EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
SAFRANBOLU EVLERİNDE AHŞAP VE METAL SÜSLEMELER
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Fatma PAMUK
Ankara Haziran, 2010
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
SAFRANBOLU EVLERİNDE AHŞAP VE METAL SÜSLEMELER
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Fatma PAMUK
Danışman: Prof. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ
Ankara Haziran, 2010
i
Fatma PAMUK’ un Safranbolu Evlerinde Ahşap ve Metal Süslemeler başlıklı tezi .../.../2010 tarihinde, jürimiz tarafından ………..El Sanatları Eğitimi Anabilim Geleneksel Türk El Sanatları Eğitimi Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Adı Soyadı İmza
Üye (Tez Danışmanı): Prof. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ ... Üye : ... ... Üye : ... ... Üye : ... ... Üye:……… ……….
ii
Safranbolu bütünlüğünü ve özelliklerini günümüze dek koruyabilmiş pek az kentlerimizden biridir. Kentin otantik evleri de geleneksel Türk Evi niteliklerini günümüze dek sürdürmüştür.
Bu araştırma konusunun amacı Safranbolu Evlerindeki ahşap ve metal süslemelerin, belirlenerek, gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için yapılması gerekenlerin ortaya konulması hedeflenmektedir. İç ve dış süslemede ahşabın değişik tekniklerle işlendiği, yaşam şekli ve kültürel değerleriyle biçimlenerek bezenmiştir. Metal süsleme olarak kapılar üzerindeki, tokmaklar, şakşaklar, mandallar, kapı kolları değişik şekilleriyle ve estetik özellikleriyle kapılar üzerindeki yerini almıştır. Safranbolu’da bulunan 17. 18. ve 19.yy’ a ait 10 evdeki ahşap ve metal süslemeler incelemeye dâhil edilmiştir.
Tarihi dokuyu, sergileyen, evlerin, gelecek kuşaklara aktarmak için üzerimize düşen görevleri yapmalıyız. Bu bölgedeki kültür kaybının önlenmesi ve geçmişe dönük belge niteliğinde olan dönemin el sanatlarını, estetik özelliklerini, anlatan her biri küçük bir müze gibi olan bu evlerimizdeki ahşap ve metal süslemelerin güzelliklerinin tanıtılıp sonraki nesillere aktarılabilmesi, bu konuda yapılacak çalışmalara kaynak oluşturması amacıyla; bu alandaki yöresel araştırmanın yapılmasının uygun olacağı kanaatindeyim.
Bu araştırma T.C. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır.
Araştırmamın her safhasında yardım ve önerileri ile katkı sağlayan sayın hocam Doç. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ’ a maddi manevi desteğini esirgemeyen aileme ve arkadaşım Sebahat KILIÇ’a teşekkür ederim.
iii
SAFRANBOLU EVLERİNDE AHŞAP VE METAL SÜSLEMELER
PAMUK, Fatma
Yüksek Lisans, Geleneksel El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Vildan ÇETİNTAŞ
Haziran–2010, 224 sayfa
Bu araştırmanın amacı, geleneksel Safranbolu evlerinde ahşap ve metal süslemelerin özelliklerinin yapım tekniklerinin belirlenmesi, ahşap süslemelerin sınıflandırılarak açıklanıp, somut örneklerle belgelendirilerek, kapılardaki tokmakları ve kapı üzerindeki metal süslemeleri değerlendirerek örneklerle de destekleyerek incelemektir.
Geleneksel Türk ahşap işçiliğinin somut örneklerini oluşturan, Safranbolu evlerinde var olan, ahşap tavanlardaki süslemeler, kapı, pencere, dolaplar, iç ve dış mekân bezemelerinde kullanılan ahşap süslemelerin özelliklerinin yapım tekniklerinin incelenerek üzerindeki desenler belirlenmiş, kompozisyon şekillerinin tabloları düzenlenip örneklerin çizimleri yapılarak belgelenmiştir.
Çalışmada alan araştırmasına dayalı betimleme yöntemi izlenmiş olup kaynak taraması ile kavramsal çerçeve oluşturulmuştur. Ahşap işçiliği hakkında genel bilgiler verilip, Geleneksel Safranbolu evlerinin yapımında kullanılan malzemeler, evlerin bölümleri, genel özellikleri, ahşap ve metal süslemelerin görüldüğü alanlar, yapım teknikleriyle birlikte açıklanmıştır. Süslemelerde kullanılan motif ve kompozisyon özellikleri tablolar halinde sunulmuştur. Ahşap ve metal süslemelerin örneklerini oluşturan, fotoğraf çekimleri, çizimleri günümüzdeki haliyle belgelenmiştir.
Genellikle 18. ve 19. yüzyıl sivil mimarinin örneklerini oluşturan Safranbolu evleri; kültürel değerleriyle, sosyal yaşam şekliyle, el sanatlarıyla biçimlenmiş olup, yapılanırken insanın rahatını ön planda tutularak oluşturulmuştur. Ahşap ve metal süslemelerinin nadide örneklerini sunan Safranbolu evlerinin, gerek yapım ve süsleme teknikleri açısından gerekse
iv
v
WOODEN AND METAL DECORATIONS IN SAFRANBOLU HOUSES Master, Traditional Handicrafts Education Discipline Major Fields Thesis Consultant: Associate Professor Doctor Vildan ÇETİNTAŞ
June ,2010-224 Page
The purpose of this study is determining the manufacture techniques of the features of wooden and metal ornaments in traditional Safranbolu Houses, explaining the wooden ornaments by classification and documenting them with physical samples and examining the door knockers and the metal ornaments on the doors by supporting with samples.
The manufacture techniques of wooden decoration features that are used in the ornaments on wooden ceilings, door, window, closets, interior and external space ornaments in Safranbolu Houses which constitute concrete samples of traditional Turkish wooden workmanship is examined, the existing figures are determined and the tables of composition forms are arranged and the drawings of samples are documented.
In the study descriptive study method is followed and source scanning is done. General information about wooden workmanship is given, the materials used in construction of traditional Safranbolu Houses, the parts of these houses, general features, the spaces where wooden and metal ornaments are seen are explained with manufacturing techniques. The motif and composition features used in decorations are presented as tables. The photographs and drawings which constitutes wooden and metal decorations’ samples are documented as present day situation.
The Safranbolu Houses which constitutes the civil architecture of 18. And 19. Century samples are shaped with cultural values, socal life form and handicrafts and while being structured human comfort is prioritized. It is being thougth that this study will be a source for later researchs from the angle of both formation and decoration techniques of the Safranbolu Houses which present rare samples of wooden and metal decorations and constituting samples of the wooden workmanship of their century.
vi
Sayfa No: JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI ………...I ÖN SÖZ……….II ÖZET...……….III ABSTRACT………...V İÇİNDEKİLER……….VI TABLOLAR LİSTESİ……….XI FOTOĞRAFLAR LİSTESİ………...XII ÇİZİMLER LİSTESİ………....XIX BÖLÜM I 1. GİRİŞ………...………..1 1.1. Problem...………..2 1.2. Amaç………...2 1.3. Önem..………...2 1.4. Varsayımlar………3 1.5. Sınırlılıklar………...3 1.6.Tanımlar………3 BÖLÜM II 2. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR………..9 BÖLÜM III 3. YÖNTEM……….13
vii
3.3.Verilerin Toplanması………..13
3.4. Verilerin Analizi………14
BÖLÜM IV 4. KAVRAMSAL ÇERÇEVE………15
4.1.Safranbolu İlçesinin Tarihi Ve Coğrafyası……….15
4.1.1. Safranbolu’nun Tarihi………15
4.1.2. Coğrafik Konumu……….16
4.1.3. Doğal Yapısı……….17
4.1.4. Safranbolu İlçesinin Sosyo- Ekonomik Yapısı………..18
4.1.5. Safranbolu’da Yaşam Biçimi Ve Kültürel Yapı………19
4.1.6. Safranbolu’da Korumacılık……….20
4.1.7. Türk Evinin Oluşumu Ve Safranbolu Evleri………...21
4.1.8. Safranbolu Evlerinin Genel Özellikleri………...21
4.1.8.1. Safranbolu Evlerinde Kullanılan Yapı Malzemeleri ………...23
