Yakup Kadri’yi de
Kaybettik
Dr. Tamer İşgüderi
K
u rtu lu ş savaşı öncesi k o ş u lla n içinde g ençliklerini yaşayan, devrim den sonra T ü rk toplum y apısında olagelen d eğişiklik leri gözlem leme olanağını b u lan b ir k u şa k ta n olan Y akup K a d ri'y i k a y b ettik . G erçekte b u k u şak , belk i de çok şanslı b ir ra stla n tıy la T ü rk to p lu m u n u n b ü y ü k sın am alard an , k e d erlerd e n ve sevinçlerden geçtiği b ir dönem i b ü tü n b o y u tla rıy la yaşam ış, du y m u ş ve d üşünm üş olan b ir k u şa k tır.Y akup K a d ri’de O sm anlı İm p ara to rlu ğ u ’n u n son g ü n lerin d e k i hazin d u ru m u n u gençliğinde yaşam ış ve yeni yetişen b ir a y d ı n ın k ed erin i y ü reğ in d e taşım ıştır. B akın, b ir k o n uşm asında b u acıyı nasıl dile g etiriyor: .B iz, O sm anlı D evleti, O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u ad ın ı taşıy an b ir m em lekette, esasında b ir y a rı sö m ü r ge olan b ir m em lek ette doğm uşuz, orada yetişm iş ve b u d u ru m dan k u rtu lm a n ın ıstıra b ı içinde b ir çare aram ışız. Bizim b ir hege m onya k u rm u ş olan b ü y ü k devletlerden, İn g ilte re ’den, F ra n s a ’ dan çekm ediğim iz k alm am ıştır. G örm ediğim iz h a k a re t k alm am ış
tır.»
İşte, bu acıyla y etişen ve Osm anlı İm p a ra to rlu ğ u ’n u n içine d ü şü rü ld ü ğ ü «yarı sömürge» d u ru m u n d an k u rtu lu ş u n çarelerin i düşünm eye başlayan genç Y akup K adri, o d e v rin d ü şü n düzeyini belirtm esi yö n ü n d en anlam lı olan ve k endi başın d an geçen b ir olayı a n latır:
• B ir gün İsk e n d eriy e ’den İz m ir’e g elirk en v ap u rd a b ir g ru p güvertede toplanm ış T ü rk iy e aleyhine k o n u şu y o rlard ı. En çok konuşan da b ir F ransızdı. Y erim de d u ram ad ım , F ransıza doğru y ü rü d ü m dedim ki: «Sözleriniz d o ğ ru d u r, T ü rk iy e kan u n su z, ida resi bozuk pek fena b ir m em lek ettir, fa k a t b ir şeyi u n u tu y o rs u nuz. Yeni gelen b ir T ü rk iy e vardır, onu hesaba katm ıyorsunuz.» B u cevap karsısın d a F ran sız çok şaşırdı ve bana «küçük efendi, siz kaç kişisiniz, sizin gibi düşü n en kaç kişi var» dedi. Ben: «Be nim yaşıtlarım ın hem en hepsi benim gibi düşünüyor» diye cevap verdim . F ran sız bu sefer «Fakat siz kim e karşı, ne için sa vaşıyorsunuz» diye sordu. Biz dedim «H ürriyet istiyoruz.» F ra n sız y in e sordu: «H ürriyeti n e yapm ak için istiyorsunuz?» Ben, B ü y ü k F ran sız İh tilâ lin in h a rek e t nok tasın ın h ü rriy e t o ld u ğ u n u h a tırlattım . Fransız, «bu h ü rriy e ti kim d en alacaksınız, kim v ere cek size b u h ürriyeti» diye sordu. B en «İşte biz b u h ü rriy e ti h ü k ü m d ard an koparm aya çalışıyoruz» cevabını verdim . O zam an F ransız g ü ldü ve: «O zavallı adam ın k en d i h ü rriy e ti yok k i size h ü rriy e t versin» dedi. B u cevaba h erk esle b irlik te ben de güldüm , fa k at adam ın ne dem ek istediğini anlıyam adım . Bu so ru n u n ce vabı benim içim e d e rt oldu.»
Y ak u p K a d ri b u s o ru n u n c e v a b ın ı L o za n K o n fe ra n s ı sı ra s ın d a b ü y ü k d e v le tle rin ik tisa d i a y rıc a lık la rı k o n u ş u lu rk e n b u la c a k tır . Ve d iy e c e k tir ki «Ben a n c a k o z a m a n a le y h im iz e konuşan F ransızm ne dem ek istediğini, b ir d ev letin e n önem li m eselesin in e k o n o m i o ld u ğ u n u an lad ım .»
