, Misyoner, Süryani Protestan Kilisesi
1353
MISSIONARIES IN MIDYAT AND CONSTRUCTION PROCESS
OF THE PROTESTANT BEHTEL CHURCH
ABSTRACTMidyat is the central location of the Tur Abdin region where Eastern Christianity spread after century IV. The protected mountains in Tur Abdin have survived until today as the center of Assyrian Monastery life. Midyat was the central village of Tur town of Hasankeyf sanjak (district) until the period of Tanzimat, and became a district afterwards. It is one of the rare Ottoman cities, where the majority of population is comprised of non-Muslims. Protestant missionaries, supported by England and America in the 19th century, included Mardin and the surrounding area in their area of activity. In 1881, they reached a number equal to one-third of the Assyrians population of Midyat, where they established their mission station. Later on, they applied for permission in order to open a church and bell tower so that they could meet religious needs of the people in their religion.
In the article on missionaries in Midyat and the building process of the Protestant Behtel Church, the spread of the Protestantism, especially in Midyat, will be discussed and the relationships between the members of two sects will be revealed. This study will contribute to the research on missionaries and Protestants in the Ottoman Empire on micro-level by providing information related to Assyrian Protestants and church construction activities in Midyat. The basic sources of this study are the archive texts including the license procedures of the Protestant church and the related literature. Therefore, the freedom of temple and church construction in the Ottoman Empire can be discussed over the church license procedures of the Ottoman bureaucracy at the end of the 19th century.
Keywords: Ottoman History, Midyat, Tur Abdin, Missionary, Syriac Protestant Church
1. GİRİŞ
Martin Luther ve ardılları kutsal kilise, ruhban sınıfı ve günah çıkarma gibi yerleşik Hristiyanlık teolojisi ile modern çağda münzevi Hristiyanlığa itiraz edip, temel referans aldıkları İncil metinlerini tüm dünyaya yaymaya çalıştılar. Hristiyanlığın iki büyük mezhebi Ortodoks ve Katolikliğe bir mezhep daha eklendi. Avrupa egemenliğindeki bir din (Bayart,1999:35) görüntüsü ile ortaya çıkan Protestan misyonerlerinin kurduğu Amerikan Board teşkilatı İngilizlerle işbirliği yaparak dünyada pek çok merkezdeki faaliyetlerine Osmanlı topraklarını da eklediler. (Kocabaşoğlu, 1990: 76). Osmanlı Millet
sistemi içinde muhatap alınan dini bir cemaat statüsünü kazandılar. Misyon faaliyetlerini Müslüman ve Yahudiler üzerine deneyen Protestanlar bu alanda başarı elde edemeyince Hristiyan mezheplerine daha çok da Ermenilere yöneldiler. 19.yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı coğrafyasında görünen Protestan misyonerler Ortodoks Hristiyan mezhepleri tarafından büyük tepki ile karşılandılar. 1856’dan sonra mezhep değiştirmenin serbest bırakılması Protestanların önünü açmıştır. Mardin’de ilk Protestan misyonu 1958’de açıldı. (Bozan, 2015:336). Amerikan Board misyonerlik kuruluşu İngiliz misyonerleriyle ortak hareket ederek, özellikle 1880’lerden sonra Mardin ve civarında görünür hale geldiler. Bu tarihten sonra aralarında Mardin’in de olduğu Antep, Sivas, Konya, Merzifon, Harput, Van, Diyarbakır, Erzurum, Adana, Bitlis gibi merkezlerde okul ve hastaneler açtılar. (Yücel, 1917: 4). Bu tarihten, Protestanların Ermenileri destekledikleri birinci dünya savaşına kadar Osmanlı topraklarında daha çok gayrimüslimlerin yaşadığı bölgeler yoğun bir şekilde adı geçen mezhebin misyonerlik faaliyetlerine sahne oldu. ( Kocabaşoğlu, 1989: 15).
1881 yılında Misyon istasyonu açılan Midyat da bu bölgelerden birisidir. 1911 yılında Midyat’ta sayıları 851 kişiye ulaşan Süryani Protestan cemaati kasabada kendilerine ait bir kilise ve çan kulesi inşası için teşebbüse geçtiler. İslam hukukunu uygulayan Osmanlı Devleti’nde yeni kilise ve havra yapımı Tanzimat’a kadar padişahın yetkisine bırakılmıştı. Tanzimat’tan sonra devletin koyduğu nizamnâmelere göre yeni ibadet yerlerine izin verilmeye başlanmıştır. Ancak yeni ibadet yerlerinin yapımı için hangi şartların yerine getirilmesi sıkı bir bürokratik işleme bağlanmıştır.
Bu çalışmada 19.yüzyılın sonlarında Osmanlıda bir Protestan kilisesinin inşa işlemleri, devlet politikaları ve bürokratik süreç arşiv kayıtlarındaki resmi evraklar üzerinden izlenerek ortaya konacaktır. Bölgedeki taş işçiliğinin en güzel örneklerinden biri olarak günümüze sağlam gelebilmiş Protestan Behtel Kilisesini diğerlerinden ayıran özellik ise nüfusun büyük çoğunluğunu Hristiyan mezheplerinin oluşturduğu Midyat kazasında yapılıyor olmasıdır. Bu çerçevede Süryani Kadim-Protestan mücadele ve ilişkilerine de değinilecektir. Araştırmada öncelikle Midyat’ın coğrafi konumu ve dini çeşitliliği, kasabada cemaatleri gittikçe artan Protestanlara üyelerini kaptıran Süryani Kadimlerin tepkileri ortaya konacaktır. Araştırmanın temel kaynağı mevcut literatür ile konuya dair Osmanlı Devlet Arşivleri tasniflerinde kilise ve çan kulesinin inşa sürecindeki arşiv belgeleridir.
