AKC‹⁄ER DIfiI TÜBERKÜLOZDA TANI KONMA SÜRES‹
TIME ELAPSED TILL DIAGNOSIS OF EXTRA-PULMONARY
TUBERCULOSIS
Süleyman Savafl HACIEVL‹YAG‹L 1 Levent Cem MUTLU 1 Mustafa DURAN 2 Özkan KIZKIN 1 fiahin TEM‹Z 2 Ercüment EVL‹YAO⁄LU 3
Zeynep KAZGAN ARICA 3 Ali Önder TÜRK 3 Ayd›n fiENO⁄LU 2 Gazi GÜLBAfi 1 Özkan YETK‹N 1 Hakan GÜNEN1
1 ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesi Gö¤üs Hastal›klar› Anabilim Dal›, Malatya 2 1 nolu Verem Savafl Dispanserli¤i, Malatya
3 2 nolu Verem Savafl Dispanserli¤i, Malatya
Anahtar sözcükler: Akci¤er d›fl› tüberküloz, tüberküloz plörezi, tüberküloz lenfadenit, tan› süresi Key words: Extra-Pulmonary Tuberculosis, tuberculous pleuritis, tuberculous lymphadenitis,
diagnosis time
SUMMARY
Extra-Pulmonary Tuberculosis (EPT) includes the tuberculosis cases other than the ones developed in the pulmonary parenchyma. The delay in the diagnosis of EPT cases is frequently encountered. In this study, time elapsed till the diagnosis, patient characteristics and their distribution were investigated in EPT patients admitted to Malatya Tuberculosis Dispensaries and Inonu University Faculty of Medicine.
One-hundred and fifty EPT patients were included in the study. The most frequent EPT cases were tuberculous pleuritis (n=58) and tuberculous lymphadenitis (n=45). Mean age of the EPT patients was 37.3±15.7 years. Eighty-three of the patients (55.3%) were female, 67 of them (44.7%) were male. While tuberculous pleuritis was more frequent in male patients (32/26), tuberculous lymphadenitis was more frequent in female patients (33/12). While the average time elapsed till the diagnosis of all EPT cases since the beginning of symptoms was 102.7±141.0 days, it was 128.6±120.7 days and 56.2±45.7 days for tuberculous lymphadenitis and tuberculous pleuritis respectively. The shortest diagnosis time was for progressive tuberculosis which included
ÖZET
Akci¤er D›fl› Tüberküloz (ADT), akci¤er parankimi d›fl›nda geliflen tüberküloz olgular›n› içermektedir. Tüberküloz hastalar›nda s›kl›kla tan›da gecikme-ler görülmektedir. Bu çal›flmada Malatya Verem Savafl Dispanserleri ve ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesine baflvuran ADT hastalar›n›n özellikleri, da¤›l›mlar› ve tan› konulma süreleri incelendi. Çal›flmaya 150 ADT hastas› al›nd›. Tüberküloz plörezi (n=58) ve tüberküloz lenfadenit (n=45) en çok saptanan ADT tipleriydi. ADT hastalar›n›n yafl ortalamas› 37.3±15.7 y›l olarak saptand›. Hastalar›n 83’ü (%55.3) kad›n, 67’si (%44.7) erkekti. Tüberküloz plörezi erkeklerde (32/26), tüberküloz lenfadenit kad›nlarda (33/12) daha s›k gözlendi. Hastalar›n flikayetlerinin bafllang›c› ile ADT tan›s› konulmas› aras›ndaki süre ortalama 102.7±141.0 gün olup, ortalama tan› süreleri tüberküloz lenfadenit için 128.6±120.7 gün, tüberküloz plörezi için 56.2±45.7 gün olarak saptand›. En k›sa tan› süresi miliyer tüberküloz ve tüberküloz menenjitin yer ald›¤› progresif ADT’de
miliary and meningitis tuberculosis (29.8±33.1 days), and the longest diagnosis time was for genitourinary tuberculosis (216.7±330.0 days). The mean hospitalization period for all EPT cases was 24.4±27.1 days. While the longest hospitalization period was found in patient groups with gastrointestinal tuberculosis (43.0±67.7 days respectively), the shortest hospitalization period was found in the patient group with tuberculous lymphadenitis (12.8±3.9 days). In conclusion, time elapsed to diagnose the EPT was found considerably longer than expected. Asking questions for the history of any tuberculosis and the history of close contact is important in the diagnosis of EPT. We think that, considering the high incidence of tuberculosis in our country, investigations for tuberculosis should be included in the diagnosis algorithm of the diseases involving any organ, if undiagnosed otherwise.