B öylece, d e n e y le rin ışığı a ltın d a b ir d e v le tin siy a sa l b a ğ ım sız lığ ın ın , İk tis ad î b a ğ ım sız lığ ın a bağlı o ld u ğ u n u s o m u t b ir b içim d e k a v ra y a n Y ak u p K a d r i’y i d a h a s o n r a la r ı, 1932’- İerrfe, T ü rk d e v rim in in to p lu m sa l çö zü m lem esin i y a p m a k , devrim in ideoloji ve d ü şün sistem ini o rtay a koym ak am açları n a d ö n ü k b ir h a re k e tin için d e b u lu y o ru z . B u h a r e k e t T ü rk d ü ş ü n ta rih in d e « K ad ro H a re k e ti» o la ra k b ilin ir. «K adro» ad lı b ir de d e rg i y a y ın la y a n bu h a r e k e t, ö rn e ğ in d ü n y a d a İlk kez p iy as a e k o n o m isin in g eçerli o ld u ğ u b ir ü lk e d e «Plan lam ay ı» ö n e riy o rd u .
Ne v a r ki, A ta tü r k ’ü n d e y a k ın d a n ilg iy le izled iğ i K a d ro y a y ın la rı k ısa z a m a n d a bazı ç e v re le ri ra h a ts ız e tm e y e b a ş ladı. K adro’n u n p lanlı ekonom i y a rı söm ürge gibi k u llan d ığ ı sö z c ü k le r v e h ep sin in ü s tü n d e ö n e rd iğ i d isip lin li b ir d e v le t çilik a n la y ışı şim şe k le rin Y a k u p K a d r i’nin ü s tü n e ç ek ilm e si ne yetiyordu. G erçekte Y akup K adri, k endi deyişiyle K ad - ro ’da bir «paratoner» görevini üstlenm işti. S onunda dergi k a p a tıld ı ve Y a k u p K a d r i’nin « zo rak i d ip lo m a tlık » d ö n e m i b a şla d ı.
T ü rk d e v rim in in k e n d in e özgü id eo lo ji v e d ü şü n siste m in i o rta y a k o y m ay a ç alışan K a d ro h a r e k e ti, başlı b a şın a a y rı b ir in celem e k o n u s u d u r. H a re k e tin a n aliz y ö n te m i, ö n e r diği p o litik a la r ta r tış ıla b ilir . F a k a t, ta rtış ıla m ıy a c a k o lan n o k ta , K a d ro ’n u n k a p a n m a s ıy le T ü rk d ü şü n h a y a tın ın can lılı ğ ın ı k a y b e tm iş o lm a sıd ır, G elişm iş sa n a y i ü lk e le rin e k a rş ı y e ry ü z ü n ü n ilk b a ş a rılı k u r tu lu ş sa v a şın ı v e re re k d iğ e r az g elişm iş ü lk e le re ö rn e k olan T ü rk iy e , ne y azık ki b u a n la m lı d e v rim in ö zgün id eo lo jisin i g e liş tire m e m iş tir.
Geçm işteki den ey lerin in ışığı altın d a güncel so ru n la rı da d e ğerlendiren Y akup K adri, örneğin O rta k p az ar’uı T ü rk iy e için y a rarlı sonuçlar vereceğine inanm ıyordu. Bu inancının tem elin de, gelm iş ü lk elerin geçm işteki tu tu m la rı y atm ak tad ır. O rta k p a- zar üzerinde şöyle k o n u şm ak tad ır Y akup K adri:
«Türkiye on lar için daim î b ir açık pazardı. Şim di de a y rılık ları, Ortakpazaı- gibi lâk ırd ılarla güya A vrupayı k alk ın d ırm ak . H ayır, bilâkis bizi üye olarak b u y u rm aları, bizi el altın d a b u lu n d u rm ak içindir.»
K u rtu lu ş S avaşının öncesini ve sonrasını yaşayan bu k uşak a rtık yerini, gelişmiş ü lk elerin pazar için d oğrudan savaşlara g ir d ikleri dönem lerin deneylerinden geçmemiş olan yeni k u şak lara b ırak m ak tad ır. F ak at, b ir u lu su n bilinç düzeyi ve olayları d eğ er lendirm e açısı yaşanm ış deneylerin birikim i sonucu b elirir. Ya k u p K ad ri’n in bu bilinç düzeyine olan k atk ısı ise küçüm senem e yecek ölçüdedir.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