2. TUR VEYA ABİDLER DAĞI’NIN (TUR ABDİN) MERKEZİ MİDYAT
Asur kaynaklarının Kaşyari, Matiatu, Romalıların da Mons Masius olarak adlandırdıkları Midyat, Milattan önce stratejik sefer yolu güzergâhında olması ile tarihi belgelere geçmiştir.(Erkanal, 2007:4). Asur Orduları bu yolu kullanarak Dicle vadisine ve kuzeye ulaşabiliyorlardı. Matiate Yukarı Dicle’ye giden yolların birleştiği bir merkez hükmündedir. Ancak Milattan sonra savaş ve ticaret yollarının değişmesi, İslam hâkimiyeti, Bizans ve Sasani’lerin etkilerinin azalmasıyla Tur Abdin bölgesi önemini kaybetmiştir. Doğu Hristiyanlığının yayıldığı 4.yüzyılda Roma ve İran saldırıları karşısında Midyat
1355 çevresindeki İzala dağlık bölgesini korunaklı bir inziva alanı olarak seçen Süryaniler, burayı manastır yaşamının önemli merkezlerinden biri haline getirdiler. (Çelik, 1996: 297). İslam tarihçilerinin Cebel-i Tur (Tur Dağı) dedCebel-iklerCebel-i bölge, manastır hayatına daCebel-ir “turo da abode” Cebel-ibadet edenlerCebel-in dağı anlamında Tur Abdin olarak anılmaya başlandı. (M.Streek 1985,98; Palmer,1990: 1-2).
Midyat ve çevresi İyaz b. Ğanem komutanlığında Ebu Musa el-Eş’ari tarafından İslam ordularının hâkimiyetine girdi. (20/640) Tur Abdin ve çevresi fethedilirken buranın Müslüman olmayan ahalisi Ruha Anlaşmasına tabi tutuldular. Anlaşmanın bir bölümü kilise ve mabetlerle ilgilidir. Hanna Dolapani’nin de kitabına aldığı anlaşma metnine göre, “Cizye ödedikleri sürece canları, kanları,
malları, kadınları ve çocukları, şehirleri, değirmenleri emniyettedir. Kiliseleri ve çevresindekiler onlara aittir. Bunlara dokunulmayacak ve yıkılmayacaktır. Mevcut olanlardan başka kilise inşa etmeyecekler, çan çalmayacaklar, paskalya tes’id etmeyecekler ve haçlarını göstermeyeceklerdi.” (Dolapönü, 1972:
32).
Tur Abdin ve çevresi 20.yüzyılın başlarına kadar Süryani manastırlarının dünyadaki en büyük yerleşim alanı olarak varlığını devam ettirmiştir. Hah (Anıtlı) köyündeki Meryem Ana katedrali ile Kartmin Deyr’el-umur Manastırı, Salhi (Barıştepe) köyündeki Mor Yakup, Bagök Dağı’ndaki Mor Evgin manastırları, Zaz (İzbırak), Keferzi (Altıntaş), Ayınverd (Gülgöze) köylerinde 6.yüzyıllara tarihlenen 1400 yıllık kilise ve manastırlar günümüze kadar gelebilmişlerdir. Midyat, bölgenin Osmanlı hâkimiyetine girdiği ilk yıllarda Diyarbekir Vilayeti’nin (Beylerbeyliği) Hasankeyf Kazasına bağlı Tur Nahiyesi’nin en büyük merkez köyüdür. (998 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve 'Arab be Zü'l-Kadiriyye Defteri I, 9-137). Bölgede kalabalık köy yerleşkeleri 19.yüzyılın başına kadar devam etmiş, bu uzun dönem içinde Hasankeyf ve Nusaybin de köye dönüşmüştür. 1526 yılında yapılan tahrirlerde Hasankeyf Kazasına bağlı Tur nahiyesinde aralarında Midyat’ın da merkez olarak sayıldığı 26 köy kayıtlıdır. Bunlardan 18 köyün tamamı gayrimüslimlerden oluşmaktaydı. Diğerleri Müslüman-Hristiyan karışık köylerdir. (Erpolat, 2007: 388) Bu tarihte Midyat’ın nüfusunun tamamı gayrimüslimdir. Tur Nahiyesinin merkezi olan Midyat 19.yüzyılın ortalarına kadar köy olma vasfını sürdürmüş, 1830’lardan sonra kayıtlara kaza merkezi olarak geçmiştir.(BOA. BŞM. d.10172).
Osmanlı’nın son dönemine kadar Midyat merkezinde ağırlıklı olarak, Ortodoks Süryani Kadim, Ermeni, Ermeni Katolik Hristiyanlar oturmaktaydılar. Kasabada günümüze gelebilmiş manastır ve kiliselerin çoğu Antakya Kilisesine bağlı Yakubi Hristiyan olan Süryani Kadimlere aittirler. Bunlardan şehrin bir kilometre doğusunda 5.yüzyıla tarihlenen Mor Abraham manastırı, Süryani kilisesi ve mezarlıkları barındırmaktadır. Midyat merkezdeki Mort Şmuni Kilisesi 1478 yılından beri Tur Abdin Hristiyanlarının metropolitlik merkezidir. Ayrıca varlıkları günümüze kadar gelebilmiş daha sonra yeniden restore edilen, Mor Aksnoyo, Mor Şarbel, Mor Barsavmo ve 1912’de inşa edilen Behtel Protestan kiliseleridir. Bu kiliselere 19.yüzyılın sonlarına doğru çan kuleleri ilave edilmiştir. ( Hollerweger, 1999: 108-110).