(29.8±33.1 gün) saptan›rken, en uzun tan› süresi genitoüriner tüberkülozda (216.7±330.0 gün) bulundu. ADT’li hastalar›n ortalama 24.4±27.1 gün süre ile hastaneye yatt›klar› saptand›. Gastro-intestinal tüberküloz hastalar› en uzun (43.0±67.7 gün), tüberküloz lenfadenit hastalar› en k›sa süre (12.8±3.9 gün) hastaneye yatm›fllard›. Sonuç olarak, ADT hastalar›nda tan› konma süresi uzun bulundu. ADT tan›s›n›n konmas›nda hastalar›n anamnezlerinde tüberküloz öyküsü-nün ve temas›n›n olup olmad›¤›n›n sorgulanmas› önemlidir. Ülkemizde tüberküloz s›kl›¤› da göz önüne al›narak, hangi organ hastal›¤› olursa olsun, tan› konulamayan olgularda tüberküloza yönelik incelemelerin mutlaka yap›lmas› gerekti¤ini düflü-nüyoruz.
G‹R‹fi
Akci¤er D›fl› Tüberküloz (ADT) akci¤er paran-kimi d›fl›ndaki organlarda görülen tüberküloz olgular›n› kapsamaktad›r (1). ADT primer infeksiyon s›ras›nda lenfohematojen yolla veya di¤er organlara yay›lan ve latent kalan tüberküloz basilinin kiflinin direncinin düfl-mesi veya duyarl›l›¤›n artmas› sonucu yafla-m›n herhangi bir döneminde reaktive olmas› ile geliflir (2,3).
ADT hastalar› bazen akut yak›nmalarla doktora baflvursalar da, genellikle sessiz ve yavafl ilerleyici bir seyir gösterirler. ADT olgular› ço¤unlukla hastal›¤a özel bulgu vermezler (4). Bu nedenle hasta flikayetlerinin bafllan-g›c› ile tan›n›n konulmas› aras›ndaki süre genellikle uzundur.
Bu çal›flmada Ocak 2001-Aral›k 2005 tarihleri aras›nda Malatya Verem Savafl Dispanserleri (VSD) ve ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesi’nde ADT tan›s›yla izlenen olgular›n özellikleri ve tan› konma sürelerinin incelenmesi amaçland›.
GEREÇ VE YÖNTEM
Çal›flmaya Malatya VSD ve ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesine Ocak 2001-Aral›k 2005 tarih-leri aras›nda baflvuran ADT olgular› al›nd›.
Hastalara ADT tan›s›; mikrobiyolojik veya patolojik yöntemlerle konuldu. Bu yöntem-lerle tan› konulamayan, klinik ve radyolojik olarak tüberküloz düflünülen baz› hastalarda ise di¤er olas› tan›lar d›flland›ktan sonra, bafllanan tüberküloz tedavisine yan›t al›n-mas›yla tan› konuldu.