4.1.8.2. Safranbolu Evlerinde Ahşap Malzemenin Kullanıldığı Alanlar……..24
4.1.8.3.Safranbolu Evlerinin Mekânsal açıdan Bölümeri……….25
4.1.8.3.1. Zemin Kat………25
4.1.8.3.1.1.Taş Ocağı(Bahçe Ocağı)………26
4.1.8.3.1.2.Kazan Ocağı………27 4.1.8.3.1.3.Fırın……….27 4.1.8.3.1.4.Ambarlar……….27 4.1.8.3.1.5.Kilerlik………27 4.1.8.3.1.6. Bahna…………...………..28 4.1.8.3.2. Merdivenler..………28 4.1.8.3.3. Selamlık Köşkü……….29 4.1.8.3.4. Dış çardak……….29 4.1.8.3.5. Odalar………30 4.1.8.3.5.1. Sofa………...30 4.1.8.3.5.2. Eyvanlar……….31
viii 4.1.8.3.6.1.Dönme Dolap………33 4.1.8.3.6.2. Gusulhane(Yunaklık)………33 4.1.8.3.7. Üst Örtü Tavanlar………..34 4.1.8.3.8. Pencereler………..34 4.1.8.3.8.1. Tepe pencereler……….35
4.1.8.3.8.2. Alt Sıra Pencereleri………..36
4.1.8.3.8.3. Muşabak, Giliste………..36
4.1.8.3.8.4. Tömek………..37
4.1.8.3.8.5. Kara Kapak………..37
4.1.8.3.9. Kapılar……….38
4.1.8.3.9.1.Oda Kapıları………..38
4.1.8.3.9.2. Ana Giriş Kapıları………39
4.2.Türklerde Ahşap İşçiliği………..39
4.2.1. Türklerde Ahşap İşçiliğinin Tarihsel Gelişimi………...39
4.2.2. Ahşap İçliğinde Uygulanılan Teknikler………..41
4.2.2.1.Geçme Tekniği (Kündekâri)……….41
4.2.2.2. Oyma Tekniği………..42
4.2.2.2.1. Düz Satıhlı Derin Oyma………42
4.2.2.2.2. Yuvarlak Satıhlı Derin Oyma………42
4.2.2.2.3. Eğri Eğik Kesimli Oyma………43
4.2.2.2.4. Şebekeli Oyma(Ajur Tekniği) ve Kafes Tekniği……….43
4.3.Safranbolu Evlerinde Görülen Ahşap Süslemeler Ve Teknikleri………..43
4.3.1. Safranbolu Evlerinde Ahşap Süslemede Kullanılan Teknikler………….44
4.3.1.1.Ahşap Öğelerin Testere İle Oyulması………44
4.3.1.2.Ahşap Öğelerin Yontulması………44
4.3.1.3. Torna İşi Süslemeler(Hırhırcı İşi)………45
4.3.1.4. Birleştirme Yoluyla Yapılan Bezemeler………..45
4.3.1.4.1. Ahşap Parçaların Geçme Yoluyla Birleştirilmesi……….45
4.3.1.4.2. Çivileme Yoluyla Yapılan Birleştirmeler……….46
4.3.2. Safranbolu Evlerinde Görülen Tavanlar……….46
4.3.2.1.Ters Tavan………46
ix
4.3.3.1. Çıtakâri ………..48
4.3.3.2. Kündekâri………..49
4.3.3.3. Kalem İşi………..49
4.4. Safranbolu Evlerinde Görülen Metal süslemeler……….50
4.4.1. Metal süslemelerin Tarihi……….50
4.4.2. Safranbolu Evlerinde Demir İşleri………...51
4.4.2.1. Sokak Kapıları Üzerindeki Metal Süslemeler………..…52
4.4.2.1.1. Kapı Mandalı Ve Aynası……….………..53
4.4.2.1.2. Kapı Göbeği………..53
4.4.2.1.3. Kapı Güllabı……….…… 53
4.4.2.1.4. Kapı Tokmağı………...…53
4.4.2.1.5. Kapı Çivileri……….54
4.4.2.2. Kapılardaki Demir Süslemelerin Yapımında Kullanılan Araç Gereçler 56 4.4.2.2.1. Ocakta Kullanılan Araç Ve Gereçler………...………56
4.4.2.2.2. Tezgahta Kullanılan Araç Ve Gereçler………56
4.5. Geleneksel Safranbolu Evlerinde Kullanılan Metal Ve Ahşap Süsleme Öğelerinde Görülen Kompozisyon Şekilleri Ve Motifler……….57
4.5.1. Geometrik Kompozisyonlar………..57
4.5.1.1.Tek Merkezli Kompozisyonlar………...58
4.5.1.2. Kapalı Şekil Geçmeler………..58
4.5.1.3.Ulama Tarzı Kompozisyonlar Ve Su Yolu..……….58
4.5.1.4. Çıtalı Çubuklu Kompozisyonlar………..59
4.5.1.5. Yıldız(Beş, Altı, On İki ve Çoklu Yıldızlar)………..59
4.5.2. Bitkisel Motifler………60
4.5.2.1. Selvi………..60
4.5.2.2. Goncagül………60
4.5.2.3. Penç……….60
4.5.2.4.Yaprak………..61
4.5.4. Lotus- Palmet Motifi………...…62
4.5.4.Hayvansal Motifler………...62
4.5.5. Figürlü Kompozisyonlar……….63
x
5. BULGULAR VE YORUMLAR………66
5.1. Araştırmaya Konu Olan Evler….……….66
5.1.1. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi………66
5.1.2. Asmazlar Bağ Evi………...86
5.1.3. Gökçüoğlu Bağ Evi………..105
5.1.4. Havuzlu Asmazlar Konağı………121
5.1.5. Kaymakamlar Evi……….131
5.1.6. Karaüzümler Evi………..……….150
5.1.7. Kileciler Evi………164
5.1.8. Köşeliler Evi………184
5.1.9. Reşitler Bağ Evi………..196
5.2 Araştırma Sonuçlarından Elde Edilen Bulgular………204
5.2.1.Ahşap Teknik Döküm Tablosu………..204
5.2.1.1. Ahşap Tavan Teknik Döküm Tablosu………..206
5.2.1.2. Metal Süslemelerin Teknik Döküm Tablosu……….208
5.2.2 Ahşap Süslemelerin Kompozisyon ve Motiflerinin Döküm Tablosu………209
5.2.3. Metal Süslemelerin Kompozisyon Ve Motif Döküm Tablosu………213
BÖLÜM IV 6. SONUÇ VE ÖNERİLER………215
6.1.Sonuç………...………..215
6.2.Öneriler……….218
xi
Tablo No: Sayfa No
Tablo No: 1 Ahşap Süslemelerin Teknik Döküm Tablosu………204 Tablo No: 2 Ahşap Tavan Yapım ve Süsleme Teknik Döküm Tablosu………206 Tablo No: 3 Metal Süslemelerin Yapım ve Tekniklerinin Döküm Tablosu…………..208 Tablo No: 4 Ahşap Süslemelerin Kompozisyon ve Motiflerinin Döküm Tablosu……209 Tablo No: 5 Metal Süslemelerin Kompozisyon ve Motiflerinin Döküm Tablosu…….213
xii
Fotoğraf No: Sayfa No:
1. Safran Bitkisi………17
2. Safranbolu’dan Genel Görünüş………17
3. Kaymakamlar Evi Hayat Kısmı………26
4. Gökçüoğlu Bağ Evi Kazan Ocağı……….27
5. Hayatın Kafesle Kaplı Kısmı………28
6. Hayat Kısmı(Bahna)……….28
7. Kaymakamlar Evi Merdiveni………29
8. Gökçüoğlu Bağ Evi Merdiveni……….29
9. Asmazlar Bağ Evi Dış Çardak………..29
10. Kaymakamlar Evi Odaya Girişi Sağlayan Forsa Kısmı………30
11. Gökçüoğlu Bağ Evi Eyvanı………...31
12. Kaymakamlar Evi Sedirleri………...32
13. Dolaplar ve Tembellik Bölmeleri……….32
14. Kaymakamlar Evi Dolapları……….32
15. Gökçüoğlu Evi Dönme Dolabı………..33
16. Kaymakamlar evi Dönme Dolabı……….33
17. Kaymakamlar Evi Dolap İçine Düzenlenmiş Yunaklık………33
18. Pencere Topları……….35
19. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Tepe Pencereleri………..35
20. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Alt Sıra Ve Tepe Pencereleri………...36
21. Gökçüoğlu Bağ Evi………...37
22. Hayat Bölümü Muşabakları………..37
23. Asmazlar Bağ Evi Tömeği………37
24. Reşitler Bağ Evi Kara Kapakları………...38
25. Kara Kapaklı Pencere………38
26. Sofadan Odalara Açılan Kapılar………...39
27. Kaymakamlar Evi Ocak Üstü Oyma Ve Yontma Bölmeleri………44
28. Kaymakamlar Evi Ocak Kemeri Oymaları………...44
xiii
32. Gökçüoğlu Evi Çıtalı Tavanı………48
33. Kündekârili Tavan………49 34. Kündekârili Dolap……….49 35. Kapı Göbeği………..52 36. Kapı Mandalı……….52 37. Kapı Tokmağı………...52 38. Sokak Kapısı……….54
39. Kapı Göbeği, Kapı Mandalı ve Kapı Çivileri………...54
40. Kapı Mandalı……….54
41. Kapı Kilidi……….54
42. Kapı Tokmağı………...55
43. Dış Kapı Göbeği Ve Çivileri ...……….55
44. Kapı Göbeği………..55
45. Karaüzümler Evi Kapı Göbeği Ve Kolu……….. 55
46. Kapı Mandalı………...57
47. Kapı Kilidi……….57
48. Karaüzümler Evi Geometrik Motifli Tavan………..57
49. Kileciler Evi Tavanı………..58
50. Reşitler Bağ Evi Dolap Üstü Oymaları……….58
51. Kileciler Bağ Evi Balkon Korkuluğu………58
52. Gökçüoğlu Bağ Evi Çıtalı Tavanı……….59
53. Kafesli Pencere……….59
54. Kapı Mandalının Aynası………..59
55. Kileciler Evi Yıldızlı Tavanı………59
56. Asmazlar Evi Kapı Kemeri………..59
57. Kileciler Evi Kapı Üst Detayı………...61
58. Kapı Üstünde Penç Oyma……….61
59. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Dış Kapı Kilidinde Yaprak Motifleri………..61
60. Kileciler Evi Palmetli Balkon Saçakları………...62
61. Ejder Figürlü Çeşme……….63
62. Hayvansal Figürlü Kapı Tokmağı……….63
xiv
66. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Çıtalı Aşağıya Sarkan Tavan Göbeği………..69
67. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Tavan Göbeği Diliminde Geometrik Motifler……….70
68. Başoda Köşe Aynada Tavan Göbeği Yansıması Ve Kündekârili Yan Örtü………….72
69. Kündekârili Yan Örtü………73
70. Kündekârili Yan Örtü Ve Ocak………...….73
71. Ocak Yaşmağı Ve Külahı……….74
72. Ocak Yaşmağı Kemerini Çevreleyen Oymalar……….76
73. Yan Örtüdeki Kaplamaların Tavan İle Birleştiği Geçmeler………78
74. Ahşap Geçmeli Üst Yan Örtü………..79
75. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Kündekârili Dolap………...80
76. Oymalı Dolap Bölmesi………..81
77. Eğik Kesimli Oymalı Dolap Binisi……….…..82
