XIV. Asırda Tezhiblenmiş, Beylik Dönemine Ait Üç Kur'an Cüzü

XIY Asırda Tezhiblenmiş,

; Beylik Dönemine Ait

t Üç Kur'an Cüzü*

Eserin ebadı 190 x 2 6 0 m m . , yazı alanı 9 5 X 145 m m ' d i r . Kur'an-ı K e r i m ' i n 5 . 1 5 . 1 8 . cüzlerine aittir.

5 . cüz 3 6 y a p r a k ; 1 5 . cüz 3 9 y a p r a k ; 1 8 . cüz 4 4 y a p r a k t ı r .

Her cüzün beher sayfasında beş satır bulun­ m a k t a o l u p , yazı alanı çerçevelenmemiştir. Mu­ h a k k a k hatla, krem rengi kalın ahârlı k â ğ ı d a yazılan eserde hattat, harflerin kapladığı alanı mıstarla cedvellere a y ı r m ı ş t ı r . Cüzlerin birkaç say­ fasında b u n u çıplak gözle g ö r m e k mümkündür.

Ciltleri m e ş i n , kızıl kahverengi, devrinden k a l m a ve o l d u k ç a müzeyyendir. Modelleri birbi­ rinin aynı ve 8 dilimli olmakla birlikte, 5 . cüz ile 18. cüzün şemsesinin çapı 8 5 m m , 1 5 . cüzün ise 100 m m . olup diğerlerinin şemsesinden büyüktür. B u d u r u m d a muhtemelen mücelletin iki ayrı kalıp üzerinde çalıştığı söylenebilir. Soğuk pres usulü yapılmış olan ciltlerde köşelerde ve ortaıl.ıki şemsede bulunan noktalar altın k a k m a d ı r .

Miklepleri de şemseli ve altın kakmalı olan eser­ d e , orta göbek geometrik geçmeli bir k o m p o ­ z i s y o n d u r . M ı k l e p t e k i şemsenin çapı her üç ciltte aynı büyüklükte olup 70 m m . dir.

K a p a k içleri de rumi dolgulu geometrik bir k o m p o z i s y o n l a süslenmiştir. B u geometrik k o m p o ­ z i s y o n d a 12 köşeli yıldızlardan simetrik olan bazılarında " M a h m u d " ismi o k u n m a k t a d ı r . B u n a dayanarak mücellidin M a h m u d isminde bir sanat­ k â r o l d u ğ u n u söyleyebiliriz.

Cüzlerin 1. yaprakları b o ş t u r .

Her cildin 2-a yaprağının üst k ı s m ı n d a ; sağda " H a y r ü n nas men yenfeun vekâle İlyas 1 2 2 7 " tarihi ile solda " V e k â f e hu L i Rıza illâ samed a b d u h u İlyas bin A h m e d 1 2 2 7 " ibarelerini havi eliptitik ikişer mühür b u l u n m a k t a d ı r . B u mühürler­ d e n cüzlerin 1 8 1 2 tarihinde A h m e t oğlu İlyas tarafından vakfedildiği anlaşılmaktadır. A y r ı c a bu ibare bize, cüzlerin tam o l d u ğ u n u da belirt­ mektedir. Maalesef elimizde bugün üç cüz b u l u n ­ m a k t a d ı r . A y n ı v â k ı f ı n İstanbul Y a z ı Sanatları Müzesi'nde değişik iki K u r ' a n cüzü daha bulun­ m a k t a d ı r .

•II. Millî T ü r k o l o j i K o n g r e s i n d e tebliğ olarak sunulmuş­ t u r , i s t a n b u l , 1 9 7 9 .

1 4 4 S A D İ B A Y R A M

O r t a d a k i dikdörtgen girift geometrik geçmede görüldüğü gibi daire ve çemberlerden yararlanılmış­ t ı r . Meydana gelen simetrik göbekte bir kısım zeminler varak a l t ı n , bir kısmında ise k o y u mavi­ dir. A l t ı n zeminlerin üzeri siyah kontür şeklinde hatâiler y e r almaktadır. Mavi zeminlerde ise, altın yaldız rumîler süsler alanları. K o m p o z i s y o ­ nun ortasında y a l d ı z , kahverengine çalan k ı r m ı z ı ve filizi yeşil renkler kullanılmıştır. Mavi zeminle­ rin içinde mmtlerin ortasında siyah zeminli küçük alanlar m e y d a n a getirilerek, siyah üzerine beyaz renk kullanılmıştır.

v â k ı f ı n cü2lerde b u l u n a n mühürleri.