3. SÜRYANİ KADİMLERLE PROTESTAN CEMAATİ ARASINDA GERGİNLİK VE ÇATIŞMA
İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri ve Almanya gibi devletler tarafından desteklenen Protestan misyonerler gayrimüslim nüfusun yoğunlaştığı yerlerde faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. Mardin ve çevresi bu bölgelerden bir tanesidir. (Kocabaşoğlu, Bayraktar, 1990: 76) Amerikan Protestan Misyoner Board teşkilatı (ABCMF) Ermenilere yönelik faaliyetlerini sürdürürken, ayrıca Nasturî ve Süryanilerle de ilgilenmiş ve “Asur Misyonu” adı ile ayrı bir çalışma grubu oluşturmuştur. (Özcoşar 2008:401) Böylece Süryaniler hem İngiliz hem de Amerikan Protestan misyonerlerinin etkisine girmiş ve özellikle Midyat’ta beklenenden daha fazla bir grup yeni mezhebe girmiştir. Nüfusun büyük kısmı Süryani Ortodoks ve Ermenilerden oluşan Midyat’ta, bu cemaatlere 1881 yılında açılan misyon İstasyonunun faaliyetleri sonucu Süryani Protestan ve Ermeni Protestan milletleri de katılmış oldu. 1867 yılında Mardin’de açılan Süryani Protestan kilisesine 19 kişi devam ederken bu sayı on yıl sonra 150 üyeye çıkmıştır. ( Aydın 2001:282 ). Midyat Protestan cemaati ise, 1893 yılında 346 ( Karpat, 2010:282-373), 1894’te 628 (Salnâme-i Vilayet-i Diyarbekir, h.1312/1894, def’a 14, s.85) ve 1912 yılında Protestan kilisesine göre bin, resmi kayıtlara göre 148 hanede 851 üye sayısına ulaşmıştır.
Protestan misyonerlerin bölgeye gelişinden 30-40 yıl sonra güçlü bir cemaat oluşturmaları Mardin’de Ermeniler, Midyat’ta da daha çok Süryanileri tedirgin etmiş, kasaba fiziki çatışmalara varan kavga ve mücadelelere sahne olmuştur. (Bozan, 2015: 340) Protestan misyonerlerin bölgedeki faaliyetleri arttıkça merkezi hükümet de endişe ile durumu sıkı takibat altına almıştır. Vali ve mutasarrıflara gönderilen bir emirde bölgelerindeki Protestanların açtıkları mektepler ve öğrenci sayısı, Müslüman çocukların bu okullara devam durumu sorulmuştur. Yapılan bir istatistiki araştırma sonucunu da şifre ile tüm vilayet yetkililerine gönderen merkezi hükümete göre, “Amerika Protestanları
tarafından bu güne kadar memâlik-i mahruse-i şâhânelerinde küşâd edilen mekteplerin adedi üç yüzü mütecaviz olduğı” tespit edilmiştir. Bu sayıya köşede bucakta gizlice ve ruhsatsız olarak açılanlar da
dâhil edildiğinde ortaya daha büyük bir rakam çıkacağı hatırlatılmaktadır. Bu bilgiden sonra bütün valilerden kendi eyaletlerinde Protestan mektepleri ile ilgili detaylı bilgi istenmiştir. Diyarbekir’den verilen bilgi notuna göre, beşi Midyat ve çevresinde olmak üzere vilayet dâhilinde on beş misyoner mektebi olduğu bildirilmiştir. Ayrıca yazışmada dikkat çekilen husus, adı geçen eğitim kurumların “tedrisatındaki intizamıyla temin-i tefevvuk eylediğini”, Türkçe eğitim veren okullara bu anlamda üstünlük sağladıkları vurgulanarak yetkililer ikaz edilmektedir. (Y.PRK. MF.5/20-1). Valiler bu okullara Müslüman çocuklarının devam etmediklerini rapor etmişlerse de, belgelerden okulların düzeni, sağlayacağı teminatlar ve Amerikalı misyon elemanlarının (bunların çoğu doktor ve sağlıkçıdır) desteği ile bazı Müslüman aileler de çocuklarını bu mekteplerde okutmuşlardır. Bunlardan birisi de Midyat’ın Bati köyünde Protestan mekteplerine devam ederken Amerika’ya kaçırılan on iki yaşındaki Ramazan’dır. Çocuğun annesinin ve biraderinin şikâyetine göre Ramazan Midyat ve Mardin’deki
1357 misyon okullarında üç yıl okumuş, daha sonra adı değiştirilerek Amerika’ya kaçırılmıştır. İdare meclisi azalarından Protestan bir vekilin aracılığıyla nüfus dairesinde Adı İrmiya olarak değiştirilen Ramazan’a vekâleten mürur tezkeresi alınmış ve Halep üzerinden Amerika’ya “aşırılmıştır”. Durum çocuğun annesinin şikâyeti üzerine ortaya çıkınca çocuğun Protestan olması ve kaçırılmasına aracılık eden Protestan meclis azası Said İsa görevden azledilmiş hakkında soruşturma başlatılmıştır. (BOA. Y.PRK. UM. 20/112). Bu durum yerel ahali ile Protestanlar arasında çıkar ilişkisini, Protestan misyonerlerin dinin önüne koydukları özellikle sağlık ve eğitim alanındaki mesleki faaliyetlerinin etkisini de ortaya koymaktadır.
Misyonerlerin eğitim kurumları, ahaliye sağladıkları ianeler (yardımlar) ve özellikle açtıkları sağlık merkezleriyle çok az olmakla beraber Müslümanlar, ama daha çok Süryaniler arasında sosyal çalkantı, çatışma ve tedirginliğe yol açtı. Köyleri dolaşarak Hristiyanları Protestanlığa çekmeye çalışan Amerika ve İngilizleri misyonerlerinin hareketliliği mezhep rekabet ve mücadelesini kızıştırdı. Süryaniler kendi mezheplerini ve kiliselerini bırakarak Protestanlığa geçen komşu ve akrabaları ile düşman kesildiler. Midyat Kaza İdare Meclisinde de etkili olmaya başlayan Protestanların faaliyetleri şikâyetlerin yanında fiili saldırıları da beraberinde getirdi. Şehirde yerli Protestanlarla eski dindaşları karşı karşıya geldiler. Süryani Kadim patrikliği vilayete yazdığı dilekçede “Vilayet-i celile dâhilinde
Midyat kazasında Süryani Milleti Protestanlardan ziyade iken, idare meclisi ve mahkeme azalığına adam intihâbı hususunda Protestanlar tercih olunmakta olduğundan” şikâyet etmektedir. (BOA. DH.