78. Dolap Ve Oymalı Binisi………83
79. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Kapısp………..84
80. Kapı Kolu Mandalı………85
81. Kapı Göbeği Aynası………..………85
82. Kapı Mandalı………85
83. Kapı Mandalı Detayı……….85
84. Kapı Göbeği Ve Halkası………...87
85. Kapı Göbeği Ve Mandalı………..87
86. Kapı Mandalı Ve Aynası………...88
87. Kapı Kilidi……….88
88. Asmazlar Bağ Evi Merdiven Üst Kemeri………...………..90
89. Asmazlar Bağ Evi Yıldız Ve Selvi Motifli Kapı Üst Başlığı………...91
90. Asmazlar Bağ Evi Dış Çardak Korkulukları……….92
91. Dönme Dolap Ön Yüz………..93
92. Dönme Dolap Arka Yüz………...………93
93. Asmazlar Bağ Evi Ocak Ve Üst Bölmeleri……….95
94. Asmazlar Bağ Evi Ocak Ve Etrafındaki Bölmeleri……….96
95. Ocak Yaşmağı Ve Ortada Yıldız……….97
96. Asmazlar Bağ Evi Ocak Yaşmağı Oyma Yıldız………..………..98
xv
100. Çıtalı Göbekli Tavan Ve Oymaları……….……….………..102
101. Asmazlar Bağ Evi On iki gen içi örgülü Tavan Göbeği……….103
102. Asmazlar Bağ Evi Geometrik Motiflerle Sıralanmış Tavan Göbeği………..103
103.Gökçüoğlu Bağ Evi Kapı Göbeği Halkası Ve Ahşap Binisi………106
104. Gökçüoğlu Bağ Evi Dış Kapı Göbeği Halkaları ve Çivileri………106
105. Gökçüoğlu Bağ Evi Pencereler, Muşabaklar ve Kara Kapak……….…….108
106. Gökçüoğlu Bağ Evi Muşabaklı Pencereler……….….109
107. Sofa Eyvanı Ve Pencerelerinin Muşabaklarının İçten Görünüşü……….…109
108. Gökçüoğlu Bağ Evi Merdiven Korkulukları……….111
109. Gökçüoğlu Bağ Evi Dönme Dolap……….…..112
110. Gökçüoğlu Bağ Evi On Üç Dilimli Çokgen Tavan Göbeği……….…….113
111. Gökçüoğlu Bağ Evi Çıtalı Geometrik Bölmeli Ahşap Çardak Tavanı….…..115
112. Gökçüoğlu Bağ Evi Çıtalı Düz Sofa Tavanı………...………..116
113. Gökçüoğlu Bağ Evi Çıtalı Tekne Tavan Süslemesi……….117
114. Daire İçine Yerleşmiş Çok Dilimli Çıtalı Geometrik Tavan Süslemesi…………...118
115. Oda Girişi ve Dolapları………120
116. Kenarları Oymalı Dolap Bölmesi………120
117. Dolap Ve Niş bölmeleri………120
118. Niş Oymaları……….120
119. Dolapların Üst Süslemeleri………...120
120. Dolaplar Ve Nişler………120
121. Havuzlu Asmazlar Konağı Dış Kapısı………..122
122. Havuzlu Asmazlar Konağı Kapı Göbeği, Tokmağı, Kilidi, Ve Çivileri..……...…..122
123. Havuz Başında Ejder Figürlü Çeşme………...124
124. Havuzlu Asmazlar Konağı Havuzlu Oda……….125
125. Havuzlu Oda Kapı Üstü Yanları Ahşap Oymaları………126
127. Havuzlu Asmazlar Konağı Havuzlu Oda Tavan Göbeği………..127
128. Havuzlu Asmazlar Konağı Havuzlu Odanın Çıtalı ve Göbekli Tavanı………127
128. Havuzlu Asmazlar Konağı Çıtalı Çarkıfelek Motifli Tavan Göbeği………128
129. Havuzlu Asmazlar Konağı Çıtalı Tavan Ve Göbeği……….130
130. Kaymakamlar Evi Dış Kapısı………...132
xvi
134. Ara Kat Merdivenleri………135
135. Hayat Kısmı Merdivenleri………135
136. Kaymakamlar Evi Dönme Dolabı……….137
137. Kaymakamlar Evi Dolapları Ve Bölmeleri………...………138
138. Dolap Üzerinde Oyma……….138
139. Dolap Bölmesi detayı………138
140. Kaymakamlar Evi Dolaplar Ve Oymalı Gözleri………...140
141. Dolap Üstü Kemeri Oymaları………...141
142. Dolabın Üzerindeki Geometrik Oymaların Detayı………..142
143. Geometrik Bölümlere Ayrılarak Düzenlenmiş Çıtalı Tavan ………143
144. Kaymakamlar Evi Geometrik Bölmeli Çıtalı Tekne Tavan……….144
145. Kaymakamlar Evi Çıtalı Tekne Tavan Genel Görüntüsü……….145
146. Kaymakamlar Evi Çıtalı Tekne tavan Süslemesi………..146
147. Kaymakamlar Evi Çıtalı Tavan ve Tavan Göbeği………148
148. Karaüzümler Evi Dış Kapısı……….151
149. Karaüzümler Evi Dış Kapı Arkası………151
150. Karaüzümler Evi Kapı Göbeği Ve Kapı Kolu..………...……….151
151. Karaüzümler Evi Kapı Kolu……….152
152. Karaüzümler Evi Kapı Mandalı………153
153. Karaüzümler Evi Torna İşi Merdiven Korkulukları………..154
154. Orta Alanı Yüklük Olan Karaüzümler Evi Dolabı………156
155. Karaüzümler Evi Dolap Detayı………...………..157
156. Karaüzümler Evi Kapakları Oval Formlu Dolap………..158
157. Karaüzümler Evi Baklava Dilimli Kapı………158
158. Karaüzümler Evi Dolap Kapısı……….158
159. Karaüzümler Evi Geometrik Bezemeli Çıtalı Tavan………159
160. Karaüzümler Evi Geometrik Düzenlemeli Çıtalı Tavan………...160
161. Karaüzümler Evi Çıtalı Baklava Dilimli Tavan………163
162. Kileciler Evi Odaların Açıldığı Giriş Sofa………165
163. Kileciler Evi Merdiven Karşısındaki Kalem İşleri………165
164. Kileciler Evi Kapı Üstü Alınlık Ve Oyma Penç………..165
xvii
168. Kileciler Evi Torna İşi Sütunlu Dolap………..………170
169. Kileciler Evi Torna İşi Dolap Sütunu Detayı………...171
170. Kileciler Evi Dolap İçinde Yunaklık………...……….171
171. Kileciler Evi Yunaklık İçi………171
172. Kileciler Evi Dolap İçleri……….172
173. Kileciler Evi Odayı Çevreleyen Dolaplar………172
174. Kileciler Evi Sedirleri………..172
175. Kileciler Evi Üzeri Çıtakârili Tavan Göbeği………...173
176. Kileciler Evi Çıtalı Göbekli Oda Tavanı……….174
177. Orta Ve Kenarları Çıtalarla Süslenmiş Alçak Tavan………...175
178. Kileciler Evi Çıtalı Düz Ahşap Tavan Kaplaması………...177
179. Kileciler Evi Geometrik Şekilli Tavan……….179
180. Kileciler Evi Orijinal Dış Çardak Saçakları………179
181. Kileciler Evi Dış Çardak saçakları………...181
182. Kileciler Evi Dış Çardak Kirişleri………181
183. Kileciler Evi Balkon Korkuluğu Süslemeleri…..………..………..181
184. Kileciler Evi Balkon Korkuluğu……..………181
185. Kileciler Evi dış Çardak Korkulukları………182
186. Köşeliler Evi Kapısı……….185
187. Kapı Mandalı Kilidi Ve Göbeği………...185
188. Köşeliler Evi Kapı Şakşağı, Kapı Kilidi Ve Mandalı………...186
189. Kapı Mandalı aynası……….186
190. Kapı Kilidi Ve Aynası Detayı………..187
191. Köşeliler Evi Ahşap Merdiven Korkulukları………187
192. Köşeliler Evi Çıtalı Göbekli Tavan Süslemesi……….179
193. Köşeliler Evi Tavan Göbek Ve Dört Kenarında Tavan Süslemesi………..189
194. Köşeliler Evi Tavan Göbek Ve Kenar Süslemesi……….189
195. Köşeliler Evi Sekizgen Göbekli Çıtalı Tavan………..191
196. Köşeliler Evi Geometrik Motiflerle işlenmiş Çıtalı Tavan Göbeği……….192
197. Köşeliler Evi Pencere Ve Dolaplar………..193
198. Köşeliler Evi Mutfak Dolapları Ve Bölmeleri……….193
xviii
202. Reşitler Bağ Evi El figürlü Kapı Tokmağı………197
203. Reşitler Bağ Evi Dış Kapı Göbeği Ve Çivileri……….198
204. Reşitler Bağ Evi Dış Kapı Binisi Ve Detayı……….199
205. Reşitler Bağ Evi Çıtalı Düz Tavan………200
206. Reşitler Bağ Evi Çıtalı Düz Tavan Kaplaması………..200
207. Reşitler Bağ Evi Göbekli Çıtalı Tekne Tavan………..201
208. Reşitler Bağ Evi Kenarları Alçak Çıtalı Tekne Tavan………..202
209. Reşitler Bağ Evi Çıtalı Alçak Tavan Süslemesi………203
210. Reşitler Bağ Evi Etrafı Ahşap Kaplamalı Çiçeklik…………...………203
xix
Çizim No: Sayfa No:
1. Safranbolu Evinin Genel Kesiti………...25
2. Pencere Detayı……….35
3. Genel Bir Oda Kapısı………..39
4. Ters Tavan, Düz Tavan ve Tekne Tavan……….47
5. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Etrafı Kündekârili Çıtakârili Tavan………...68
6. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Tavan Göbeği Detayı……….…71
7. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Baş Odası Yan Örtü Kesiti……….73
8. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Geçmeli Ahşap Ocak……….75
9. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Ahşap Ocak Kemeri Detayı………..77
10. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Yan Örtü Üst Bölümü Geçmelerden Detay…………79
11. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Dolap Detayı………81
12. Oymalı Dolap Detayı……….81
13. Oymalı Dolap Binisi………..82
14. Dolap Binisi Detayı………...83
15. Emirhocazâde Ahmet Bey Evi Kapı Kolu Aynası………85
16. Asmazlar Bağ Evi Kapı Göbeği ve Halkası………..87
17. Asmazlar Bağ Evi Kapı Mandalı………..89
18. Asmazlar Bağ Evi Kapı Kilidi………..89