ADT tan›s› alan hastalar tüberküloz plörezi, tüberküloz lenfadenit, gastrointestinal tüber-küloz, kemik-eklem tüberkülozu, genitoüriner tüberküloz olarak s›n›fland›r›ld›. Tüberküloz menenjit ve miliyer tüberküloz olgular› a¤›r klini¤e ve ciddi prognoza sahip oldu¤u için çal›flmam›zda progresif tüberküloz olarak isimlendirildi ve ortak de¤erlendirildi. Tüber-küloz lenfadenit olgular› hem periferik, hem de hiler ve mediastinal lenf bezlerini tutan olgular› kapsamaktayd›. Hastalar›n ADT gruplar›na göre genel özellikleri, tan› konma süreleri ve hastane yat›fl süreleri incelendi. Hastalar›n flikayetlerinin bafllang›ç tarihinden ilk doktora baflvurdu¤u tarihe kadar olan süre "hasta baflvuru süresi" olarak tan›m-land› ve bu sürede saptanan gecikmeler "hasta gecikmesi" olarak kabul edildi. Hasta-lar›n doktor baflvurusu ile tedavi bafllang›c› aras›ndaki sürede oluflan gecikmeler ise
Plörezi Lenfadenit Gastrointestinal Kemik - eklem Genitoüriner Progresif %39 %30 %9 %9 %8 %5
fiekil 2. ADT hastalar›n›n organ tutulumuna göre
da¤›l›mlar›. ‹lk Baflvuru ‹lk Doktora Baflvurma Has taneye/ Dispansere Baflvu ru Tan› Tedavi TOPLAM GEC‹KME
HASTA GEC‹KMES‹ TIBB‹ GEC‹KME
SEVK GEC‹KMES‹ TANI GEC‹KMES‹ TEDAV‹ GEC‹KMES‹
"t›bbi gecikme/doktor gecikmesi" olarak adland›r›ld›. Bu süre içerisindeki gecikmeler sevk, tan› ve tedavi gecikmelerini kapsa-maktad›r. Hasta ve t›bbi/doktor gecikmel-erin ikisine birden toplam gecikme denildi. Y›lmaz ve Aybatl›’n›n derlemesinden yarar-lanarak haz›rlanan fiekil 1 bu konuyu özet-lemektedir (5,6).
Hastalar›n genel özellikleri ve tüm bulgular› SPSS 13.0 program›na kaydedildi. Hasta-lar›n ortalama ve s›kl›k gerektiren analizleri bu program yard›m›yla hesapland›. Çoklu gruplarda ortalamalar› karfl›laflt›ran analizler için Kruskal Wallis testi, çeflitli parametre-lerin s›kl›¤›n›n anlam derecesi ki-kare tes-tiyle incelendi. Tüm istatistiksel inceleme-lerde 0.05’den küçük p de¤erleri istatistiki anlaml›¤›n göstergesi olarak kabul edildi.
BULGULAR
Çal›flmaya 150 ADT hastas› al›nd›. Hastalar en çok tüberküloz plörezi (n=58) ve tüber-küloz lenfadenit (n=45) tan›lar›yla izlenmek-teydi. Gastrointestinal tüberküloz (n=14), kemik-eklem tüberkülozu (n=13), genito-üriner tüberküloz (n=12) ve tüberküloz menenjit ile miliyer menenjitin yer ald›¤› progresif tüberküloz (n=8) di¤er ADT tip-lerini oluflturmaktayd›. fiekil 2’de ADT hasta da¤›l›mlar› yüzde olarak gösterilmektedir.
ADT hastalar›n›n yafl ortalamas› 37.3±15.7 y›l olarak saptand›, hastalar›n 83’ü (%55.3) kad›n, 67’si (%44.7) erkekti. Hastalar›n organ tutulumlar›na göre yafl ortalamalar› ve cinsiyet da¤›l›mlar› Tablo 1’de görülmek-tedir. Yafl ortalamalar›n›n ADT gruplar›nda karfl›laflt›r›lmas› istatistiksel olarak anlaml› bulundu (p=0.000). Plörezi, genitoüriner ve progresif tüberküloz hastalar›n›n di¤er ADT gruplar›na göre daha genç yafllarda oldu¤u gözlendi. Cinsiyetler ADT gruplar›na göre incelendi¤inde istatistiksel olarak fark sap-tanmamakla beraber (p=0.083); tüberküloz plörezi olgular›n›n erkeklerde (32/26), tüber-küloz lenfadenit olgular›n›n ise kad›nlarda (33/12) daha s›k görüldü¤ü saptand›. Olgular›n 131’i yeni (%87.3), 19’u (%12.7) eski olgu olarak de¤erlendirildi. Hastalar›n 141’i (%94) kiflisel, 9’u (%6) temasl› muaye-nesi ile baflvurmufltu. Bu iki parametrenin ADT gruplar› aras›nda karfl›laflt›r›lmas›
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240
Gün
Tablo 1. ADT hastalar›n›n organ tutulumuna göre özellikleri.