MKT.4/88). Bir vergi meselesinde Süryani ileri gelenleri Amerikan misyon merkezini bastılar. (Özcoşar, 2008:419). Dargeçit (Kerboran) Nahiyesi’nde Protestanların kilise inşa etme teşebbüslerine kan bulaştı. Süryaniler kendilerinden ayrılan rahibin evini basarak çocuğunu öldürdüler, hayvanlarını da gasp ettiler. (Aydın, 2001:283). Hariciye nezaretine gönderilen başka bir şikâyette Midyat kazasında Hristiyan ahaliyi kendi mezheplerine celp maksadıyla buralarda yardım dağıtanların Mardin’de ikamet eden Amerikalı Mister Andrus ile arkadaşı Dovy oldukları ihbar edilmiştir. (BOA. HR. TH. 177/40). Andrus ve arkadaşı Midyat’ın on dört köyünü gezerek yardım dağıttıkları ve yazma kitap topladıkları istihbaratı Dâhiliye Nezareti’ne Diyarbekir vilayeti tarafından an be an bildirilmiştir. (BOA. DH. TMIK. M. 8/33).
Ancak Midyat Süryani kadimlerin tüm çabalarına rağmen Protestanlar çevrede ve Midyat merkezinde gittikçe çoğalmaya başladılar. Hristiyan mezhepleri arasındaki rekabet ve mücadele nihayet inanç gruplarının kırmızı çizgisi olan evlilik meselesinde fiziki çatışmaya dönüştü. Midyat’ta Süryani kadimler komşu ve akrabalarının başka bir “dine” geçme “hıyanetlerini” kabullenemiyorlardı. Ufak bir tartışma fiili kavgaya dönüşebiliyordu. Taraflar birbirlerini küfürle suçluyorlardı. Midyatlı yerel Süryani bir aileye mensup olan Cırco isimli bir genç, Hane isimli yine Süryani bir kadınla nikâh kıydı. Ancak Cırco Süryani Kadim kilisesini bırakıp Protestan mezhebine geçmişti. Süryaniler bu nikâhı reddettiler. Tartışmalar silahlı kavgaya dönüştü. Mart 1897’de Diyarbekir Valisi Dâhiliye Nezareti’ne “Nefs-i
üzerine iki taraf olan Süryani Kadim ile Protestan milletinden bazı eşhas beyninde münaza’a zuhuruyla üç kişi mecruh (yaralı) olmuş ise de, keyfiyetin istihbar olunmasıyla derakap galabalık dağıtıldığı ve zî medhâl olanlardan on kişinin tutulup taht-ı tevkife alındığını” haber vermiştir.(BOA.DH.
TMIK-M.29/38). Süryanilerin algısında öteki bir inanç ve cemaat olarak değerlendirilen Protestanlarla nikâha sert tepki verilmiş, mezhep değiştirme vakalarının biriktirdiği öfke çatışmaya dönüşmüştür.
4. MİDYAT BEHTEL PROTESTAN KİLİSESİ VE ÇAN KULESİ İNŞA SÜRECİ
İslam toplumlarında gayrimüslimlerin mabetleri hukuki koruma altına alınmıştır. Ehl-i kitap statüsünde olan Yahudi ve Hristiyanların kilise ve havraları Müslüman devleti güvencesi altında bazı şartlarla faaliyetlerine devam etmişlerdir. Müslümanların hüküm sürdüğü coğrafyalardaki havra, kilise ve manastırların varlığı bunun delilidir. Müslümanların barış veya savaşarak aldıkları şehirlerdeki ibadet yerleri olduğu gibi bırakılmış, savaşarak alınan şehirdeki bir kilise camiye çevrildikten sonra diğerlerine karışılmamıştır. Yeni kiliselerin inşası ve tamiri ise İslam hukukçularının farklı görüşleri çerçevesinde bir iç hukuk meselesi olarak padişahın yetkisine bırakılmıştır. İslam hukukunu uygulayan Osmanlı Devleti fıkhın kilise ve havra inşası ve tamiri için öngördüğü şartlara genelde riayet etmiştir. İslam hukukunda bir beldenin sulh veya savaş yoluyla fethedilmesine göre zimmi hukuku farklılık arz etmektedir. (Akman, 1996:134) Sulhen alınan yerleşimlerde bulunan mabetlere de kadim (eskiden beri var olan) ve hadis (yeniden) olma kriteri göz önünde bulundurulmuştur. İslam hukukunu uygulayan Osmanlı Devleti de gayrimüslimlerin mabetlerine ve ayinlerine izin vermiştir. Ancak fethedilen yerin savaşarak veya barış yoluyla alındığına göre kadim olana dokunmayarak aslına da fazla bir şey eklemeden tamir etmelerine izin vermiştir. Yeni mabet inşasına Padişahın izni dışında müsaade etmemiştir. (Kenanoğlu, 2017: 351) Osmanlı uygulamasında padişahlar kilise inşaatlarına izin verme yetkisine kullanarak yeni mabet inşasına izin vermişlerdir. (Bozkurt,1989,22). Islahat Fermanı’ndan sonra Millet sistemi içindeki mezheplerin yeni inşa edilecek mabetleri için düzenlemeler yapıldı1. 1850’de resmen millet sistemi içinde bir cemaat olarak tanın Protestanlarla ilgili 1878 yılında nizamname hazırlandı. İstanbul’da cemaati temsil eden Protestan vekâleti muhatap alınmaya başlandı. Buna göre, kilise inşası, mektep açma, evlilik ve mezhebe dair diğer işleri vekilleri aracılığı görülecekti. (Kenanoğlu,2017:260; Bozkurt 1989:179).