19. Asmazlar Bağ Evi Kapı Kemeri Üst Sütunları………..91
20. Asmazlar Bağ Evi Dış Çardak Korkulukları……….94
21. Asmazlar Bağ Evi Dönme Dolabı……….94
22. Ocak Üstü Dolaplar ve Bölmeleri……….96
23. Ocak Eteği ve Kemeri………97
24. Asmazlar Bağ Evi Ocak Yaşmağı Oyma Yıldız Detayı……….98
25. Asmazlar Bağ Evi Göbekli Çıtalı Düz Tavan………...100
26. Asmazlar Bağ Evi Baklava Dilimli Çıtalı Düz Tavan………..101
27. Asmazlar Bağ Evi Tavan Dilimi……….……..104
xx
31. Gökçüoğlu Bağ Evi Merdiven Korkuluğu……….………111 32. Gökçüoğlu Bağ Evi Dönme Dolap Düzeneği Ön Ve Arka Yüzü……….112 33. Gökçüoğlu Bağ Evi On iki Dilimli Çokgen Tavan Göbeği………..114 34. Gökçüoğlu Bağ Evi Geometrik Bölmeli Çıtalı Ahşap Tavan………115 35. Gökçüoğlu Bağ Evi Üçgen ve Karelerden Oluşan Çıtalı Sofa Tavanı………116 36. Gökçüoğlu Bağ Evi Çıtalı Tekne Tavan………117 37. Daire Şeklinde Geometrik Süslemeli Çıtalı Düz Tavan………119 38. Havuzlu Asmazlar Konağı Kapı Tokmağı………123 39. Havuzlu Asmazlar Konağı Kapı Kilidi……….123 40. Havuzlu Asmazlar Konağı Kapı Göbeği ve Halkası……….123 41. Havuz Başında Ejderha Görünümlü Çeşme………..125 42. Kapı Üstü Yanları, Ahşap Oymalar………...126 43. Havuzlu Asmazlar Konağı Kapı Çıtalı Göbekli Tavan Detayı……….128 44. Havuzlu Asmazlar Konağı Ortası Oymalı Çıtalı Göbekli Düz Tavan………..130 45 Kaymakamlar Evi Kapı Tokmağı Kapı Mandalı ve Kapı Göbeği………..134 46. Kaymakamlar Evi Ara Kat Merdivenleri………136 47. Kaymakamlar Evi Dönme Dolap………137 48. Kaymakamlar Evi Dolap ve Kenarda Oymalı Bölmeleri………139 49. Dolapların Üzerindeki Geometrik Oymalar……….141 50. Dolap Üstü Geometrik Motifli Oymaların Detayı………...142 51. Kaymakamlar Evi Geometrik Bölmeli Çıtalı Tavan………...……...143 52. Kaymakamlar Evi Geometrik Bölmeli Çıtalı Tekne Tavanı……..………145 53. Kaymakamlar Evi Çıtalı Tekne Tavanı………147 54. Kaymakamlar Evi Geometrik Bezemeli Çıtakârili Tavan……….………..……149 55. Karaüzümler Evi Kapı Kolu……….….……….….152 56. Karaüzümler Evi Halka Kısmı Olmayan Kapı Göbeği….…….………....152 57. Karaüzümler Evi Dış Kapı Mandalı……….……….………..…153 58. Karaüzümler Evi Torna İşi Merdiven Korkulukları…….……….………...154 59. Karaüzümler Evi Yüklük Kısmı ve Dolaplar…………..………157 60. Karaüzümler Evi Dolap Detayı………157 61. Karaüzümler Evi Geometrik Bezemeli Çıtalı Tavan………...160 62. Karaüzümler Evi Geometrik Düzenlemeli Çıtalı Tavan……….162
xxi
65. Kileciler Evi Kapı Kenarı Bitkisel Bezemeli Oyma Kemer………168 66. Kileciler Evi Çıtalı Düz Tavan Süslemesi………...174 67. Kileciler Evi Çıtalı Alçak Tavan………176 68. Kileciler Evi Çıtalı Düz Tavanı………..………178 69. Kileciler Evi Geometrik Kıvrımlı Tavanı………179 70. Kileciler Evi Dış Çardak Saçakları………..180 71. Kileciler Evi Dış Çardak Korkulukları……….183 72. Kileciler Evi Dış Kapı Mandalı………186 73. Köşeliler Evi Kapı Kilidi ve Mandalı………..187 74. Köşeliler Evi Çıtalı Göbekli Çokgen Dilimli Tavanı………190 75. Köşeliler Evi Geometrik Motiflerle İşlenmiş Çıtalı Tavan Göbeği………..192 76. Köşeliler Evi Penceresi……….195 77. Köşeliler Evi Kafesli Pencere………...195 78. Reşitler Bağ Evi Kapı Kolu Ve Aynası………198 79. Reşitler Bağ Evi Kapı Binisi Detayı………...199 80. Reşitler Bağ Evi Çıtalı Tekne Tavan………...202
BÖLÜM I
1.GİRİŞ
Safranbolu, evleri, kültürel değerlerine bağlı dokusu ve olağanüstü doğası ile uyum oluşturan nadide kentlerimizden biridir. Yaşama biçimini, mimarisiyle, ev tasarımıyla, iç ve dış mekân süslemeleriyle, inceliklerini sanatsal yönlerini yansıtan coğrafi ve doğal koşullara uyumlu mimarisiyle tarihi müze kent olma özelliğine sahip bir ilçemizdir.
Safranbolu; tarihi topografyası, doğal dokusuyla konut mimarisinin çarpık yapılaşmasının aksine, geleneksel yapı tarzını özümsemiş aile yapısıyla biçimlenmiş, ince estetikli, görkemli bir mimarlık bilgisini el sanatlarıyla yoğurarak kurulmuştur. Devrin ekonomik kaynakları, kalabalık aile yapısından doğan, yaşama biçimi, sanata dönüşen teknolojisi, bu evleri biçimlendirmiştir. Kent ve mahalle dokusu mimarisi evin bölümlerine kadar ince bir saygınlık gösteren nitelik taşımaktadır.
Araştırmada bütün evler incelenemediğinden ve sivil mimari yapılar hemen hemen birbirine benzerlik gösterdiğinden burada özelliğini yitirmeyen seçkin örneklere değinilmiştir. Tarihi, mimari ve yöresel özellik taşıyan zengin süsleme öğelerini taşıyan evler incelenmiştir. Askeri, Dini ve Sivil Mimariyi içine alan Safranbolu’da sadece Sivil Mimari örnekleri araştırılmıştır.
Safranbolu özellikle Anadolu’nun 18. ve 19.yy. ’lardaki gerçek yaşamını gözle görülür, elle tutulur halde günümüze taşıyabilen, mimari müze kent konumundaki ender tarihi değerlerimizden biridir. Kentin estetik güzelliğini oluşturan ahşap bezemeli evleri, geçmişi geleceğe aktaran tanıklardır. Bu değerli yapılarımızın, kültürümüzün gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için korunması ve belgelenmesi gerekmektedir.
Bu nedenle ahşap süslemeleri ile ilgili ayrıntılı bir çalışmanın yapılması, bilimsel verilerin ortaya konulması açısından Safranbolu evlerinde ahşap ve metal süslemeler araştırma konusu olarak ele alınmıştır.
1.1. Problem
Safranbolu’da örneklem olarak seçilen ahşap evlerin süsleme elemanlarının çizim ve ölçümlerinin alınıp fotoğraflanarak belgelenmesi daha sonra yapılacak araştırmalara kaynak teşkil edecek biçimde sunulabilmesi problem olarak ele alınmıştır. Problem cümlesi ise Safranbolu Evlerindeki Ahşap ve Metal Süslemeler Üzerine Araştırmadır.
1.2. Amaç
Tarihi Safranbolu Evlerindeki Ahşap ve Metal Süslemeleri tespit etmek, Safranbolu evlerine uygulanan ahşap ve metal süslemelerde kullanılan teknikleri belirlemek, çizim ve fotoğraflarla belgeleyerek ortaya koymaktır. Safranbolu evlerini, ahşap ve metal süslemelerini tanıtarak, geleceğe aktarabilmesi için yapılması gerekenlerin ortaya konulması da amaçlanmaktadır.
Yörenin tarihini, kültürünü, coğrafyasını, sosyal yapısını yansıtan ahşap bezeli bu evler canlı birer müze görünümündedir. Ahşap yapı kültürünü korumak gelecek nesillere aktarmak halkı bilinçlendirmek ve eğitimcilere, araştırmacılara kaynak oluşturmak amaçlar arasında yer almaktadır. Sahip olduğu mirasın zenginliğin yanında bu mirası çevresel dokusu içinde korumaktaki başarısı ile Safranbolu, 1994 yılı sonunda UNESCO tarafından ‘Dünya Miras Listesine’ dâhil edilmiş ve bir dünya kenti haline gelmiştir. Bize verilen bu değeri çok iyi bir şekilde koruyup gelecek nesillere aktarmak da amaçlanmaktadır.
1.3. Önem
Geleneksel El Sanatlarımızdan önemli bir bölümü oluşturan ahşap ve metal süslemeler Anadolu da yüzyıllardır yapıla gelen çok çeşitli örnekleriyle karşımıza çıkmaktadır. Ne var ki maddi kültür değerlerimizin örneklerini oluşturmuş olan ahşap sanatı, doğa şartlarının yanı sıra yeterli kaynak ayrılmaması, bakım yetersizliği, hatalı onarım, darp gibi insanlardan kaynaklanan nedenlerle de gitgide yok olmaktadır. Günümüzde Safranbolu’da ahşap ve metal süsleme örnekleri halen yapılmaktadır, ancak, ön araştırmamızda Safranbolu evlerinin bu gün koruma altına alınmış ahşap ve metal
süsleme örnekleri hakkında daha önce herhangi kapsamlı bir araştırmanın yapılmadığı tespit edilmiştir. Yapılan araştırmalar genellikle mimari açıdan ele alınmış, ahşap süslemeleri ve özellikle kapılar üzerindeki metal aksamlardaki süslemeleriyle ilgili çalışmalara pek rastlanılmamaktadır. Böyle bir çalışmanın yapılması ahşap ve metal süslemelerin belgelenmesi ve daha sonraki araştırmalara kaynaklık edebilmesi açısından önem kazanmaktadır.