Tüm Tübe rküloz Tüberküloz G‹S Kemik-eklem GÜS Progresif
Hastalar Plörezi Lenfadenit tüberkülozu tüberkülozu tüberkülozu tüberküloz
(n=150) (n=58) (n=45) (n=14) (n=13) (n=12) (n=8)
Yafl (y›l) 37.3±15 .7 29.9±12.6 44.3±14.6 42.7±14.2 51.2±17.4 30.9±14.0 32.5±12.1
Cinsiyet (K/E) 83/67 26/32 33/12 7/7 7/6 5/7 4/4
Muayene fiekli (K/T) 141/9 54/4 43/2 12/2 12/1 12/0 8/0
Olgu Tan›m› (Y/E) 131/19 50/8 40/5 12/2 9/4 12/0 8/0
G‹S: Gastrointestinal sistem, GÜS: Genitoüriner sistem, K/E: Kad›n/Erkek, K: Kiflisel baflvuru, T: Temasl› muayenesi, Y: Yeni olgu, E: Eski olgu
Plörezi Lenfadenit Gastrointestinal Kemik - eklem Genitoüriner Progresif
fiekil 3. ADT hastalar›n›n organ tutulumlar›na göre tan› konma süreleri.
tiksel olarak anlaml› de¤ildi (p>0.05). Hasta-lar›n %34.7’s i üniversite hastanesinde tan› al›rken, di¤er hastalar do¤rudan veya tan› konulduktan sonra VSD’ye baflvuran hasta-lar› oluflturmaktayd›.
Hasta baflvuru süresi ortalama 102.7±141.0 gün olup, gruplara göre tan› süreleri fiekil 3’de gösterilmektedir. Tan› süresi tüberkü-loz lenfadenit için 128.6±120.7 gün, plörezi için 56.2±45.7 gün saptan›rken, progresif ADT için ortalama 29.8±33.1 gün saptand›.
Genitoüriner tüberküloz ise en geç tan› konulan ADT grubunu (216.7±330.0 gün) oluflturdu. Bu süre zarf›nda hastalar›n orta-lama 24.4±27.1 gün yat›r›ld›¤› tespit edildi. ADT gruplar›na göre yat›fl süreleri fiekil 3’de görülmektedir. Gastrointestinal tüberküloz ile miliyer tüberküloz ve tüberküloz menen-jitin yer ald›¤› progresif tüberküloz olgular›-n›n en uzun (43.0±67.7 ve 42.2±28.4), tüber-küloz lenfadenit olgular›n›n en k›sa süre (12.8±3.9 gün) yat›r›ld›¤› saptand› (fiekil 4).
50 40 Gün 30 20 10 0 Plörezi Lenfadenit Gastrointestinal Kemik - eklem Genitoüriner Progresif
fiekil 4. ADT hastalar›n›n organ tutulumlar›na göre hastanede yat›fl süreleri.