Her cildin 2-b ve 3-a sayfalarında biribiri ile karşılıklı, simetrik o l m a k üzere, yazı alanı bırak­ m a k s ı z ı n , tam sayfa tezhiblenmiştir.

B u tezhibleri 5 . Cüzden başlayarak sırası ile i n ­ c e l e y e l i m :

O r t a göbek diyebileceğimiz dikdörtgen alan, k o y u mavi zemin içinde a ç ı k m a v i , kalın bir z i n -cirekle çevrilmiştir. Birbirini kesen daire kavisle­ rinden ibaret bir geometrik k o m p o z i s y o n u n d o l ­ d u r d u ğ u çerçeve içindeki b o ş l u k t a geometrik örgünün içinde kalan muhtelif şekiller rumî m o ­ tiflerle d o l d u r u l m u ş t u r . Bunların bir kısmı mavi üzerine altın y a l d ı z , bir kısmı siyah üzerine firuze ve k o y u m a v i , bir kısmı da altın yaldız üzerine kırmızı boyalı fon üzerine y i n e altın yaldızla renk­ lendirilmiştir.

B u k o m p o z i s y o n l a r ı , s a y f a ortasına bakan kısım h a r i ç , üç tarafını bir kuşak ç e v i r m e k t e d i r . B u kuşağın zemini altın yaldız olup üzerinde mavi ve kırmızı renkte gölgeli nakış tekniği ile yapılmış narçiçeği motifleriyle, bunların arasında yer alan yaprak ve t o m u r c u k motiflerinden ibaret bir bitkisel tezyinat yer almıştır. Bunları komple sırası ile m a v i , yaldız, siyah tahriller ç e v i r m e k t e ­ dir.

G e n e l k o m p o z i s y o n u n dışını üç taraftan mavi renkte 2 9 t ı ğ çevirmiştir.

Karşı sayfada bazı detay farkları dışında tezyinat tekrarlanmıştır.

1 5 . cüzün 2-b ve 3-a sayfası daha değişik b i ç i m d e tezhiblenmiştir.

Bütün bunları, yaldız zemin üzerinde siyah kontür şeklinde bir z i n c i r e k çevreler. E t r a f ı n ı , sırta bakan kısım hariç k o y u mavi kalın bir hat çevreler. Üstünde r u m î ve stilize hataî motifler yer alır. B u k o m p o z i s y o n d a m a v i , b e y a z , s i y a h , l e y l â k , f i r u z e , nar çiçeği kırmızısı, sarı ve altın yaldız kullanılmıştır. E t r a f ı n d a ise tığlar yer alır. B u tezhibi X V . asra kadar götürmek m ü m ­ kündür. Karşı sayfada aynı şekilde tezhiblen­ m i ş t i r .

1 8 . cüzün 2-b ve 3-a sayfası ise y i n e simetrik olarak tezhiblenrVıiştir. H a k i m renk mavidir. D i k d ö r t g e n içinde kenarlara teğet geçen mavi zeminli bir şemse vardır. Üzerinde y a l d ı z , b e y a z , kırmızı rumîlerden m e y d a n a gelen bir k o m p o ­ z i s y o n yer alır. Dikdörtgenle şemse motifi arasın­ da kalan dört köşede zemin siyahtır. Üzerinde ç i ç e k motifleri yer alır. Y a l d ı z , vişne kırmızısı, p e m b e , yeşil kullanılmıştır.

Bunları çevreliyen kalın yaldız zemin üzerin­ de siyah bordürlü t o m u r c u k yaprak ve kıvrım dalların o l u ş t u r d u ğ u bir bordürle çevrilidir. D a h a sonra sırta bakan kısım hariç k o m p o z i s y o n u n üst tarafını mavi zeminli kalın kuşak çevreler. Ü z e ­ rinde rumilerden m e y d a n a gelmiş bir süsleme y e r alır. B e y a z , s i y a h , narçiçeği kırmızısı, yaldız fi­ ruze gibi renkler kullanılmıştır. Bunları 29 tığ çevirir.