1.4.Varsayımlar
Safranbolu evlerindeki araştırmada ulaşılabilen örnekler ahşap ve metal malzeme ile üretilen süsleme kültürünü yansıtır nitelikte olduğu varsayılmıştır.
1.5.Sınırlılıklar
Araştırma tarihi Safranbolu Evlerindeki ahşap ve metal süslemeleri yönünden zengin olan 9 evle sınırlandırılmıştır. Metal süslemeler ise sadece kapı tokmakları ve kilit aksamlarında görüldüğü için bu alanlarla sınırlandırılmıştır.
Sahipleri tarafından kapatılıp, terk edilmiş evlere ulaşılamamış bu nedenle araştırma halka açık gezi evleri ile içinde oturulan geleneksel Safranbolu evlerinin ahşap ve metal süslemeleri yönünden zengin olan evlerle sınırlı tutulmuştur.
1.6. Tanımlar
Ahşap: Ağaçtan elde edilen malzeme ile yapılmış her tür ürün (Sözen, Tanyeli, 1999, s.16)
Ajur tekniği: Ahşap yüzeyinin delikli bir şekilde işlenmesidir.( Ünver, 1967, s. 42).
Aplik: Mobilya ve ağaç işlerinde, yüzey süslemek için kullanılan çıta veya yassı oymadır. (Ünver, 1967, s. 42).
Aş ocağı: Mutfak ocağı.(Günay, 1999, s. 358).
Artırma(çıkarma): Evin çıkma yapan yeri.(Günay, 1999, s. 358).
Ayı bacağı: Eğik ahşap destek( Günay, 1999. S. 358).
Bahna: Odun yığılan duvar üstü, duvar üzerindeki hayvan yemliği, bahna merdiven basamağı.( Günay, 1999, s. 358).
Başlık: Dikme başlığı, pencere üst başlığı; bir direğin tepeliği.(Türkçe Sözlük, 1969).
Bezeme: Süsleme, dekore etme. (Sözen ve Tanyeli, 1999, s. 16).
Bitkisel Bezeme: Türk sanatında en çok kullanılan süsleme türlerinden biri olup, hatai, gerçekçi üslupta çiçekler, yapraklar ve ağaçlardan oluşur.(Keskiner,1985, s.36)
Bordür: Kapı ve pencere gibi mimari kısımların etrafını kuşatan çerçeve bölümünde, süslü veya süssüz çıkıntılı, dar ya da uzun parçalara denir.(Özen, 1985,s. 71)
Buharı: Odun dolabı. ( Günay, 1999, s. 358).
Cam evi: Safranbolu’da camlı çerçevelere denir. İki kanat şeklinde yanlara açılmaktadır. Bu biçime kırma çerçeve de denir. Kanatlar iki sıra halinde düzenlenmiştir. ( Günay, 1999, s. 358).
Çardak: Sofa; divanhane, kare biçimli çadır. ( Günay, 1999, s. 358).
Daraba: Ahşap bölme duvarı. ( Günay, 1999: 358).
Dış çardak: Balkon. ( Günay, 1999: 358).
Eğri Kesim: Rölyefli satırların derine birbirini kesen eğri satıhlarla inerek devam etmesi suretiyle yapılan bir tür oyma tekniği (Özönder, 2003,s.33).
Figürlü Bezeme: Gerçek öğelerle, düşsel, fantastik öğelerin bir arada yer aldığı figür.(Keskiner,1985:76)
Geçme: Küçük ahşap parçalarının birbirinden geçirilerek teşkil edilen zincirleme geometrik motif (Özönder, 2003,s.33).
Geometrik Bezeme: Eğri ve düz çizgilerin bağdaşmasıyla oluşmuş çeşitli motiflere dayanan bezeme. (Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 120).
Giliste: İnce kesitli ağaç ahşap kafesten oluşmuş kısım ( Günay, 1999, s. 358).
Güllap: Demircilerin yaptığı menteşe, kanca ve çengel ( Günay, 1999, s. 358).
Hayat: Sokak kapısının açıldığı toprak kaplı alan. ( Günay, 1999, s. 358).
Hatai: Stilize edilmiş çiçek ve yaprakların birbiriyle grift şekliyle oluşan desen. Dikine kesitlenmiş çiçeklerin anatomik çizgilerinin stilize edilmiş görünümüyle yapılan süsleme (Özen, 1985, s.11).
Hırhırcı: Ahşap el tornası. ( Günay, 1999, s.358).
Karakapak: Pencere kepenki ( Günay, 1999, s. 358).
Kafes: Ahşap bir çerçeve üzerine birbirine çapraz ya da dik konumda yerleştirilmiş eş aralıklı ince çıta ya da çubuklardan oluşan ahşap yapı öğesi (Sözen ve Tanyeli, 1996, s.120).
Kakma: Ağaç ve kaplamalara ince levhalar biçiminde renkli ağaç, sedef, fildişi, metal gibi değişik malzemeleri gömerek uygulanan süsleme sanatı (Sözen ve Tanyeli, 1996, s.120).
Kazan Ocağı: Büyük iş ocağı ( Günay, 1999, s. 359).
Kündekâri: Türk Sanatı’nda küçük ve geometrik biçimli ahşap parçaların birbirine geçmelerle bağlanması tekniği ve bu teknik kullanılarak oluşturulan yapıt (Sözen ve Tanyeli, 1996, s.120).
Kilerlik: Kiler. ( Günay, 1999, s. 359).
Kor: Bahna üzerinde taşıyıcı iki dikme arası (Günay, 1999, s. 359).
Küfünk: Küfeki taşı yumuşak taş. ( Günay, 1999, s. 359).
Marsilya Kiremidi: Yüzeyi oluklu düz levhalardan oluşan ve birbiri üzerine özel yuvaları aracılığıyla oturan levha biçiminde kiremit. (Sözen, Tanyeli, 1999, s. 155).
Mandal: Kapıyı açmaya yarayan düşey kol. ( Günay, 1999, s. 359).
Muşabak: Kafes müşebbek Ahşap çıtaların kafes şeklinde örülmesi.(Günay,1999, s. 359).
Oyma:Değişik araçlarla yapılan ahşap yüzeyindeki derinlikler. (Sözen ve Tanyeli, 1996, s.180).
Pedavra: Ahşap çatı örtüsü; kiremit altına yapılan ince tahta. ( Günay, 1999, s. 359).
Pencere topu: Torna işli pencere parmaklığı. ( Günay, 1999, s. 359).
Reze: Sokak kapısını içerden kilitlemeye yarayan demirden düzenek. ( Günay, 1999, s. 359).
Röleve: Mevcut bir yapının yerinde yapılan ölçümlere dayanarak hazırlanan plan, kesit ve görünüşleri ile çizimlerin tümü. (Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 204).
Rölyef: Kabartma(Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 204).
Sandık Harcı: sandıkta yapılan kireç harç. ( Günay, 1999, s. 359).
Sofa: Sedir; bazı sofalar da döşemenin pencerelere yakın olan kısmında oturmaya mahsus geniş alanlar ( Günay, 1999, s. 359).
Söve: Kapı ve pencerenin yerleştiği kasa, çerçeve. (Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 236).
Şebekeli Oyma: Satıh süslemenin örneğine göre yer yer oyuklar açılır. Zeminsiz bir oymadır. (Kuban, 2008, s.375).
Taşlık: Sokak kapısının açıldığı döşemesi taş kaplı alan,avlu,taşla döşenmiş yer. (Günay, 1999, s. 359).
Tezyinat: Süsleme, bezeme. (Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 236).
Tömek: Mazgal deliği biçiminde camsız ahır ve zemin kat penceresi (Günay, s.1999: 359).
Yeğdane: Ahşap çatkı, yeğdane kerpici, dolgu kerpiçtir. ( Günay, 1999, s. 359).
Yel Demiri: Kara kapağı açık tutan demir. ( Günay, 1999, s. 359).
BÖLÜM II
2. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR
Aysun ÖZKÖSE, editörlüğünü yaptığı ‘‘Anadolu’nun Ahşap Evleri’’ adlı kitabında ahşap yapıların iskelet sistemine ve ahşap yapıların özelliklerine değinerek, Safranbolu Yörük Köyünde bulunan geleneksel konutlar ve mimari özellikleri hakkında bilgiler vermiştir.
Cengiz BEKTAŞ, ‘‘Türk Evi’’ adlı kitabında, Türk evinin plan tipleri hakkında bilgiler vermiş olup Türk evlerini üslup açısından değerlendirmiştir
Doğan KUBAN, ‘‘Osmanlı Mimarisi’’ adlı kitabında, Osmanlı Konut Mimarisini mekân ve yapı üzerine incelemiştir.
Gönül ÖNEY, ‘‘Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları’’ adlı kitabında, Anadolu Selçuklu mimarisinde görülen süslemeler ve teknikleri hakkında bilgiler vermiştir.
Gül PULHAN, editörlüğünü yaptığı ‘‘Dünya Mirasında Türkiye’’ adlı kitabında Safranbolu evlerinin önemini, özelliklerini anlatmış olup evlerin kent dokusunda yerinden bahsetmiştir. Ayrıca Safranbolu’nun dünya mirası listesine girmesine de değinmiştir.
Gökhan GÖNENÇ, ‘‘Rehber Safranbolu’’ adlı kitabında Safranbolu’nun genel özelliklerini, ekonomisini ve yaşam biçimini anlatarak, Safranbolu kent dokusunda Geleneksel evler yazısıyla Yrd.Doç. Dr. Aysun ÖZKÖSE kent dokusunda Safranbolu evlerinin birleşimini açıklayarak, evlerin korunmasına değinmiştir.
Kemal YILDIRIM ve M. Lütfü HİDAYETOĞLU, ‘‘Geleneksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Özelliklerinin ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme’’ adlı makalesinde Türk ahşap tavan çeşitleri ve süsleme özelliklerine değinmiştir.