TARTIfiMA
Tüberküloz akci¤erler d›fl›nda tüm organ ve sistemlerde de hastal›k yapabilmektedir (7). Ülkemizde yap›lan de¤iflik çal›flmalarda tüber-küloz hastalar›n›n %15.8 ile %35’nin ADT oldu¤u saptanm›flt›r (8-11). Tüberküloz plörezi (%43.4-58.4) ve lenfadenit (%17.4-30.5) çal›fl-malarda oranlar› de¤iflse de en çok görülen ADT tipleridir (12-15). Çal›flmam›zda da tüberküloz plörezi (%38.7) ve tüberküloz lenfadenit (%30) en s›k görülen organ tutu-lumlar›yd›. Amerika Hastal›k Kontrol Merkezi’nin kay›tlar›na göre 1969-1973 y›llar› aras›nda tüberküloz plörezi ve lenfadenit oranlar› s›ras›yla %26.5 ve %21.3 iken; 1990 y›l›nda tüberküloz plörezi oran› %24, tüberküloz lenfadenit oran› ise %30 olarak saptanm›fl-t›r. 1997 y›l›nda tüberküloz plörezi oran› %20.7’de kal›rken, tüberküloz lenfadenit oran› ise %41.3’lere yükselmifltir. Amerika’da y›llara göre tüberküloz lenfadenit oranlar›-n›n art›fl› büyük ölçüde HIV enfeksiyonuna ba¤lanmaktad›r (7). Ulusal çal›flmalarda
tüberküloz lenfadenit olgular› n›n tüberküloz plöreziden daha az görülmesi; ülkemizde H‹V enfeksiyonunun daha az olmas›na ba¤l› olabilece¤i gibi, primer tüberküloz ve dola-y›s›yla tüberküloz plörezinin ülkemizde daha erken ve daha s›k olmas›na da ba¤l› olabilir. Ülkemizde ADT hastalar›n›n yafl ortalamas› 28.5-39 y›l aras›nda de¤iflmektedir (11-17). Yafl gruplar›na göre incelendi¤inde; plevra tüberkülozu 20-29, lenfadenit ve gastro-intestinal sistem tüberkülozu 30-39, genito-üriner ve iskelet sistem tüberkülozu 40-49, larenks tüberkülozunun 50-59, miliyer tüberküloz 50-59 ve 60-69 yafl grubunda en s›k görülmektedir (3). Çal›flmam›zda ADT hastalar›n›n yafl ortalamas› 37.3 y›l bulu-nurken, plörezi, progresif ve genitoüriner sistem tüberküloz hastalar› daha genç yafllarda, lenfadenit ve genitoüriner sistem tüberküloz hastalar› orta yafllarda, kemik-eklem tüberküloz hastalar› ise ileri yafllarda daha s›k görülmektedir.
ADT baz› çal›flmalarda erkeklerde, baz› çal›fl-malarda kad›nlarda daha s›k görülmektedir (13,14). Tüberküloz plörezi erkeklerde, tüberküloz lenfadenit ise kad›nlarda daha s›k görülmektedir (3,7,11,13). Çal›flmalar-daki plörezi ve lenfadenit hastalar›n›n s›kl›¤› genel ADT hastalar›n›n cinsiyetlerinde de belirleyici olmaktad›r. Çal›flmam›zda ADT hastalar›n›n %55.3’ü kad›n, %44.7’si erkek-ti, plörezinin (n=58) erkeklerde (32/26), lenfadenitin ise (n=45) kad›nlarda (33/12) daha s›k görüldü¤ü saptand›.
ADT hastalar›n %11.6-26.2’sinde temas öyküsü saptanm›flt›r (11,13,14). Baflka bir çal›flmada, ADT hastalar›n›n %9’unda akci-¤er tüberkülozu öyküsü, %13.6’s›nda tüber-küloz temas anamnezi oldu¤u bildirilmifltir (18). Çal›flmam›zda hastalar›n %6’s›n›n temasl› muayeneleri sonucunda tan› ald›¤›, %12.7’sinde daha önce tüberküloz öyküsü oldu¤u saptand›. Bizim çal›flmam›zda da temas öyküsü çok düflük bulunmufltur. Bunun en önemli nedenleri; hastalar›n temas öyküsü yönünden iyi sorgulanmamas›, sosyo-kültü-rel düzeylerinin düflük olmas› ve baz› hasta-lar›n hastal›khasta-lar›n› çevrelerinden saklamala-r›d›r (11,19). Anamnezde temas öyküsünün sorgulanmas› ADT tan›s›n›n erken konulma-s›nda çok önemlidir.