1 Islahat Fermanında kilise ve binalarla ilgili kısım; “Ahalisi cümleten bir mezhepte bulunan şehir ve kasaba ve
karyelerde icra-yı ayine mahsus olan ebniyenin ve gerek mektep ve hastahâne ve mezarlık misillü sair mahallerin hey’et-i asliyeleri üzere tamir ve termimlerine bir gûna mevani’ ika’ olunmayup böyle mahallerin müceddeden inşası lazım geldikde patrik veya rüesa-yı milletin tasvibi halinde bunların resm ve sûret-i inşası bir kere cânib-i bâb-ı alcânib-imcânib-ize arz olunmak cânib-iktcânib-iza edeceğcânib-inden… kendü kcânib-ilcânib-ise ve hastahane ve mektep ve mezarlıklarını tamcânib-ir ve termime muktedir olabilmesi ve müceddeden inşa olunması iktiza eyleyen ebniyeye gelince bunlar içün ruhsat-ı lazimeyi patrikler veyahut cemaat metropolitleri cânib-i bâb-ı alimizden istid’a edüp Devlet-i aliyyemizce bunda bir gûna mevan’i-i mülkiye olmadığı halde ruhsat-ı seniyyem erzan kılınması…” (BOA. HR. SYS.1869, Sûret-i Hatt-ı Hümayun-Islahat Fermanı).
1359 Midyat 19.yüzyıla Protestan-Süryani mücadelesi ve şehirde yeni bir cemaatin doğum sancıları ve kavgalarıyla girdi. Süryaniler bütün çabalarına rağmen akrabalarının bir kısmının Amerikan ve İngiliz destekli misyonerlerin yaydığı yeni dine girmelerine engel olamamıştır. Protestan istasyonun kurulduğu 1881’den 1900’ün başına gelindiğinde Midyat’ta Protestan Süryaniler mevcut Hristiyan nüfusun üçte birine ulaşmışlardı. Kaza merkezinde 500 Hristiyan haneden 148’i Protestanlığa geçmiş nüfusları 851’e ulaşmıştır.
Nüfus ve statü olarak kasabada iyice güçlenen Protestanlar ruhsatsız ve “ari bir mekânda” icra ettikleri ayin ve ibadetleri için artık bir kiliseyi yapabilecek güce kavuşmuşlardı. Artık büyük bir kiliseye ihtiyaçları vardı. Yapacakları kilise kasabanın en büyük ve görkemli kilisesi olmalıydı. Nitekim öyle oldu. Protestan kilisesi için arsalarını hibe edecek olan Musa’nın babası Şammas Circis kaza idare meclisi azası ve bir dönem de Midyat beledi reisliği yapmış şehrin ileri gelen ailelerdendir. Circis Ağa olarak kayıtlarda adı geçen Şemmas Circis Midyat’ta etkin biridir. Aile ve sermaye olarak güçlüdür. İki dönem Belediye reisliği, belediye meclis azası ve sandık eminliği yapmıştır. (Salname-i Vilayet-i Diyarbekir, def’a 13, 1308/1891; def’a 19, 1321/1904) Şehirdeki meclis ve kurumlarda bu derece görünür olan Şemmas Circis Amerikalı Andrus’tan da aldığı destekle şehirde ve Süryaniler arasında güçlü ilişkilere sahip birisi olarak Protestan cemaatinin doğal temsilcisi olmuştur.
Midyat Protestanları 1911 yılında İstanbul’daki umumi vekilleri aracılığıyla yeni bir kilse ve çan kulesi yapımı için faaliyete geçtiler. Yüksekçe bir tepede diğer kiliseleri gölgede bırakacak görkemde ve Midyat taş işçiliğinin en güzel örneklerinden biri olarak çan kulesiyle beraber inşa edilmeye karar verdiler. 1911 yılının sonlarında İstanbul’daki Protestan Milleti Umumi Vekâleti aracılığı ile Midyat’ta bir kilse ve çan kulesinin inşası için ilk müracaat yapıldı. Protestan Milleti İstanbul’da merkezi hükümetle muhatap olacak vekâleti aracılığı ile mezhep işlerini görüyordu. Midyat Protestan Üskufı (Papaz) Emaual’in de açıkladığı gibi “cemaatimiz efradı zükur ve inâs itibariyle bin
nüfustan mütecaviz olup şimdiye kadar muvakkat ve ari mahalde idare-i maslahat ettirilse de cemaat gittikçe tevsi edeceğine ve mahsus ve geniş bir ibadethane inşası mafruzâttan” olmuştur. Üskuf’a göre
cemaat gittikçe genişlemiş ve daha da genişleyecektir. Artık ari, geçici bir mekânda değil, nüfus olarak çoğalan cemaate mahsus bir kiliseye zaruri ihtiyaç vardır. Protestan Uskuf’ın maruzuna göre bundan altı ay önceki müracaata güvenerek gereken inşaat malzemeleri tedarik edilmiş ancak gerekli izinler çıkmamıştır. (BOA. ŞD.1497/7-9). Uskuf Emanual’in yeni dosyasında Osmanlı bürokrasisinde kilise inşaatı için gereken şartların neler olduğu, hangi resmi işlemlerin yapıldığı, bürokratik sürecin işleyişi ve kullanılan evrakların havale edildiği daire ve nezaretleri izlemek mümkündür. Kiliseye ruhsat almak için hazırlanan dosyada öncelikle cemaatin yerine getirmesi gereken şartlar ve yapılan işlemlere ait belgeler eklenmiştir.
4.1. Kilise İnşa Şartları ve Bürokratik Süreç
Midyat Protestan kilisesine ait evrak dosyası Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivlerinde bütün teferruatıyla üç dosya halinde muhafaza edilmektedir. Ruhsat için oluşturulan dosyanın Midyat kaymakamlığından başlayan bürokratik yolculuğu, Şura-yı Devlet’te sona ermiş, Sadrazamın ve imza-yı hümayun denilen Sultan Mehmed Reşad’ın imzası ile sona ermiştir. Tüm bu süreç yaklaşık bir imza-yıl sürmüştür. Midyat kaymakamlığı, Kaza İdare ve Belediye Meclisleri, Mardin Mutasarrıflığı, Diyarbekir vilayeti, Adliye ve Mezâhib Nezareti, Dâhiliye Nezareti, Şura-yı Devlet ve Padişahın mührünün bulunduğu sadaret dairlerinin havale ve evrak içeriğini tekrarlayan belgeler dosya dizininde bulunmaktadır. (BOA. ŞD.1497/7; BOA. İ.AZN.108/20; BOA. DH. İD.162/30). Dosyanın birinci sayfasında, yürürlükteki kanunlara ve nizamnâmelere göre kilise inşa ruhsatı için gereken şartlar maddeler halinde sıralanmış, dosya içeriğinin bu şartlara uygunluğu kontrol edilmiştir. Böylece 19.yüzyılın sonlarında Osmanlı Devleti’nde bir kilise inşası için hangi resmi süreçlerin izlendiğini belgeler üzerinden öğrenmiş oluyoruz.
