Öğretmenlerin Atama ve Yerdeğiştirme
Yönetmelikleri
Dr. Aytaç AÇIKALIN*
M illi Eğitim Bakanlığı, dokuz ay gibi kısa b ir süre içinde, öğret menlerin atam a ve yerdeğiştirm elerine ilişkin, iki yönetm elik ç ık a r dı (Resmi Gazete, 9 Kasım 1979 ve 22 A ğ u stos 1980). Yayım landığı tarihlerden de a n la şıla ca ğ ı gibi, bu iki yönetm elik, toplum sal o lay ların yoğun ve karm aşık olduğu dönem lere rastlam aktadır. Bu ne denle uygulcm aya konulan ve yirmi gün sonra, 2 H aziran 1980 ta rihine kadar uygulam ası dondurulan birinci, dokuz ay sonra yayım lanan ikinci yönetm elik konusunda yönetim ve m eslek çevrelerinin yeterli bilgiye u laştıkları kuşkuludur.
12 Eylül 1980 tarihinde ortaya çıkan yeni durum ve son günler de B a kan lık düzeyinde sürdürülen yeniden düzenlem e ve örgütle me çalışm aların ın sonunda da yeni yönetm eliklerin yayınlanm ası beklenm ektedir. Bu yazının am acı, yukarıda anılan iki yönetm eliği amaç, kapscm , ilkeler ve örgütlem e yönünden karşılaştırm aktır.
Yönetm elik çıkarm ak, kamu yönetim inin düzenleyici bir işlemi, düzenli yönetim ilkesinin bir gereğidir. Ç ıka rıla n bir yönetm eliğin hem yönetilenleri hem de düzenleyici işlem leri gerçekleştirenleri bağladığı am m sam rsa, yönetim in bu yetkisinin anlam ı daha iyi a n laşılabilir. Bu görünüm ü ile yönetm elik, uygulcm ada yasa ve tüzük lere göre eğitim yön eticilerin e daha yakın olan yönetsel metinlerdir. Yönetm elikler, uygulam aya ilişkin am açları, uygulam anın kapsam ı nı, yöntem teknik ve kurallarını belirleyen ilkeleri,yür ütme birim lerinin ycp ısın ı ve işleyişini ayrıntıda tanım ladıkları için öğretm eni de yakından ilgilendiren düzenlem elerdir.
M illi Eğitim B a ka n lığ ı’mn öğretm en gereksinim i, bGzı d allar d ı şında, karşılan m ış olm akla birlikte, öğretm enlerin eğitim kurum lan, bölgeler ve yöreler arasında dağılım ı nicel ve nitel yönden denge sizdir. Son iki yönetm elik düzenlem esi ile bu dengesizlin aza ltılm a sı am açlanm aktadır. Bu am aç ve onu gerçekleştirm eye yönelik il keler ile örgütlenm e biçim inin çözüm lem esi bu yazının sın ırlılığ ın ı oluşturm aktadır.
'Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Teftişi Bölümü öğretim Görevlisi.
Bulguların sunulm asında ve yorum larda g ereksiz yinelem eler den sakınm ak am acıyla; 9 Kasım 1979 günlü 16 804 sayılı Resmi Ga- ze te ’de yayınlanan «M illi Eğitim B akan lığ ı Eğitim ve Öğretim H iz m etleri S ınıfı Personelinin Atam a ve Yerdeğiştirm e Yönetm eliği», B irin ci Yönetm elik; 22 A ğ u sto s 1980 günlü ve 17 083 sayılı Resm î G a ze te ’de yayınlanan «M illi Eğitim BakG nlığı’na Bağlı Okul Ö ncesi Eğitim Kurum lan, Tem el Eğitim B irinci ve İkinci Kadem e O kulları (ilkokul-crtaokul), O rtaöğretim ve Yaygın Eğitim Kurum lan Ö ğret m enlerinin Tayin ve N akil Yönetm eliği», İkinci Yönetm elik; 17 Ma- yısc 1976 tarihli ve 1886 sayılı TC. M illi Eğitim B akan lığ ı T eb liğ ler D e rg isi’nde yayınlanan «Milli Eğitim B akanlığına B ağlı Uygulam a Anaokulları, Tem el Eğitim İkinci Kadem e O kulları (ortaokul). O rta öğretim ve Yaygın Eğitim Kurum lan Ö ğretm enlerinin Tayin, N akil ve K arşılıktı Yerdeğiştirm e Yönetm eliği», E ski Yönetm elik olarak anılm ıştır.