Kızıltan ULUKAVAK, ‘‘Bir Safranbolu’nun penceresinden Safranbolu’’ adlı kitabında Safranbolu evlerini yaşam biçimiyle bağdaştırarak incelemiş ve Safranbolu evlerinin yapım özelliklerini anlatmıştır.
Muammer HACIBALOĞLU ‘‘Geleneksel Türk Evi ve Çağımıza Ulaşamamasının Nedenleri’’ adlı kitabında Türk evinin karekteristlik özellikleri anlatılmış olup çağımıza kadar ulaşamamasının nedenleri üzerine bilgiler vermiştir.
Mustafa ACAR, ‘‘Geçmişten Günümüze Ekonomik ve Ticari Hayata Bakış Safranbolu El Sanatları’’ adlı kitabında Safranbolu’daki geçmişten günümüze kadar var olan el sanatlarına değinilmiş olup demircilik işinin yeri ve önemini anlatmıştır.
Reha GÜNAY, ‘‘Türk Ev Geleneği ve Safranbolu Evleri’’ adlı kitabında, Türk evinin genel yapısını oluşumundaki etkenleri açıklamış ve Safranbolu’nun tarihini, coğrafyasını, sosyal ve ekonomik yapısını inceleyerek Safranbolu evlerinin yapılanmasını bu kitabında ele almıştır. Evleri mekansal açıdan inceleyerek sosyal yaşam biçimiyle ele almıştır. Safranbolu evlerinde ahşap süslemelerin görüldüğü alanları da değerlendirmiş fakat daha çok mimari açıdan bilgiler vermiştir.
Reha GÜNAY, 2002 Birsen yayınevinden çıkan ‘‘Geleneksel Ahşap Yapılar Sorunları ve Çözüm Yolları’’ adlı kitabında Safranbolu evlerinin yapımında kullanılan taş, tuğla, kerpiç, ahşap ve metal bağlayıcıların yapılanmadaki oluşumları üzerine bilgiler vermiş olup mimari açıdan teknikleri üzerine değinmiştir.
Selçuk MÜLAYİM, ‘‘Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler’’ adlı kitabında Anadolu Türk mimarisinde geometrik süslemelerin görüldüğü alanları ve teknikleri üzerine bilgiler vermiştir.
Şeref KAYA, ‘‘Geleneksel Safranbolu Evinde Strüktür ’’ adlı Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsüne yapmış olduğu yayınlanmış yüksek lisans tezinde Safranbolu evlerini yapısal ve mimari açıdan ele almıştır.
Ozan AKPINAR, Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsüne bağlı yaptığı ‘‘Safranbolu Evlerinde Kalem İşleri’’ adlı Yüksek Lisans Tezinde Safranbolu evlerindeki kalem işlerini incelemiştir.
Önder KÜÇÜKERMAN, Şemsi GÜNER, ‘‘Anadolu Mirasında Türk Evleri’’ adlı kitabında Türk evlerini oluşturan mekânları bölümleyek, sistemli bir şekilde açıklamıştır.
Önder KÜÇÜKERMAN, ‘‘Kendi Mekânın Arayışı İçinde Türk Evleri’’ adlı kitabında, Anadolu’daki evlerin kavram ve biçimlerini açıklayarak, ev içindeki mekânların iç, dış ve çevre ilişkilerine değinmiştir.
Tevhide ÖZBAĞI ‘‘Metal Süsleme Tekniklerinde Görülen El Motifleri’’ adlı I.Ulusal El Sanatları Sempozyumunda yayınlanmış makalesinde el motifinin önemine anlamına değinmiş olup, el motifinin görüldüğü şekilleri anlatmıştır.
Tuncay KARA, ‘‘Safranbolu Yörük Köyü Köyümüzde Geleneksel Yaşam Örf ve Adetlerimiz’’ adlı kitabında Yörük Köyündeki Safranbolu evlerinin oluşumunda sosyal yaşam biçimin etkilerini ele almış ve evleri oluşturan bölümler hakkında bilgiler vermiştir.
Ünsal TUNÇÖZGÜR, ‘‘Dünü ve Bugünü İle Safranbolu’’ adlı kitabında Safranbolu’nun tarihi, coğrafyası, sosyal ve ekonomik yapısına değinmiş olup Safranbolu’daki tarihi yapılar hakkında da bilgiler verilmiştir.
Yavuz İNCE ‘‘Safranbolu Kent Dokusunun Korunması’’ adlı makalesinde Safranbolu evlerinin kent dokusundaki yerinden öneminden bahsetmiş olup evlerin korunmasının gerekliliği üzerine bilgiler vermiştir.
Zeki SÖNMEZ, ‘‘Geleneksel Maden Sanatımızın Safranbolu’da Yaşatılan Örnekleri’’ adlı makalesinde Safranbolu’da var olan metal sanatımızdan demircilik işlerine değinmiş olup kapı üzerindeki kilitler, mandallar kapı tokmaklarını değerlendirerek Safranbolu evleri açısından önemini anlatmıştır.
Yapılan literatür taraması sonucunda Safranbolu Evlerinde Ahşap ve Metal Süslemeler adlı çalışmamızda araştırmalar sonucunda yapılan çalışmaların genelde mimari açıdan incelendiği, el sanatları açısından Safranbolu evlerindeki kalem işlerinin çalışıldığı, ahşap yapı kültürüne mekansal ve mimari açısından değinildiği fakat el sanatları yönünden değerlendirilmediği kanaatine varılmıştır.
BÖLÜM III
3. YÖNTEM
3.1. Araştırmanın Modeli
Araştırmanın modeli, alan araştırmasına dayalı betimleme çalışmasıdır. Örneklem olarak ele alınan Safranbolu Evlerinin Ahşap ve Metal Süslemelerini belgelemek üzere yapım tekniği, kompozisyon ve süsleme özellikleri sınıflandırılarak genel değerlendirilmeleri yapılmıştır.
3.2. Evren Ve Örneklem
Bu araştırmanın evrenini Geleneksel Safranbolu Evlerindeki Ahşap ve Metal süsleme örnekleri oluşturmaktadır. Örneklemini ise Safranbolu’da bulunan ahşap ve metal süsleme örnekleri bakımından zengin olan 9 evdeki ahşap süsleme öğeleri ve bunların üzerindeki metal süsleme elamanları oluşturmaktadır.
3.3. Verilerin Toplanması
Değişik kütüphanelerde araştırmalara gidilip, Milli Kütüphane, Gazi Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Safranbolu Meslek Yüksekokulu Kütüphanesi, YÖK Bilgi İşlem Merkezinde literatür taraması yapılmıştır. Araştırma ile ilgili zengin örneklerin bulunduğu evlere gidilip sahiplerinin bilgilerinden faydalanılmıştır. Turizm danışma Müdürlüğü’nün arşivindeki ilgili kaynaklar alınmıştır. Safranbolu demirciler çarşısında metal süslemeleri yapan ustalarla röportaj yapılıp bilgilerinden faydalanılmıştır. Tarama sonucunda konu ile ilgili bilgi içeren basılı kaynaklar, kitaplar, dergiler, tezler ve makalelere ulaşılmıştır.
Geleneksel Safranbolu evlerinde bulunan ahşap ve metal süslemeler açısından zengin olan örneklerin bulunduğu evlerin fotoğrafları çekilmiş, incelemeler yapılmıştır. Elde
edilen incelemeler, ölçüler ve görsel dokümanlar kullanılarak motif, kompozisyon, teknik ve üslup yönünden incelenmiştir. Alınan fotoğraflardaki detaylardan çizimlerde faydalanılmıştır.
3.4. Verilerin Analizi
Bu bölümde Safranbolu evlerindeki ahşap ve metal süslemelerin kullanım alanları, teknikleri ve motif özelliklerini anlatan gözlem fişlerine ve tablolara yer verilmiştir.
İncelenen her ev önce genel özellikleri ve tanıtıcı bilgileri içeren gözlem fişleriyle değerlendirilip evin içinde yer alan her örnek için gözlem fişleri oluşturulmuş olup örnekler detaylıca fotoğraflanmış çizimleri yapılıp değerlendirilmiştir. Tablolarda verilen ahşap yapım tekniklerini, motif özelliklerini veren değerler kendi içinde analiz edilerek incelenmiştir. Çizimlerde otocet programı kullanılmış olup bazılarıda elde çizilmiştir.
BÖLÜM IV
4.KAVRAMSAL ÇERÇEVE
4.1. Safranbolu İlçesinin Tarihi Ve Coğrafyası
4.1.1. Safranbolu’nun Tarihi
‘‘Safranbolu, uygarlığın beşiği Anadolu’nun Batı Karadeniz bölgesinde, denize 90 km uzaklıkta, kuruluş tarihi çok eskilere dayanan bir kenttir. Coğrafi durumu nedeni ile tarih boyunca doğal olarak bulunduğu bölgenin askeri, idari ve ticari merkezi olma durumunu hep korumuştur.’’(Tunçözgür, 2002,s.1).
Safranbolu’da insan toplum yaşamının M.Ö. 3000 yıllarına kadar dayandığı tahmin edilmekte olup, bölge Paleolitik çağdan beri bir yerleşme alanıdır. Bölgede bilinen en eski uygarlık Gasgas’lardır. Daha sonra sırasıyla Hititler, Dorlar, Paphlagonlar, Kimerler, Lidyalılar, Persler, Kabakyalılar, Elenler, Pontlar, Galatlar, Romalılar, Selçuklular ve Osmanlılar egemenlik kurmuşlardır.(Yazıcıoğlu,1982,s. 4). ‘‘Paplagonya MÖ 14.yüzyıl başında Hititler tarafından Gasgalar’dan alınmış ve Hititler bir asırdan fazla burada yaşamışlardır. Bölgede sırasıyla, MÖ 1200’de Dorlar’ın MÖ 1100-700 arasında da bölgeye adını veren Paplagonyalıların yaşadıkları bilinmektedir.’’ (Pulhan, Gül, Dünya Mirasında Türkiye, s. 380).