Birinci maddede, Osmanlı memleketinde yerli gayrimüslim cemaatleri veya yabancı teba’ tarafından yeniden kilise, mektep, hastahane ve benzeri mezhebi ve hayır mekânları veya harap olmuş mezarlıklara ruhsat verilmesi için gereken şartlara işaret edilmektedir. Aranan şartlar sorular halinde sıralanmış, karşılarına da uygunluk cevapları yazılmıştır. Adı geçen binaların mevki’i, mahalle içinde olup olmadığı, cami, mescit ve büyük kalelere mesafesi ne kadardır? Bu binaların tesisinde gerçek bir ihtiyaç var mı? Şimdi ve gelecekte mahalli bir mahzur ya da diğer cemaatlerin o mekânda bir ortaklık ve alakaları var mıdır? Bu sorulara özetle, inşa edilecek Midyat Protestan Kilisesi’nin, söz konusu şartları taşıdığına dair Midyat Kasabası İdare Meclisi ve Meclis-i Belediyenin kararlarının onaylı suretleri eklenmiştir. Buna göre; ruhsatı istenen bina, “Midyat Protestan cemaatine inşa olunacak bir
bâb kilisedir. Mezkûr kilise nefs-i kasabada mevcut cami-i şerifeden beş yüz metro kadar mesafede, Barlat nam mevkide olup icra-yı mezhep içün inşaatına lüzum-ı hakiki vardır. Binaenaleyh bu taraftan mahzur ve diğer cemaatlerin o mevkide iştiraki ve alakaları yoktur”
Nizamnamenin ikinci maddesinde; adı geçen kurumların (kilise, mektep, hastane) yapılacağı arsalar kimlere aittir? Mülk, vakıf ya da mîrî malı mıdır? Kaç zira’dır? 2. Kıymeti ve müştemilatının ölçüleri nedir? Binanın boyutları, kat, pencere ve odalarının miktarı ne kadardır? Bu maddeye kazada ilgili devlet dairelerinin onay ve keşif raporlarıyla cevap verilmiştir. Buna göre; “Yeniden inşa kılınacak
Protestan kilisesi bir bâb hane ile kayalık bir arsadan ibarettir. Hane altmış zira’ ve arasa olup, tulan seksen ve arzan altmış zira’dır. (Uzunluğu seksen ve eni altmış zira’) Arsa “teba’-i devlet-i aliyyeden Protestan Milleti’nden Midyatlı Musa Efendi veledi Şamas Circis (adına) üç bin beş yüz kuruş fiyatla virgü ve tapuca namına mukayyeddir.” Adı geçen kilise beş gözlü bir eyvan ve on sekiz pencereli
1361 olacaktır. “Kilisenin müştemilatı bir büyücek oda ile eyvandan ibarettir. Tulı (uzunluğu) otuz beş ve arzı
(eni) yirmi iki ve irtifa’ı (yüksekliği) on üç zira’dır. İnşa edilecek kilisenin arsası ve bitişiğindeki hâne
Musa Efendi’nin mülkü olup vakıf değildir. Bu bilgiler de Midyat Kasabası Defter-i Hakanî (tapu) Dairesi tarafından onaylanarak mühürlenmiştir.
Ruhsat alınması için gereken üçüncü şart, yapılacak binanın hangi cemaate ait olacağı, adı geçen cemaatin kaç hane ve ne kadar nüfusa sahip olduğu, inşaat masraflarının kimler tarafından karşılanacağı, cemaatin bu inşaatı yapacak maddi gücünün olup olmadığının belgelenmesi istenmektedir. Buna verilen cevaba göre; Midyat’ta 148 hanede 851 nüfus Protestan’ın yaşadığı, inşaat giderlerinin adı geçen cemaatin sandığından karşılanacağı, Midyat Protestan Üskufı tarafından taahhüt edilmiştir. Dördüncü madde, kilisenin kadim (eski) veya yeni inşa durumu sorulmaktadır? Bu soruya verilen cevap çelişkilidir. Müracaat dilekçesinde Üskuf Emanuel daha önce kendilerine ait bir kiliselerinin olmadığını, ariyeten (emaneten) uygun olmayan bir yerde ayinlerini icra ettiklerini belirtmesine rağmen belgede “yeniden” kilise inşasından söz edilmektedir. Ancak adı geçen mekânda yapılan söz konusu kilise yeni bir kilisedir ve yeri daha önce boş bir kayalık arsadır.
Beşinci maddede konunun daha netleşmesi için belediye tarafından yerinde keşif yapılması, yapılacak binanın diğer uzunluk ve genişlik ölçüleri, yüksekliği, işgal edeceği arsanın miktarı, bir vergi mukataası veya icare-i zemin durumunun sorgulanması istenmektedir. Bu madde kapsamında Midyat Kaza İdare Meclisi ve Belediye Meclisi’nin yaptırdığı keşif raporu onaylı ve mühürlü olarak eklenmiştir. Rapor konuyu özetler mahiyettedir. Kilise arsası Protestan cemaatinden Şamas Circis’in oğlu Musa Efendi’nin tapulu malı olup, kendi mezhebine hamiyet arzusuyla burayı kiliseye teberu’ etmiştir. Adı geçen arsada hiçbir şekilde ortak veya karışanı olmamakla beraber, kanuni bir mani veya engel de bulunmamıştır. Camiye beş yüz metreden ziyada mesafede ve sair mahzurlardan da uzaktır. Bu arsada kilise inşasına katiyen bir çeşit engel ve kanuni mahzur olmadığı tasdik edilmiştir. Kaza İdare Meclisi’nin kararına göre; “Emakin-i mezhebiyenin suret-i tesisi hakkında Dâhiliye Nezaret-i
celilesinden tebliğ buyurulan altı maddeyi havi sual cevapları” uygun olduğu kabul edilmiştir. Bu
belgede adı geçen tarihte Midyat kaza idare meclisi üyelerini de öğrenmiş bulunmaktayız. Buna göre meclis, tabii üyeler, Kaymakam Ahmet Cemil, Naip Seyid İsmail, Müftü Muhammed Bekir Efendi, Mal Müdürü Muhammed Tahir ve ikisi Müslüman, ikisi Hristiyan dört seçilmiş azadan oluşmuştur. Bunların içinde daha önce uzun süre belediye reisliği yapan Süryani cemaatinden Gelé Hırmız da bulunmaktadır.(BOA. ŞD.1497/7-7,8).