B u üç cüzde tezhibler yapılmadan ö n c e , k o m ­ p o z i s y o n alanı mıstar ile taksimatlandırılmıştır. Esere çıplak gözle dikkatlice bakıldığında belli o l m a k t a d ı r . Motiflerin taşınması, yerleştirilmesi bu taksimatla daha k o l a y o l m u ş t u r .

Her üç cüzde de ilk tezhiblerde yazı alanı y o k t u r .

Ş e m a , göbek, orta çerçeve ve dış çerçeve halinde üç kademeden oluşur.

R e n k l e r gölgeli k u l l a n ı l m ı ş t ı r . A y n ı renk skalası tatbik edilmiştir.

İç çerçevenin dışında ve ortadaki göbeğin geometrik örgüsü ile bağlanan iç kenarında ince ve basit bir örgü şeridi b u l u n m a k t a d ı r .

5. cüzün 3-b sayfasında Nisa Suresinin 6 . say­ fasından başlamaktadır. 3-b ve 4-a s a y f a l a n karşı­ lıklı olarak simetrik tezhiblenmiştir. D ı ş t a n içe doğru mavi tığlardan sonra, sırta bakan kenar h a ­ riç üç tarafını mavi z e m i n çevirir sayfayı. Üzerin­ de düzgün, r u m î motifi vardır. Düğümlerde yeşil k u l l a n ı l m ı ş , düğüm boşluklar siyahla d o l d u r u l m u ş ­ t u r . Y a l d ı z çerçeve, bordür ve sulardan sonra altta ve üstte dikdörtgen mavi iki yazı panosu görülmek­ tedir. B u r a d a : İnnehu le Kur'an'ün K e r i m F i K i t a b ı n m e k n u n E l cüz'ül hâmis min teczieti selasine cüz

ibaresi o k u n m a k t a d ı r . B e y a z kufi yazının z e m i ­ ninde yaldız rumller vardır. O r t a d a kalan boşluk­ ta ise üç satır halinde yazı vardır. Aralarında siyah kontür halinde ince rumller vardır. İçleri boştur. Z e m i n i n d e gözle z o r görülen hafif sarı kafes dolgusu b u l u n m a k t a d ı r .

1 5 . cüzün 3-b ve 4-a sayfalarında İsrâ Suresi başlamaktadır. 5 . cüzü benzer şekilde tezhiblen­ miştir. 5 . cüzden farklı olarak y a n l a r d a iki hizib gülü vardır. Dış ,bordürde düğüm motifi biraz küçülmüştür. K u f i yazı alanı sağda ve solda içi hatâili birer kare alan m e y d a n a çıkması ile daral­ mış ve ovalleşmiştir. B u r a d a ; Suretü Süb'hane mie ve aşare E l Hamis'i aşar mines selasin, ibaresi b u l u n m a k t a d ı r .

K a r e şeklindeki orta kısımlarda yine etrafı yaldızla k o n t u r l a n m ı ş üçer satır yazı o l u p , z e m i n yine ç o k ince bir kafes örgüsü üzerine ince r u m î kıvrımlar ve yer yer konturlu palmet k o m p o z i s ­ yonlar ile süslenmiştir. A n c a k bunların içi gölge­ lidir.

1 8 . cüzün 3-b ve 4-a sayfa k o m p o z i s y o n l a ­ rı da şema olarak benzer. A n c a k iki hizip gülü arasında iri bir palmet içinde hatâilerden oluşan bir k o m p o z i s y o n ilâve edilmiştir. Düğümlerin yerini kırmızı-siyah zeminli palmetler alır.

B u cüzde alt ve üstteki yazı panoları dilimli kartuşlar halindedir. Ü z e r i n d e ;

Suretül M u ' m i n mie ve tisa aşarate E l cüz'üs samini aşara min teczieti selâsin. ibaresi vardır.

B u cüzde M ü ' m i n i n suresi başlamaktadır. B u r a d a cüzlerin tezhip işçiliğine b a k a c a k olur­ sak, 1 5 . ve 18 cüzlerin daha ince ve u s t a c a , 5 cü -zün daha k a b a bir işçiliğe sahip o l d u ğ u n u gö­ rürüz.