A m açlar
B irinci ve İkinci Y önetm eliklerin am açları, kendi anlatım ları ile şöyle b e lirle n m iş tir: B irin ci Yönetm elik,
1. Atam a ve yerdeğiştirm e işlem lerini bölgeler ve hizm et a la n ları içerisinde;
a) Hizm etin gerekleri doğrultusunda dengeli dağılım ı sa ğ la mak ve yığılm aları önlem ek üzere düzenlemek.
b) Sağlık, eş durumu, ço cu k okutm a vb. so sya l sorunların çözüm ü ile görevlendirm e arasın d aki uyarlam ayı,
hizme-mete zarar verm eksizin yürütm ektir (madde 3). İkinci Yönetm elik,
a) Eğitim ve eğretim hizm etlerini yurt ölçüsünde dengeli ve ve rimli bir şekilde yürütmek, ihtiyaca ve kadro im kânlarına g ö re, öğretm en istihdam ını düzenlem ek ve öğretm enlerin ba şa rılı çalışm aların ı sağlam ak.
b) Tayin ve nakil işlem lerini bu yönetm elikteki kurallara göre düzenlemek.
c) Ö ğretm enlere yurdun çe şitli yerlerinde görev yapm a hak ve yüküm lülüğünü getirmek; am acı ile hazırlanm ıştır (mad.3).
B irinci Yönetm elik'in am acı, dengeli dağılım ı sağlam ak, y ığ ıl m aları önlemek, sosyal sorunların çözüm ü ile görevlendirm eyi den gelem ek olarak özetlenebilir. G enel o la rck kuruma, göreve yönelik beklentileri a ğ ır basan bir a m açlar kümesidir.
İkinci Y ö netm elik’in am açları, (b) cüm lesi dışında, Eski Yönet- m elik’ttn aynen aktarılm ıştır. Eski Y ö netm elik’teki «tayin, nakil ve karşılıklı yerdeğiştirm e işlem lerini objektif ölçülere göre düzenle mek» biçim indeki (b) cüm lesi, İkinci Yönetm eliğe aktarılm am ış, ye rine «tayin ve nakil işlem lerini bu yönetm elikteki kurallara göre dü zenlemek» gibi, am aç cüm lesi niteliğinde olm ayan, a n laşılm ası ve yorumu güç bir anlatım getirilm iştir. İkinci Yö netm elik’ in am açlan da, işe kuruma ve göreve ağırlık vermekte, öğretm ene «yurdun ç e şitli yellerin d e görev yGpma hakkını» getirdiğini savlam aktadır.
İkinci Yönetm elik'te, 1976 yılında saptanm ış öğretm en atam a ve yeröeğiştiım e am açlarının aynen alınm ası, bir bakım a o günden bu yana eğitim örgütlerinin am aç ve yapılarına, öğretm en, okul ni celik ve niteliklerinde hiç bir değişm enin gelişm enin olm adığının ka- fculleniidiği izlenim ini verm ektedir. Türkiye, ço k hızlı toplum sal, eko nomik ve politik değişm elerin gerçekleştiğ i bir ülkedir. Eğitim in ve eğitim yöneticilerinin bu değişm eleri görm ezlikten gelm esi düşün dürücüdür. Ö ğretm enlere «yurdun çe şitli bölgelerinde görev yapm ak hak ve yüküm lülüğünü getirmek» savı ise içtenlikten yoksundur. Çünkü böyle bir hak, her öğrenen için her zam an varolm uştur.
G enel olarak, her iki yönetm elikte de am açların, bozulan bir istihdam dengesinin düzeltilm esi etrafında toplandığı söylenebilir. Kapsam
B ir yönetsel metnin kapsam ı, uygulama alanının sın ırlılığ ı o la rak tanım lanabilir. Birinci ve ikinci Yönetm eliklerin kapsam ları he men tümüyle isim lerine (başlıklarına) yansım ıştır.