Midyat Kaza İdare Meclisi’nden yukarıdaki evrak ve kararlar alındıktan sonra 10 Haziran’da Protestan Milleti Umumi Vekili Adliye ve Mezâhib Nezaretine cemaati adına kilise inşa ruhsatı için başvurmuştur. Bu başvuru metninde kiliseye bir çan kulesi de ekleneceği belirtilmiştir. Protestan vekili bu maruzda kilisenin metre cinsinden uzunluk ölçülerini de vermektedir. (Daha önceki ölçüler zira’ cinsinden verilmişti.) Buna göre binanın uzunluğu eyvan ile beraber yirmi yedi, genişliği on altı,
yüksekliği dokuz metre olacaktır. Zeminden itibaren 19 metre yüksekliğinde üç metre eninde bir çan kulesi ve iki kapı il on üç büyük ve on beş küçük pencereden oluşmaktadır3. Bina kâgir Midyat taşından olup, inşa değeri otuz bin kuruş kilise sandığından tedarik edilmiştir. (BOA. ŞD 1497/7-7). Kilisenin inşaat ruhsatı için ayrıca Diyarbekir Vilayeti üzerinden 13 Temmuz tarihiyle Dâhiliye Nezaretine kazadan gönderilen evraka, kilisenin krokisi ve kaza idare meclisinin mazbatasının bir sureti eklenmiştir. Dâhiliye Nezareti dosyayı 13 Ağustos’ta Adliye ve Mezâhib nezaretine havale eder. Burada özetlenerek yeniden işlenen evrak, 22 Eylül 1912’de Sadaret Dairesine, oradan Şura-yı Devlet’te görüşüldü. Görüşme sonunda kilise ve çan kulesi inşa ruhsatı verilmesi kabul edilir. (BOA. İ.AZN 108/20-6) Tüm bu bürokratik işlemlerden sonra Padişah Mehmed Reşad’ın imzasını taşıyan İrade-i seniyye çıkarıldı. Padişah Mehmed Reşad, Sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Adliye ve Mezâhib Nazırı Abdülhalim ve Maliye Nazırı Abdurrahman’ın imzalarını taşıyan irade sureti uygulanmak üzere, 12 Kasım 1912’de Diyarbekir Vilayeti’ne gönderildi. (BOA. DH. İD 162/30-1).
Kilisenin ruhsat alma süreci aynı zamanda 1900’lerin başında Osmanlı bürokrasinin ve resmi işlemlerinin seyrini izleme imkânı vermesi açısından önemlidir. Evrak dosyasından, devlet dairelerinde görülen işlemler, nezaretler arası iletişim, işlemlerin zaman olarak izlenmesi mümkündür. Midyat Kaymakamlığı’ndan Mayıs 1912’de yola çıkan evrak dosyası aynı yılın Kasım ayında birçok daire ve bakanlığa havale edilerek, devletin en yüksek karar mercii olan Şura-yı Devlet’te müzakere edilebilmiştir. Küçük bir kasabada bir kilisenin veya başka resmi bir işlemin Şura-yı Devlete kadar kademelenmesi, devlet bürolarının ihtisaslaşmasını ve ağır bir bürokratik sistemin gelişmekte olduğunu da göstermektedir. Tanzimat’tan sonra Osmanlıda gelişen modern devlet dairelerindeki memurların talimatlara uygun işleyerek kurumsallaşma ve merkezîleşmenin bürokrasiye yansıması olarak da okunabilir. (Poggi, 2016:15). Bürokratik süreçler ve bu süreçlerde aktörlerin fazlalığı işlemlerin yavaşlamasına ve hantal bir yapıya da işaret etmektedir. Bakanlıklar arası iş bölümü ve merkezileşme ile gelişen modern devlet ağır bir işleyişi beraberinde getirmiştir. (Ortaylı, 2011: 24)
5. SONUÇ
Midyat kaza merkezi gibi Hristiyan mezheplerin çoğunlukta olduğu şehirlerde, sadece Müslüman-Hristiyan ilişkileri üzerinden toplumsal ilişkileri anlamak konuyu anlamaya yetmemektedir. Protestan misyonerler Osmanlı coğrafyasında 19. yüzyılın ilk yarsısından sonra İngiltere’den siyasi, Amerika’dan da maddi destek alarak faaliyetlerini yoğunlaştırdılar. Müslüman toplumlardan umduklarını bulamayan Protestanlar, Ermenilerden büyük bir kitleyi kendi mezheplerine çekmeyi başardılar. Protestanlar faaliyet gösterdikleri yerlerde sağlık, eğitim ve yetimhaneler açarak dini
3Evrak dosyasında Osmanlı resmi yazışmalarında bazı konularda henüz standartlaşmaya gidilmediği de
görülmektedir. Kilise ve arsanın ölçü birimleri için zira’ ve metro/metre birimleri kullanılmakta bu da ölçüde karışıklığa ve tek ölçüye uyulmadığını göstermektedir. Nitekim binanın ölçülerinde yer yer küçük farklılıklar görülmektedir.