Çal›flmam›zda ADT hastalar›nda tan› konma süresi ortalama 103 gün olarak bulundu. ADT ve alt gruplarda tan› konma süresi ile ilgili literatürde çal›flma olmad›¤› için verile-rimizle karfl›laflt›rma yap›lamam›flt›r. Bunun-la birlikte akci¤er tüberkülozunda da tan› konma süresi uzun bulunmufltur (74.6-150 gün) (20-22). Akci¤er tüberkülozu tan›s› konulan asker hastalarda tan› gecikmesi 21 gün olarak bulunmufltur (23). Çal›flmam›zda tan› konma süresi tüberküloz plörezi için 56, tüberküloz lenfadenit için 129 gün sap-tan›rken, genitoüriner tüberküloz olgular›nda bu sürenin 217 güne kadar ç›kt›¤› gözlen-mifltir. Miliyer tüberküloz ve tüberküloz
menenjitin yer ald›¤› progresif tüberküloz hastalar›nda tan› konma süresi daha k›sa (30 gün) bulunmufltur. Bu hastalarda tan› konma süresi di¤er ADT gruplar›na göre daha az saptanm›flsa da, hastal›¤›n h›zl› seyri nedeniyle günlerin hatta saatlerin önemi büyüktür. Bu nedenle miliyer tüberküloz ve tüberküloz menenjitin tan› süresi aç›s›ndan di¤er ADT tipleriyle karfl›laflt›r›lmas› tam do¤ru olmayabilir. Çal›flmam›z ADT’li olgular› kapsad›¤› için, akci¤er tüberkülozlu olgular› de¤erlendiren di¤er çal›flmalara göre tan› konma süresinin daha uzun olmas› kabul edilebilir. Buna ra¤men çal›flmam›zda tan› konma süresinin tüm ADT alt gruplar›nda uzun oldu¤u görülmüfltür. Bu sürenin uzun olmas›nda, hastalar›n flikayetlerini önemse-meyip sa¤l›k merkezine geç baflvurmas› yan› s›ra, daha önce baflka ön tan›larla tetkik edilmeleri ve tedavi almalar› da etkilemek-tedir. Hastalar tan› öncesi ortalama 24 gün ileri tetkik amac›yla hastanede yat›r›lm›flt›r. Etkin tüberküloz kontrol programlar›n›n uygu-land›¤› ülkelerde, flikayetlerin bafllang›c› ile doktora baflvuru aras›ndaki sürenin 30 gün-den az, hekim baflvurusu ve tüberküloz tedavisi bafllama süresinin ise 3 güne kadar olmas›n›n kabul edilebilir bir süre oldu¤u belirtilmektedir (6,24). Çal›fl›r ve ark. (6), akci¤er tüberkülozlu hastalarda 82.6 gün hastaya ba¤l›, 41.4 gün doktor veya sa¤l›k kurumuna ait olmak üzere 124 gün tan› gecikmesi saptam›flt›r. Bu çal›flmada sadece %27.2 hastan›n kabul edilebilir sürede doktora baflvurdu¤u ve %4.9 hastada kabul edilebilir sürede tedaviye baflland›¤› bulun-mufltur. Alptekin ve ark. (25)’n›n çal›flma-s›nda hastalar›n %18.4’üne 1 ay ve daha k›sa, %51’ine 1-3 ay aras›nda, %12.2’sine 6 aydan uzun sürede akci¤er tüberkülozu tan›s› konulmufltur. Hastalar›n önemli bir k›sm›na tüberkülozu tan›s› konulmadan önce baflka tedaviler verilmifltir. Baflka bir çal›flmada tüberküloz hastalar›n›n %39.7’sinin en az bir kez hekime baflvurduklar› ve baflka bir
süreyi k›saltmak, hastalar›n erken tan›s› ve baflar›l› tedavisi için gereklidir. Bu aç›dan ADT semptomlar› ve tan› yöntemleri her hekim taraf›ndan iyi bilinmeli, tan› aflama-s›nda invazif olmayan ve invazif yöntemler-le al›nan materyalyöntemler-lerde tüberküloza yönelik mikrobiyolojik ve patolojik incelemeler ya-p›lmal›d›r. Ülkemizde tüberküloz hastal›¤›n›n yayg›nl›¤› göz önüne al›narak hangi organ veya sistemde olursa olsun, baflka bir tan› konulmayan olgularda tüberküloz ay›r›c› tan› içerisinde mutlaka yer almal›d›r.