B irinci Yönetm elik, eğitim yöneticileri, ilköğretim m üfettişleri ve yükseköğretim kurum larına görevli personeli dışta tutarak, tüm e ğ i tim eğretim hizm etleri sınıfı» personelini kapsam aktadır (mad. 2). İkinci Yönetm elik, M illi Eğitim B akanlığı'na bağlı okulöncesi, temel eğitim birinci ve ikinci kadem e okulları, ortaöğretim kum rularının öğretm en adaylarını ve öğretm enlerini kapsam aktadır (madde 2). D enebilir ki her iki yönetm eliğin kapsam ı da temelde aynıdır. A n cak, B irinci Yönetm elik uygulam a sınırlarını, Devlet M em urları Ka- nunu’nun belirlediği sınıflara göre; İkincisi, öğretm enlerin ç a lış tık ları okul tür ve düzeylerine göre belirlem iştir. Her iki yönetm elik,
eski yönetm elikten farklı olarak kapsam larına ilkokul öğretm enle rini de alarak, öğretm en atam a ve yerdeğiştirm e sü reçlerine «bir lik» ilkesini getirm işlerdir. Böylece, öğretm enlerin ç a lış tık la rı okul, mezun oldukları kurum, dallarına göre farklı ilke le r ile atanm a ve yerdeğiştirm eleri büyük ölçüde sona erm ektedir. Ancak, ikinci yö- netm elik’in lisminae «yaygınj eğitim kurum lan» deyimi bulunduğu halde, kapsam ı belirleyen ikinci m addede bu kurum öğretm enleri cnılm am ıştır. Yönetm elik ism inin, yönetm elik m addesi sa yılıp sa y ıl m ayacağı tartışılabilir. Bu durum da m esleki nitelikteki kursların, pra tik sanat okulları, çıra k lık eğitim i m erkezlerindeki öğretm enlerin yö netm elik kapsam ına girip girm ediği konusunda ortaya kuşkulu bir durum çıkm aktadır.
İlkeler
Eski Y ö netm elik’ten farklı olarak, her iki yönetm elik de uygu lam aya temel o luşturacak, yöneticiye kılavuzluk edecek bir kısım çerçeve niteliğinde görüşler (ilkeler) getirm iştir. Bunlar, doğrudan yönetm eliğin uygulanm asına ilişkindir.
B irinci Yö n etm elik’teki on üç (mad. 6), ikinci yönetm elik’teki on bir (mad. 6) ilkenin anlatım ındaki bir kısım fa rklılık la ra karşın ortak olanları şu n lard ır :
1. Türkiye, öğretm enlerin görev yapacağı dört bölgeye a y rıl mıştır.
2. İller, gelişm işlik ve ulaşım o lan akların a göre «hizmet alan- ları»na ayrılm ıştır.
3. Hizm et alan ların ın belirli sü reler sonunda değerlendirilip ye niden düzenlenm esi esastır.
4. Hizmet, yapıldığı bölge ve alana göre, puanlam a yöntem i ile değerlendirilir.
5. İlk atam alarda adçekm e (kur’a) esastır. A d çektiğ i yerde gö reve başlam ayanlar, yeniden görev istem inde bulunduklarında, ilk kez atandıkları yerde göreve başlarlar.
6. A d a ylık (stajiyerlik) süresince, eş ve sa ğ lık özürü dışında verdeğiştirm e yapılam az.
7. Yönetm elik m addelerinin uygulam a ve uyarlam a işlem leri için öngörülen tarih, 15 Ekim 1978'dir.
8. Bütün öğretm enlerin atam a ve yerdeğiştirm eieri. B akan lıkça ıl emrine yapılır.
Görüldüğü gibi, uygulam ayı biçim lendirm ek üzere getirilen ilke lerin üçte ikisi, her iki yönetm elikte de ortaktır. Önem li olarak nite lendirilebilecek farklılıklar, «temel ilkeler»de değil, ilkelerin uygula maya aktarılm asını sa ğ lcya ca k yöntem lerdedir. Örneğin :
1 Yönetm eliklerin her ikisinde de T ü rkiye’yi dört hizm et bölge sine oyırm a esastır. Ancak, B irin ci Yönetm elik, Sinop-Adana, izmir- Ağrı ç iz g i’erini e sas olarak, bölgelere ayırm ayı harita üzerinde ya parken; İkinci Y ö n e tm e li, illeri gelişm işlik düzeylerine göre dört kü mede toplam ıştır. Hizm et bölgesi kavram ı içinde bir toplum sal-eko- nomik g elişm işlik düzeyinin varlığı yadsınam az. Bu nedenle B irinci Yönetm eliğin öngördüğü hizmet bölgelerinin öğretm enin e şitlik ve adalet beklentilerini doyum layacağını savlam ak zordur.
2. İllerin hizm et alanlarına ayrılm asında da, iki yönetm eliğin ya k laşımı farklıdır. B irinci Yönetm elik, il ve ilçe m erkezini g elişm işlik d e recesine, diğer yerleşim yerlerini ulaşım olan akların a ö 'çü tlerle hiz met alanlarına ayırırken; İkinci Yönetm elik, bu iki ölçüte ek olarak, «özel şo rtlar gibi, öznel, gereli bir ölçü t daha getirm iştir. Bu kavra mın, yöneticinin anlayışın a göre içerik kazanacağı ve yorum lanacağı kolayca kestirilebilir. «Öze! şartlar»ın belirlenm esi, kullanılm ası ve değerlendirilm esi aşam alarında yanılgıların ve kayırm aların artm a sı olasıdır.