1363 amaçlarını bu faaliyetlerin arkasında gizleyerek kısa sürede Hristiyanlığın üçüncü bir mezhebi olarak ortaya çıktılar. Midyat Kazası da Protestan mezhebinin en çok güçlendiği yerlerden birisi haline geldi. Şehirde bir istasyon kuran Misyoner Board Teşkilatı üyeleri, Süryani köyleri dolaşarak yardımlar dağıtarak ve mektepler açtılar. Midyat Süryani kadim cemaati ile yeni mezhebin mensupları arasında silahlı çatışmaya varan kavga ve mücadele, daha sonra yerini rekabete ve karşılıklı resmi mercilere şikâyete kadar vardırdı. Protestanların Müslümanlar üzerindeki etkileri tam olarak bilinmese de bir kısım aileler, açılan okulların gelecek vaat etmesiyle çok az da olsa çocuklarını buralarda okuttular. Ancak Protestanların hedefinde daha çok Hristiyanlığın diğer mezhepleri olduğu Midyat’ta da görülmüştür.
Osmanlı Millet sistemi içinde yer alan Protestanlar Islahat Fermanı’ndan sonra kiliseler inşa etmeye bunlara çan kuleleri takmaya başladır. Yeniden kilise inşa şartları ve uygulama süreci, devletin Millet sistemi içindeki dinlerin mabetlerine kontrollü olarak izin verdiği, ruhsat işlemlerini uzun prosedürlere bağladığı görülmektedir. Bu dönemde eski kiliseler onarılarak pek çoğuna çan kuleleri takılmaya başlandı. Osmanlı Devleti Tanzimat’tan sonra memurların görev ve yetkileri ile ağır işleyen hantal bürokratik kırtasiyeciliğe başladığı makalede izi sürülen kilise ruhsatlandırma sürecinde görülmektedir. Devletin bürokratik sistemi, evrakın işlenmesi, havale ve kayıt sisteminin oturduğu ancak merkeziyetçilik ve merkezi hükümetin yetkileri kendinde toplayan anlayışı iş ve işlemleri alabildiğince yavaşlattığı söz konusu evrak dosyasının seyir sürecinde görülmüştür.
6. EKLER
1365 Midyat Protestan Kilisesi İnşa Planı (BOA.İ.AZN.108.20-2)
7. KAYNAKÇA
a. Osmanlı Devlet Arşivleri (BOA)
[1] BŞM. d.10172, 2.Zilkade 1250. [2] DH. MKT. 4/88, 10 Mart 309. [3] DH. TMIK. M. 8/33. 11 Haziran 312. [4] DH. TMIK-M.29/38, 23 Şubat 312. [5] DH. MKT. 4/88, 10 Mart 309. [6] DH. İD 162/30-1, 30 T.Evvel 328. [7] HR. TH. 177/40, 19 Muharrem 314. [8] HR. SYS.1869. [9] İ.AZN 108/20-6, 11 Eylül 328. [10] Y.PRK. MF.5/20-1, 2 Mayıs 323. [11] Y.PRK. UM. 20/112, 4 Şubat 306. [12] ŞD.1497/7-1-9, 7 Mayıs 328.
b. Salnameler ve Yayınlanmış Arşiv Kaynakları
[13] Salnâme-i Vilayet-i Diyarbekir, def’a 14, h.1312. [14] Salname-i Vilayet-i Diyarbekir, def’a 13, h.1308. [15] Salname-i Vilayet-i Diyarbekir, def’a 19, h.1321.
[16] 998 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab be Zü'l-Kadiriyye Defteri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın Nu: 39, Ankara, 1998.
c. Yayınlanmış Eserler
[17] A. Palmer, Monk and Mason on the Tigris Frontier: The Early History of Tur Abdin, Cambridge University Pres, 1990.
[18] H. Erkanal, “Mezopotamya’ya Açılan Kapı: Nusaybin”, Makalelerle Mardin I, Haz. İbrahim Özcoşar, İstanbul, Mardin İhtisas Kütüphanesi Yayınları, 2007, 1-16.
[19] H. Hollerweger, Canlı Kültür Mirası Turabdin, Friends of Turabdin, Linz.1999. [20] H. Dolapönü, Tarihte Mardin, İstanbul 1972.
[21] M.S. Erpolat, “Tapu Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Midyat”, Makalelerle Mardin, İstanbul, Mardin İhtisas Kütüphanesi, 2007, 381-413.
[22] İ. Yücel, Anadolu’da Amerikan Misyonerliği ve Misyon Hastaneleri, 1880-1934, TTK . Ankara, 1917.
1367 [23] İ. Özcoşar, 19.Yüzyılda Mardin Süryanileri, Beyan Yayınları, İstanbul. 2008.
[24] İ. Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (18840-1880), TTK, Ankara 2011.
[25] J. F. Bayart, Kimlik Yanılsaması, Metis Yayınları İstanbul 1999.
[26] G. Poggi, Modern Devletin Gelişimi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016. [27] K. Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
[28] M. Demir, “Asur Kaynakları Işığında Tur Abdin (Kasiari)” Uluslararası Midyat Sempozyumu Bildirileri, Editör: İbrahim Özcoşar, Mardin, 2012, 43-66.
[29] M. Çelik, Süryani Tarihi(I), Ankara, Ayraç Yayınevi1996).
[30] M.Streek,“Tur Abdin”, İslam Ansiklopedisi, ,C. XII-II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,1985.
[31] M. M. Kenanoğlu, Osmanlı Millet Sistemi, Mit ve gerçek, İstanbul, Klasik, 2017. [32] M. Akman, Kilise ve Havraların İslam-Osmanlı hukuk Tarihindeki Yeri, İLAM
Araştırma Dergisi, C.1.s.2,1996, 133-145.
[33] O. Bozan, “Osmanlı Döneminde Amerikan Misyonerlerinin Diyarbakır Vilayeti’ne Gelişi ve Faaliyetleri”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı.13, 2015, 333-361.
[34] S. Aydın, K. Emiroğlu vd. Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, Tarih Vakfı Yay. İstanbul 2001.
[35] U. Kocabaşoğlu, S. Bayraktar, “Türkiye’de Misyonerlik”, İslami Araştırmalar, c.4.sayı.1,1990, 72-77.
[36] U. Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, 19.yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerika Misyoner Okulları, Arba Yayınları, İstanbul 1989.