olgusunun de¤erlendirilmesi. Solunum Hastal›klar› 2002; 13: 271-6.
10. Özkara fi, K›l›çaslan Z, Öztürk F ve ark. Bölge verileriyle Türkiye’de tüberküloz. Toraks Dergisi 2002; 3(2): 178-87.
11. Öztop A, Ünsal ‹, Özgü A, ve ark. Doksanbefl eriflkin akci¤er d›fl› tüberküloz olgusu. Solunum Hastal›klar› 2004; 15: 34-42. 12. Tatar D, Çoflkunol I, Ayd›n M, Alptekin S.
‹zmir Eflrefpafla Verem Savafl Dispanseri’nde 1995-2000 y›llar› aras›nda izlenen ekstra-pulmoner tüberküloz olgular›n›n retrospektif analizi. Toraks Derne¤i 4. Y›ll›k Kongresi Bildiri Özetleri. 30 May›s-2 Haziran 2001; ‹zmir: TP-391: 105.
13. Kolsuz M, Ersoy S, Demircan N ve ark. Eskiflehir-Deliklitafl Verem Savafl Dispanse-rinde izlenen akci¤er d›fl› tüberküloz olgula-r›n›n de¤erlendirilmesi. Toraks Dergisi 2003; 4: 25-32.
14. Çelik P, Havlucu Y, Y›ld›r›m ÇA ve ark. Manisa Verem Savafl Dispanserinde 1989-2003 y›llar› aras›nda takip edilen akci¤er d›fl› tüberküloz olgular›n›n de¤erlendirilmesi. Akci¤er Arflivi 2005; 1: 24-9.
15. fiirin Y, Çoflkunol ‹. Yetmiflüç ekstrapulmoner tüberküloz olgusu. Tüberküloz ve Toraks 2002; 50: 272-7.
16. Tatar D, Günefl EY, Özacar R ve ark. Lenf bezi tüberkülozu. Solunum Hastal›klar› 2001; 12: 207-11.
17. Yurdakul AS, Çal›fl›r HC, Taci N, Ö¤retensoy M. Tüberküloz plörezi olgular›n›n özellikleri. Solunum Hastal›klar› 2002; 13: 33-6.
1. T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Verem Savafl› Daire Baflkanl›¤›. Türkiye’de Tüberkülozun Kontrolü için Baflvuru Kitab›. Ankara, 2003: 1-122. 2. Gürses H. Tüberküloz patolojisi. In: Kocabas A
(ed). Tüberküloz klini¤i ve kontrolü. Adana: Çukurova Üniversitesi Bas›mevi, 1991; 79-82. 3. Demiralay R. Isparta ili Verem Savafl
Dispan-serlerinde kay›tl› akci¤er d›fl› organ tüber-külozunun baz› epidemiyolojik özellikleri. Tüberküloz ve Toraks 2003; 51: 33-9. 4. Gürcay A. Akci¤er d›fl› organ
tüberkülozlar›-na yaklafl›m. In: Kocabas A (ed). Tüberküloz klini¤i ve kontrolü. Adana: Çukurova Üniver-sitesi Bas›mevi, 1991; 149-50.