Bütün cüzlerde dört çeşit gül vardır. Biri şemseye b e n z e y e n ve S e l ç u k münhanilerinden m e y d a n a gelen, alt ve üst uçları tığlarla süslü hamse gülü, i k i n c i s i , y i n e S e l ç u k münhanilerinden m e y d a ­

na gelen ve 1 2 t ı ğ l a etrafa dağılan kar tanesini andıran aşer gülü. Her ikisinin de merkezi daire o l u p , içinde şematik kufi ile hamse v e y a aşer ibaresi vardır.

Şemseye b e n z e y e n hamze gülünden; 5 . cüzde 15 adet

1 5 . cüzde 18 adet 1 8 . cüzde 18 adet;

K a r tanesini andıran aşer güllerinden; 5 . cüzde 14 adet

1 5 . cüzde 17 adet

1 8 . cüzde. 18 adet gül b u l u n m a k t a d ı r . Bazıları m e k i k şekilde ilk anda bir mühürü andıran tığlı hizip v e y a nısıf-hizip işareti, ortada bazıları y e ş i l , bazıları yaldız boyalı n ı m î dolgulu mavi zemin üzerinde beyaz —bazılarında yaldız— kufi yazı, hizip gülleri yer almıştır. Hemen y a ­ nında aşer gülü b u l u n m a k t a d ı r . 5 . cüzde 3 adet; 1 5 . cüzde 2 adet; 1 8 . cüzde 2 adet b u l u n m a k ­ t a d ı r .

Bazı h i z i p işaretleri de kare gövdeli, k o n i k ağızlı bir mürekkep hokkasına v e y a kandile ben­ z e m e k t e d i r . Köşeleri ve ağzı tığlarla süslenen bu şeklin gövdesi z i n c i r e k motifli kare çerçeve içinde mavi zeminli yaldız rumlli bir fon üzerine beyazlar v e y a yaldızla yazılmış kufi harfli hizip ibaresini ihtiva etmektedir. 1 5 . ve 1 8 . cüzde birer adet b u l u n m a k t a d ı r .

1 5 . ve 18. cüzlerde eserlerin ortalarında yeni sureler başlamaktadır. 1 5 . cüzde mavi zemin üzerine beyaz k u f i , 1 8 . cüzde mavi zemin üstüne altın yaldızla kufi yazıyla sure adları yazılmıştır. Z e m i n i rumîler süsler. Bunları s u , zincirek ve mavi kontür çevirir. Y a n ı n d a klasik bir gül var­ dır.

1 5 . cüzde suretül K e h f , 1 8 . cüzde N u r , F u r -kan sureleri yer alır.

146

t a m a m l a n m ı ş t ı r . B u n l a r Sure-i K e h f ' i n 7 2 . , 7 3 . ve 7 4 . âyetleridir. A y n ı cüzde Sure-i İsrâ'nın 1 0 8 . ,

109. â y e t i n i n bir kısmı istinsah esnasında hattat tarafından sehven atlanmış o l u p , sonradan ilâve edilmiştir. Hattatm hafız o l d u ğ u ve ezberinden yazdığı düşünülebilir.

1 8 . cüzde N u r Suresinin 8. â y e t i de u n u t u l ­ m u ş , sonradan ilâve edilmiştir.

Kur'an-ı K e r i m ' i n usulüne göre ahenkle o k u ­ nabilmesi için durak ve tecvidde yutulacak harfler kırmızı mürekkeple işaretlenmiştir.

Hattat, A r a p ç a imlâ gramerini bilmemekte­ dir. A y e t adetlerini belirtirken, önce küçük ra­ kamlardan başlaması gerekirken, T ü r k ç e ' d e k i gibi büyük rakamdan küçük r a k a m a doğru say­ m ı ş t ı r .

Meselâ; Suret-ül F u r k a n i ' d e n sonra Sebatü ve S e b u n e ' denmesi gerekirken, S e b u n e ve S e b ' a yazılmıştır.

A y r ı c a İsrâ Suresi ( M i r a ç , gece yürüyüşü) adıyla bilinen sureye S u b h a ' n e demiştir.

A y e t l e r arasında üst kısımda 13 m m . çapında iç İçe geçmiş üç çember o l u p , ortada kufi " A l l a h " İbaresi b u l u n m a k t a d ı r . Z e m i n Y a l d ı z d ı r .

CüzİCTİn sonunda Ketebe o l m a d ı ğ ı n d a n , 3 0 . cüzde elimizde olmaması sebebiyle, hangi tarihte, k i m tarafından , k i m i n için eserin hazırlandığını b i l e m i y o m z .