Türkler’in Anadolu’ya gelmesinden sonra Safranbolu, Kastamonu tarihine bağlı olarak gelişir. Bu bölge önce Danişmentliler zamanında Türklerin eline
geçmiştir. Sonra tekrar Bizans’a geçmiş. 13.yy başlarında Çobanoğulları burada yerleşmiştir. Çobanoğulları önce Selçuklulara sonrada İlhanlılara bağlı kalmıştır. Kay ı boy undan Candaroğlu Bey liğide burada egemenliğini sürdürmüştür. (Günay, 1998, s.94).
‘‘1392 yılında Candarlı’ların üzerine yürüyen Yıldırım Beyazıt, Candaroğlu II. Süleyman Paşa’yı mağlup etmiş, Kastamonu’ya kadar olan toprakları Osmanlı toprakları sınırları içine katarken, Taraklı Borlu adı ile anılan Safranbolu’yu da ele geçirmiştir.’’(Tunçözgür, 2002, s.6)
Medine-i Taraklı Borlu ve Yörükan-ı Taraklı Borlu olmak üzere 2 sancaktan
oluşan ve 1846 yılında Kastamonu’ya bağlı Viranşehir sancağının merkezi olan Safranbolu, 1865 yılında ilçe merkezi yapılarak, Kastamonu sancağına bağlanmıştır. 1867 yılında tekrar Viranşehir sancağına, 1870 yılında da Kastamonu merkez sancağına bağlanmıştır. 1927’de Zonguldak iline, 1952’de Karabük’e bağlanmıştır’’ (Pulhan,Gül, Dünya Mirasında Türkiye,s. 381).
‘‘İstanbul ve Kastamonu ile yaşanan ilişkiler, ticarette ve üretimde edinilen deneyim ve ekonomik güç zaman içinde Safranbolu’nun gelişimini biçimlendirmiştir. Çarşı’da ve Bağlarda biri kışlık ve diğeri yazlık olmak üzere iki yerleşim oluşmuştur’’ (Yazıcıoğlu, 1998, s. 96).
4.1.2. Coğrafik Konumu
Safranbolu Batı Karadeniz Bölgesinde, 41-16 kuzey enlemi 32-41 doğu boylamları arasında, yer alır ve denize 65 km, il merkezinden 8 km. mesafededir. İlçenin yüzölçümü, 1013 km kare olup, büyük bir kısmı orman alanıdır. Karabük ili Ovacık ve Eflani ilçesi, Bartın ili Ulus ilçesi, Kastamonu ili Araç ilçesiyle çevrelenmiştir. (Kara, 2005, s. 15).
‘‘Ankara- İstanbul karayolunun Gerede kısmından Karabük’e gelen 82 km.lik yol 8 km. sonra Safranbolu’ya varır. İlçenin kuzey yönünde Bartın ili, doğu yönünde ise Kastamonu ili ile bağlantısı vardır. Ayrıca, demiryolu ile Karabük il merkezine kadar ulaşım mümkündür.’’(Yurdakul, 2007, s.11)
Safranbolu’nun 1995 yılına göre 20 mahallesi olup isimleri: Akçasu, Babasultan, Bağlarbaşı, Çavuş, Çeşme, Cami-i Kebir, Hacıhalil, Hüseyin Çelebi, Musalla, İsmetpaşa, İzzetpaşa, Karaali, Kirkille, Aşağı Tokatlı, Barış, İnönü, Yeni Mahalle, Cemal Caymaz, Emek, Esentepe’dir. Kıranköy 1975’te Barış ve İnönü olarak iki mahalleye ayrılmıştır. (Günay, 1999, s. 92)
‘‘Safranbolu, Karadeniz ve İç Anadolu iklimi arasında bir geçiş kuşağındadır. Kara iklimi özelliklerinden şiddetli kışlar ve kurak yazlar görülmez. Kış ve ilk bahar uzun sürer. Yaz temmuz başlarından eylül sonuna kadar devam eder.’’(Tunçözgür, 2002: 17)
4.1.3.Doğal Yapısı
Geleneksel evleriyle tanınan ve adını bu bölgede yetişen safran bitkisinden alan Safranbolu, topografik olarak engebeli bir bölgededir. Kuzeyi ve batısı dağlarla çevrilidir. Bununla birlikte ilçede derin, uzun kanyonlar, büyük mağaralar, dağ yamaçlarındaki mağara ağızlarından çıkan sular bulunmaktadır. Şehir merkezi Tokatlı(Gümüş), Akçasu ve Bulak dereleri üç ayrı kanyon yaparak şehirden geçer ve Araç çayına karışırlar. Gümüş ve Akçasu derelerinin açtıkları vadiler ve bu vadilerle karşıtlık oluşturan yükseltiler kent kurgusunu biçimlendiren fiziki koşulları oluşturur. Kent Çarşı, Gümüş, Kıranköy, Bağlar ve Kirkille’den ibaret beş semtten kurulmuştur. Bağlar mahallesinde ise ancak yaz aylarında oturulmakta, kış aylarında bu mahalle boş kalmaktadır. Çünkü bu semtin iklimi, çarşı semtine göre hayli soğuk ve serttir.
Kenti yönetenlerin tepe üzerindeki kalede oturduklarına, Bu durumun kalenin fethinden sonraki yıllarda da Türk idaresinde bir süre devam etmiş olduğuna 1332 yılında Safranbolu’ya gelen ünlü Arap seyyahı İbni Batuta’nında, seyahatnamesinde bundan bahsettiğine, Tunçözgür, 2002’de Safranbolu isimli yayınında değinmiştir.
1960’lardan sonra sosyal konutların kitle halinde ve seri olarak inşa edilmeleri ile Safranbolu’da önce yeni siteler, ardından da yeni mahalleler ortaya çıkmıştır. Safranbolu’da yazlık ve kışlık evlerde önemini kaybedince Bağlar mahallesinde kış aylarında da oturulmaya başlanmıştır.
4.1.4. Safranbolu İlçesinin Sosyo- Ekonomik Yapısı
13. ve 14. yüzyıllarda Konya ve Sivas üzerinden gelen Cenevizlilere ait kervanların Karadeniz’e ulaştığı liman olan Sinop, 18. yüzyıla kadar Karadeniz ticaretindeki önemini sürdürmüştür. Bu dönemde Safranbolu, Anadolu’nun kuzeyinden geçen Asya-Avrupa ticaret yolunu Karadeniz’e bağlayan bağlantılardan Gerede Sinop kervan yolu üzerinde önemli bir konaklama noktası ve bölgenin doğal ticaret merkezidir (Tunçözgür, 2002, s. 24).
Osmanlı idaresine kadar Safranbolu’da ekonomik can damarı hayvancılık ve tarım iken, Osmanlı idaresi ile birlikte el sanatları ve ticaretin ön plana çıktığı ve daha sonra dericilik gibi çok gelir getiren bir sanat dalının bunlara eklendiği görülmektedir. Anadolu’da filizlenip kök salan Ahilik Safranbolu’da uygulanmaya ve kent merkezinde de meslek guruplarının çarşıları kurulmaya başlamıştır.
16.yüzyılda kent ticaret merkezi, bugünkü sığır pazarının bulunduğu yerdeki Tuzcu Hanı’dır. Dericiliğiyle bütünleşmiş diğer meslek dalları da hızlı bir aşama içindedirler. Yine bununla ilgili olarak Yemeniciler çarşısı Arasta’nın bu sıralarda kurulduğu görülmektedir.
17.yüzyılda Safranbolu daha hızlı bir şekilde imar hareketlerine sahne olmuştur. Bu hızlı imar hareketleri dolayısıyla ekonomiyi de etkilemiştir. Bunların başında Cinci Hoca diye anılan Hüseyin Efendi adına yaptırılan han ve hamam gelmektedir. Cinci Hanı 17.yüzyılın ortalarında önemli bir ticaret merkezi olma niteliğini taşır. Hanın yakınında 1661’de kullanıma açılan Köprülü Mehmet Paşa cami, yüzyıl sonrada İzzet Mehmet Paşa cami ve hamam yapılmıştır. Safranbolu’da ekonomi ve imar hareketlerinde hızlanmanın başladığı devir 18.yüzyıla rastlar. Bu devirde meslek kollarında çeşitlenmenin arttığı, Sadrazam İzzet Mehmet Paşa’nın üstün gayretleri, kentin ekonomik ve mimari yönden ileri gitmesinde büyük rol oynamıştır.
Kent ekonomisini en parlak devrini 19.yüzyılda yaşamıştır. Kente gelir saylayan üçüncü grup ekonomik eylemler tarımsal eylemlerdir. Ekonomik olarak bölgeye gelir sağlayan, önemli bir bitkide özel koşullarda ekimi yapılan safrandır.
‘‘19.yüzyılda icra edilen meslek ve sanatlar, dericiliğin yanında, yemenicilik, kunduracılık, semercilik, saraçlık, nalbantlık, kasaplık, aşçılık, fırıncılık, pamukçuluk,
bez dokumacılığı, kıl dokumacılığı, keçecilik, boyacılık, urgancılık, demircilik, kalaycılık, hattatlık, ciltçilik, şekercilik, inşaatçılık, çekmecilik, manifaturacılık, kereste ticareti ve zahire ticaretidir.’’ (Acar, 2006, s. 7).
Lonca Örgütleri 1945’e kadar yaşamını sürdürebilmiştir. Bu dönem Safranbolu’da sosyo-ekonomik yapının henüz değişmediği, toplumsal yapıda değişimlerin olmadığı dönemdi. 1950’lerde üretimini arttırmış olan demir çelik fabrikası gittikçe artan bir basınç yaratmaya başlıyor, kırsal toplumu endüstri insanı olmaya iten yeni olgu giderek yoğunluğunu arttırıyordu (İnce ve Kuş, 2003, s. 127).
Karabük’ün il olmasıyla, dar bir alana sıkışarak daha fazla bir gelişme olanağının kalmaması, kentin içindeki sanayi tesislerinin ürettiği hava kirliliğinin etkisi ve ulaşımın kolaylaşması ile de yerleşim bölgesi olarak Safranbolu’nun tercih edilme sonucunu doğurduğu için, Karabük’ten de Safranbolu’ya bir göç akını başlamıştır. Bu durum Safranbolu’yu geniş bir alan içinde yer alan bir kent haline getirmiştir.