5. Y›lmaz A, Aybatl› A. Akci¤er kanseri tan› ve tedavisinde gecikmeler. Toraks Dergisi 2005; 6(1): 68-72.
6. Çal›fl›r HC, Yurdakul AS, Ö¤retensoy M. Tüberküloz kontrolünde hasta ve doktor gecikmesi. Tüberküloz ve Toraks 2001; 49: 252-8.
7. Iseman MD. Özkara fi. Eriflkinlerde akci¤er-d›fl› tüberküloz. Klinisyenler için tüberküloz k›lavuzu. Nobel T›p Kitabevleri. 2002; ‹stanbul: 145-197.
8. Öztürk Ö, Akkaya A, Bilgiçli N ve ark. Karaman Verem Savafl› Dispanserinde 1991-2001 y›llar› aras›nda takip edilen tüberküloz olgular›n›n de¤erlendirilmesi. Solunum 2005; 7 (2): 58-63.
9. Orman A, Ünlü M, Cirit M. Afyon Verem Savafl Dispanseri’nde 1999-2000 y›llar›nda tüberküloz
KAYNAKLAR
hastal›k tan›s› ald›klar› saptanm›flt›r (20). Sebep ne olursa olsun, tüm tüberküloz hastalar›nda tan› süresinin artmas› hem hastal›¤›n ilerlemesine hem de akci¤er, larenks tüberkülozu gibi olgularda bulaflma riskini art›rmaktad›r. Çal›flmam›zda tan› ve tedavi gecikmesinin yol açt›¤› komplikasyon-lar incelenmemifltir, bu çal›flman›n önemli bir eksi¤idir.
Sonuç olarak, çal›flmam›zda ADT hastalar›nda tan› konma süresi uzun bulunmufltur. Bu
with pulmonary tuberculosis. Mil Med 2005; 170 (3): 211-3.
24. Pirkis JE, Speed BR, Yung AP, et al. Time to initation of anti-tuberculosis treatment. Tuberc Lung Dis 1996; 77: 401-6.
25. Alptekin S, Coflkunol ‹, Ayd›n M, Tatar D. Tüberkülozlu 64 hasta ile temasl› kontrol-lerinden bulunan 97 yeni olgunun de¤er-lendirilmesi. Solunum Hastal›klar› 2004; 15: 92-8.
18. Okumufl G, Durgun E, Öncü S ve ark. Ekstra-pulmoner tüberkülozlu olgular›m›z. Toraks Derne¤i 5. Y›ll›k Kongresi Bildiri Özetleri. 24-27 Nisan 2002; Antalya: TP-530: 136. 19. Özkurt S, Kalkan O¤uzhano¤lu N, Özdel O,
ve ark. Tüberkülozlu olgular›n tedaviye ve sosyal yaflama uyumun de¤erlendirilmesi. Tüberküloz ve Toraks 2000; 48: 213-8. 20. fienyi¤it A, Ifl›k R, Çoskunsel N ve ark. Akci¤er
tüberkülozlu 441 vakan›n retrospektif olarak incelenmesi. Solunum Hastal›klar› 1997; 8: 203-15.
21. Kocabafl A, Erdo¤an Y, Öncül S, Bafler Y. Tüberkülozlu hastalar›n saptanmas› sürecinde hasta ve doktora ait gecikmeler. Tüberküloz ve Toraks 1989; 37: 71-8.
22. Özflahin SL, El R, Karacan Ö, fiahin E. Ball›da¤ Sanatoryumunda 1992-1993 y›llar›n-da izlenen tüberküloz olgular›n›n retrospek-tif de¤erlendirilmesi. Tüberküloz ve Toraks 1995; 43: 137-43.
23. Okutan O, Kartaloglu Z, Cerrahoglu K, et al. Delay in the diagnosis of Turkish servicemen
Yaz›flma Adresi:
Dr. Süleyman Savafl HACIEVL‹YAG‹L ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesi Gö¤üs Hastal›klar› Anabilim Dal› 44069 MALATYA
Tel : 0 422 341 06 60- 3807 Fax: 0 422 341 07 28