E s e r ; A n k a r a E t n o ğ r a f y a Müzesi'nde bulunan 10 1 1 5 - 1 3 7 envanter numaralı Meraga Kadısı A b ­ dullah bin A h m e d bin F a z l u l l a h bin A b d ü l h â m i d E l K a z v i n i ' n i n Hicri 7 8 8 M i l â d i 1386 tarihinde yazdığı K u r ' a n cüzlerinin tezhiblerine benzemek­ te o l u p , e b a d , onlardan biraz küçüktür. B u benzer­ lik cilt işçiliği, sure başlarındaki devrin tezhib üslubu yönünden bilhassa dikkati ç e k m e k t e d i r . B i z i m eserimiz ondan daha arkaiktir.

A y r ı c a , sure başlarındaki tezhipler, L o n d r a British L i b r a r y ' d e 2 2 4 0 9 numarada bulunan 1 3 0 4 tarihli Mısır M e m l u k l a r ı K u r ' a n tezhibine de benzer.

Y i n e B o s t o n , Museum o f Fine A r t s 2 9 . 5 8 numaralı X I V . asır M o ğ o l devri Kur'anlarına da benzemektedir.

18. cüzün ilk tezhİblİ sayfası dış bordürleri; O x f o r d , Bodleian L i b r a r y , Ms. E l l i o t 2 8 7 n u m a ­ ralı A l i Ş I r Nevâl'nîn Hamse'sİnin zahriye say­ fasına da benzerlik gösterir.

B u cüzlerin kâğıdı V a k ı f l a r G e n e l Müdür­ lüğü arşivinde bulunan S e l ç u k Devri Kur'an-ı Kerimlerinin kağıtlarına da u y m a k t a d ı r .

B u cüzlerin, mukayeseler s o n u c u , X I V . yüzyılda şimdilik İsmini b i l m e d i ğ i m i z tek bir hattat ve bir müzehhibler grubu marifetiyle ha­ zırlandığını, ciltlerinin " M a h m u d " isİmlİ tek bİr sanatkâr tarafından yapıldığını söyleyebiliriz.

B e y l i k D o n e m i K u r ' a n - ı K e r i m

cûz\er\naen

15

R E S İ M 1 : V a k ı f l a r G e n e l Müdürlüğü A r s i v i ' n d e m u h a f a z a edilen B e y l i k d ö n e m i n e alt X W . VV- K u r ' a n cüzü c i l d i n i n k a p a ğ ı .

R E S İ M 2 : C i l d i n içyüzü. D i k k a t l e bakıldığında geometrik geçmeler içinde

Müceltidin " M a h m u d " İsmi o k u n m a k t a d ı r .

X I V . A S I R D A T E Z H İ B L E N M İ Ş , B E Y L İ K D Ö N E M İ N E A İ T Ü Ç K U R ' A N C Ü Z Ü 147

15

Müceltidin " M a h m u d " İsmi o k u n m a k t a d ı r .

_m Jh

m

r

ja

m

m,

mi

f i

»•S

cüzünün 2' • 3^

1 5 0 S A D İ B A Y R A M 4 * *

r

r

41

_ıs

3&

' •:. • ,1,

i

MS,

sua

•fi

•m

-M

-E-sı

R E S l M 7 : 1 5 . cüzün "i^ - sahifesl. E s r a S u r e s i ' n i n basından itibaren baslar. Sure-i S u b ' h a n olarak da adlandırılmıştır.

-m

'a •

_•

3

t:

Ü S

1 5 2 S A D İ B A Y R A M

i

LJ

i

i '

W.

-ez

1

R E S İ M 12 : 1 8 . cüzün 1 4 0 sahifesi Nısıf işareti. R E S İ M 11 : 5. cüzün 2lt> sahifesi.

w .

ti

I

. 1

R E S İ M 15 : 1 5 . cUzÜn 2 2 ^ sanifesi, H i z i p gülü ( d ö r t t e b l r ) .

•

*

Nur Suresi baslaHiaktadıc

R E S İ M 17 : 1 5 . cüzun 2 5 » sahifesl. K e h f Suresi başlamaktadır.

RESİ M 18 : 1 8 . cüzün 3 9 » sahifesi. Sure-i F u r k a n başlamaktadır.

r