3. H er iki yönetm eliğin ortak, an cak yöntem i farklı bir diğer il kesi, uyarlam a ya da uygulam anın başlatılm asıdır. B irin ci Yönetm e lik, 15 Ekim 1978 tarihinden önce göreve başlam ış olanların hizm et sürelerinin hesap lanarak yeni yönetm eliğe uyarlanm alarını öngör mektedir. Buna karşın İkinci Yönetm elik, uygulam anın bu tarihten başlatılm csı ile yetinm iştir. Yeni hüküm lerin eskiye uygulanm asının ortaya çık a ra ca ğ ı iş yükü ve karm aşıklıkların, yönetm elik düzenle vicilerini sakıngan bir tutuma yönelttiği söylenebilir. M illi Eğitim B a kanlığı gibi büyük bir örgütte, iki farklı uygulam anın birlikte, en az on altı yıl, yürütülm esi pek kolay olm asa gerek.
4. A daylık süresi içinde yerdeğiştirm e nedeni olarak, B irinci Yö netmelik salt eş durumunu belirtm iştir. İkinci Yönetm elik, «acil hü kümlü, tam teşekküllü hastahaneden alınan heyet raporları»nı da ikinci qecerli verdeaistirm e nedeni olarak getirm iştir. Bu yaklaşım , öğretm enin sağlığına verilen değerin bir anlatım ı olarak yorum lana- b:lir. Ancak, aday öğretm enin bir yıldan az bir süre ö nce öğretm en ola
bilm ek için sa ğ lıklı olduğunu kanıtladığı ve yönetm eliğin betim lediği türden raporların ülkem izde kim ler tarafından ve nasıl alınabildiği anım sanırsa, ilkenin genelde öğretm enlere yönelik olm adığı a n la şıla bilir. Kaldı ki bu tür bir uygulam a ile, ilk yıldan başlayarak m eslekte bir «sağlığını yitirm işler» kitlesinin oluşm asına da yol a çılm ış o la bilir.
5. Her hizm et bölgesinde g e çirile ce k çalışm a süresi için. B irin ci Yönetm elik iki yıl, İkinci Y önetm elik üç yıl öngörm üştür, iki yıl ö ğ retmen, üç yıl ise görev a çısın d a n uygun zam an dilim leri olarak ni telendirilebilir.
6. İki atam a ve yerdeğiştirm e yönetm eliği de, g eleneksel yön e tim anlayışın d an belirli ölçüde ödün vererek, öğretm enlerin atam a ve yerdeğiştirm elerinin B a ka n lıkça ille r em rine yapılm asın ı öngör müştür. Bu sonucu, B a kan lık yetkilerinin il yönetim ine aktarlım asın- da yeni bir aşam a o larak yorum lam ak olasıdır.
Örgütlem e
Yönetm eliklerde, M illi Eğitim B a k a n lığ ı’nın m erkez ve taşra ör gütlerinin varolan yap ısı içinde, öğretm enlerin atam a ve yerdeğiş tirm e işlem lerini g erçekleştirm ek üzere bir kısım «komisyonların» o luşturulm ası yeterli görülm üştür. Bu am açla B irin ci Yönetm elik mer kezde bir, illerde üç; İkinci Yönetm elik m erkezde iki, taşrada iki k o m isyonun kurulm asını öngörm ektedir.
B irin ci Yönetm eliğe göre, m erkez örgütünde ku ru lacak «Bakan lık Atam a ve Y erdeğiştirm e Kom isyonu», m ü şteşcr yardım cısının başkan lığın da özlük işleri ve ilgili dairelerin yöneticilerinin yardım cıların d an oluşm aktadır. B akanın atam a ve yerdeğiştirm e yetkisini kullanm asında d üzenleyici rol oynayan bu kom isyonun, «M üdürler Kom isyonunun sap ta ya ca ğ ı e sa sla r uyarınca» öğretm en atam a ve yerdeğiştirm elerini planlam ası, uygulam ada eşgüdüm ü sağ layıp iz lem esi ve değerlendirm esi beklenm ektedir (mod 23). Böylesine, ko m isyonların kom isyonlara bağım lı kılınm ası, kurum lar yönetim inin doğasında varolan a ğ ır işle yişi daha da ağ ırlaştıracaktır.