18. ve 19.yüzyıl Osmanlı kent dokusunun, tarihin, kültürün, el sanatlarının, sosyal yaşam şeklinin, ekonominin aynası niteliğindeki Safranbolu evleri yüzyıllar boyunca, kuşaktan kuşağa geçen geleneksel yapı bilgisinin ürünüdür. Doğal ve sosyo-ekonomik verilerin biçimlendiği yaşlı konutlar, bu yeni türeyen yapılar önünde görkemli ve saygın görünümleriyle direniyorlar. Günümüzde korumacılık olgusunun gelişmesiyle değerli konutlarımız günümüze taşınmıştır.
4.1.5.Safranbolu’da Yaşam Biçimi ve Kültürel Yapı
‘‘ Safranbolu, Osmanlı örf ve adetlerini uygulayan dericilik, ticaret ve el sanatlarının üst düzeye çıkması ile hayli zenginleşmiş bir kenttir. Kentin İstanbul ile ticari ilişkilerinin sıklığı yanında, İstanbul’dan Safranbolu’ya sık sık sürgünlerin gönderilmesi de halkın kültürel ve sosyal yaşamına zenginlik katmıştır.’’ (Tunçözgür, 2002, s. 121).
Halkın gelenek, görenek, yaşam biçiminin somut bir yorumu olan görkemli ve büyük Safranbolu evlerinde kalabalık aileler ataerkil sistem içinde yaşamışlardır. Artık büyük ölçüde yalnız dış görünüşlerinin güzelliği ve mimari özellikleri ile ilgi gören bu evlerin yerleşim olarak gördüğü işlev ise bundan daha ilginçtir. Bu evler yapılırken, içlerinde yaşayanların her türlü gereksim ve yaşam şartları göz önüne alınarak yapılmıştır. Bu
evlerde yaşam tam anlamıyla müşterektir. Yalnız her çiftin gelin odası denilen ayrı bir odası vardır ki, müştereklik burada son bulur. Bu da her gelinin zevkine göre döşenmiş yatak odasıdır.
‘‘1960’lı yıllara kadar Safranbolu’da hemen hemen herkesin, biri çarşıda(kışın kullanılan) biri de bağlarda(yazın kullanılan) olmak üzere iki evi vardır. Çarşıdaki evler genelde bahçesiz veya küçük bahçeler içindedir. Bağlar tarafındaki evlerde bahçeler ekili dikili alanlar olduğundan ve de serin olduğundan yazın oturmak için buralar tercih edilir.’’(Tunçözgür, 2002, s. 121).
Geleneksel Safranbolu evlerinin somut örnekleri incelendiğinde, yaşam biçimini sergilemesi, kültürel değerleri yansıtması, zarafeti, estetiği, el sanatlarıyla, coğrafyasıyla birbirinden ayıramayacağımız, bu değerlerin, yapıların biçimlenmesinde etkileri açıkça görülmektedir. İncelenen her somut örneğin çözüm formülü insan doğasına göre biçimlenmiştir.
4.1.6.Safranbolu’da Korumacılık
1975 yılında Anıtlar Yüksek Kurulunun Safranbolu’yu kentsel sit ilan etmiştir.1994 yılında UNESCO tarafından sahip olduğu mirası kent ölçeğinde korumadaki başarısı dolayısıyla Safranbolu, ‘‘dünya Miras Listesi’ne alınmıştır.
Koruma altına alınmamış birçok bölge ve evler hızlı ilerleme ile betonlaşma içindedir. Tarihi ve kültürel değerlerimizin kentleşme ve daha iyi koşullarda yaşama isteğiyle terk edilmesiyle birçok yapının geçmişten taşıdığı izler silinmektedir.
‘‘Gün geçtikçe güzelim evler, bulundukları sokak, mahalle ile ortadan kalkmakta ve yerlerini o korkunç beton yığınlarına terk etmektedirler. Her memlekette şehirlerin yenilenmeleri ve zaman ile çehrelerini değiştirmeleri olağan şeydir. Yeter ki, söz konusu şehir, tarihi ve estetik bir özellik taşımasın. O takdirde bu seneler süresince olan hissedilmez yenilenmede önlenmiş ve kent olduğu şekilde durdurulmuştur.’’ (Eldem, S.H.1980, s. 19).
4.1.7. Türk Evinin Oluşumu Ve Safranbolu Evleri
Ev insan yaşamıyla kenetlenmiş bir olgudur. Geçmişin yaşam şekillerini, sosyal yaşantısını değerlerini, geçmişten günümüze sunan somut örneklerdir. Türklerin yerleşik hayata geçmesiyle hatta göçebelik dönemine uzar.
Göçebelikte, ailece birlikte kullanılan, yaşama birimleri olan çadırlar, yapı içinde odalara dönüşmeye başlamıştır. Odaların birbirleriyle olan bağlantıları ise yok denecek kadar azdır. Her odanın avluya ya da sofaya açılan bir tek kapısı vardır. Bu da odaların bağımsız birimler olarak düşünüldüğünü ve kullanıldığını kanıtlar. (Küçükerman, 1985, s. 49).
Aynı kültür içinde konutta yaşanan eşzamanlı çeşitlenmeler; bulunduğu bölgenin, yörenin iklimsel, topografik verileri, aile yapısı, bitki örtüsü, doğal kaynakları, üretim tüketim ilişkileri içindeki yerleri, değerleri, kısacası bu çeşitlenme kültürlenmeyle açıklanabilir.
‘‘İnsan yaşadığı evi inşa ederken birçok faktörü göz önünde bulundurur. Yaşadığı toplumun kültür ve geleneklerini, yaşadığı coğrafya parçasının iklim özellikleriyle birleştirerek, biçimlendirir. İklim gibi yapı malzemesi de mimarinin yönlendirici bir unsurudur ve her ikisi de doğal çevreye bağlıdır’’ (Karpuz,1999, s. 1).
Sivil mimari yapılar biçimlenirken coğrafik yapı, iklim, yapı malzemesi ve kültürel değerlerin etkisi sonucunda oluşurlar.
4.1.8.Safranbolu Evlerinin Genel Özellikleri
Safranbolu’yu ülkemizde ve dünyada ön plana çıkaran en önemli unsur geleneksel Türk mimarisi tarzındaki Safranbolu evleridir. Bu evler bir yandan kentsel konumlarıyla diğer yandan mimarileriyle, el sanatlarıyla dikkate değerdirler. Başka bir anlatımla Safranbolu Evleri yüzlerce yıllık bir süreçte oluşan Türk kent kültürünün günümüzde yaşamaya devam eden en önemli yapı taşlarıdır.
Yaşam biçimi ve geleneklerin, yöresel doğa koşullarıyla birlikte oluşturduğu bir mimari, yapılanmayla oluşan Safranbolu bir vadi yerleşmesidir. Yamaca yerleşen evler,
birbirine saygılı, güneşini ve manzarasını bozmayacak şekilde kurulmuşlardır. Evler, sokaklar ve bahçe duvarları birbirini tamamlar. Zemin kat ile bütünleşen bahçe duvarı sokağın devamıdır. Üst katlarda çıkmalar ve geniş saçaklar cepheyi oluşturur. Safranbolu geleneksel niteliklerini koruyan bir yerleşimdir.
Safranbolu iklim koşulları itibariyle kışın soğuk geçtiği bir bölgededir. Bu doğa koşulları evlerin, sert doğa olaylarına kapalı vadi içinde korunmuş alanlarda yapmaya zorlamıştır. Bu şekilde kışın soğuğundan korunmuşlardır. Yine bir çukur olan kent merkezinde evler, hep kayalar üzerine, bilhassa ekilmeye uygun olmayan alanlarda yapılmışlardır. (Tunçözgür, 2002, s. 108).
Evler Safranbolu’nun iki ayrı kesiminde gruplanmış durumdadır. Birincisi “Şehir” diye bilinen ve kışlık olarak kullanılan kesim, ikincisi “Bağlar” diye bilinen ve yazlık olarak kullanılan yüksek kesim. Şehir, yönetim merkezinin bulunduğu Kale, alışveriş merkezinin bulunduğu Çarşı evlerinin bulunduğu Akçasu, Gümüş Musalla, Kıranköy ve tabakhane semtlerinden oluşmaktadır. Bu kesim, iklimin olumsuz etkilerine karşı korunmuş, alçak rakımlı iki vadinin içindedir. Burada evler birbirine yakın, sokaklar dar yapılanmıştır.
Şehrin ortasında bulunan meydana yönelik yollar ve sokaklar tamamen taş kaplıdır. Anıt eserlerin avluları ve meydanlar da taş kaplıdır. Mevcut taş kaplama tarzı rutubeti en aza indiren, sel sularına karşı dayanıklı ve ağaç köklerinin yeterli su almasına uygun yapıdadır. Evlerin yerleştirilmesinde iklim gereçleri kadar evin o lu şturacağ ı görünüm ve göreceğ i manzara da dikkate al ın mıştır. Bu ev penceresinden, avlu dış kapısından ya da iki evin arasından görülecek manzara kesinlikle bir bütündür. (Gökçe 1979, s. 33).
‘‘Ancak hepsinde ortak yön Türk marangozların ahşap ve Rum duvar ustalarının yaratmış olduğu taş eserlerin ahenkli bir şekilde bir araya getirilmesi ve bu evlerin 18.ve 19.yy toplum yapısı ve geleneksel aile yaşantısını yansıtan geleneksel yapı sanatımızın en güzel örneklerinden olmasıdır.’’(Özköse ve Gönenç, 1994, s. 41).
Safranbolu evlerinde Rum evleri hariç birçok evde haremlik-selamlık ayrımı vardır. Bazı evlerde çift merdiven yapılmıştır. Ayrıca yemek servisleri için dönme dolaplar yapılmıştır. Evlerin bahçe duvarlarının yüksek tutulması, işlevselliği önemsenmiş dış çardakların, cumbaların yapılmasıyla çevreye kapalı aile yapısını gözler önüne sermektedir. Evler geniş aile yapısına göre düzenlenmiş 2-3 katlı yapılmıştır. Yağmur ve kar sularını nemi almaması için geniş tutulmuş çatı ve saçaklarıyla ahşap gövdesini