İkinci Yönetm elik, B a kan lık m erkez örgütünde, atam a ve yer değiştirm e işlem lerinin düzenlenm esini iki ayrı kom isyona «tayin» ve «nakil» kom isyonlarına bölüştürm üştür. Bu iki kom isyon a ra sın daki fark, İkincisine Ö zlük ve S a ğ lık işleri G enel M üdürlüğü tem sil cile rin in de katılm asıd ır (madde 7). Atam a ve yerdeğiştirm enin biri birini izleyen iki sü reç olduğu anım sanırsa, bu iki kom isyonun varo
luş g e re kçe sin i a çıklam ak zorlaşm aktadır. A nılan yönetm elik, bu ikilem i daha da ileriye götürm üş, «atölye ve m eslek dersleri öğret m enlerinin, deneme program ı uygulayan okulların öğretm enlerinin, özel oku llar ve yatılı bölge okulları öğretm enlerinin ve ilkokul öğret m enlerinin tayin nakil işlem lerinin, dairelerinde kurulacak kom isyon larca» yönetm elik esa sların a göre yapılm asını hükme bağlam ıştır (madde 6/1). İkinci Yönetm eliğin bu hükmü sonunda, B a ka n lık ’takı tayin ve nakil kom isyonlarının işlevi, orta dereceli okulların genel kültür dersleri öğretm enlerine özgü kalm aktadır.
Görevin özelliği ile öğretm en yeterliği arasında bir koşutluk sa ğ lama çab ası, personel yönetim inin «işe göre adam» ilkesine uygun dur. Ancak, bu am acın B akanlıkta ve illerde kurulacak kom isyonlar ca gerçekleştiriim eyeceğ in e ilişkin kanının bir dayanağı yoktur. A ta ma ve yerdeğiştirm e işlem lerinin «ilgili dairelere» bölünm esinin bu birim leri personel işlem lerine boğacağı ve a sıl işlevlerini g e rçek leştirm eye engel olacağı, geçm işteki uygulam alara dayalı olarak söy lenebilir.
M illi eğitim taşra örgütünde, atam a ve yerdeğiştirm e işlem leri ni g erçe kle ştire ce k yapının kurulm ası, m erkez örgütünde olduğu gibi, yetkinin kullanım ında gerekli düzenlem eleri yapacak «komis yonların» oluşturulm ası biçim indedir. Bu kom isyonların sa yıla n ve kadrolanm csı iki yönetm elikte farklı olm akla birlikte, işlevleri a y nıdır ve iki ana kümede toplanabilir, a) Hizm et alan ların ı saptam a kom isyonu, b) İl görev yeri belirlem e komisyonu.
B irinci Yönetm elik, dem okratik bir tavırla, İl G örev Yeri B elir leme K cm isyo n u ’na k a tıla ca k ortaokul ve ortaöğretim kurum lan m üdürlerinin seçim le gelm esini önlgörm üştür (madde. 24). Ancak aynı yönetm elik, ilköğretim kesim i yöneticilerinin kom isyonda tem sil edilm esine gerek duym am ıştır.
İkinci Yönetm elik, ilköğretim kadem esinin m erkez ilçe İlköğre tim Müdürü ile tem sil edilm esini, ortaokul ve orta dereceli okul y ö neticilerinin «görevlendirilme» ile kom isyona katılm alarını yeğlem ek tedir (madde 7). Her iki yönetm eliğin de öğretm enlerin kom isyon larda tem sil edilm esine önem verm ediği anlaşılm aktadır. Bu bulgu, çağ d a ş olm avan, gelenekse! yönetim anlayışının M illi Eğitim B akan lığ ın d a varlığını sürdürdüğünün bir kanıtı olarak yorum lanabilir.
Sonuç
B irinci Yönetm elik, iki yeni ilke getirm iştir. Birincisi, «öğretmen lerin birden çok yerde görev yapm ası ilkesi», yönetm eliğin kendi
anlatım ı ile «zorunlu dönerlik yöntem bdir. İkincisi, tüm öğretm en lerin aynı ilkelere göre atanm ası ve yerdeğiştirm esini öngören «bir lik» ilkesidir.
Yayım lanm asından üç hafta sonra, belirli bir süre için (2 H a zi ran 1980 tarihine kadar), dondurulan B irin ci Yönetm eliğin yerine ç ı karılan İkinci Yönetm elik, am aç, kapsam , ilke ve örgütlem e a ç ıs ın dan önem li fa rk lılık la r getirm em iştir. B irin ci ve İkinci Yönetm elik a ra sındaki en büyük farklılığ ın «dil» olduğu söylenebilir. Atam a-tayin, \erdeğiştirm e-nakil, olanak-im kân, zorunlu-m ecburi, adçekm e-kur'a vb. sö zcü klerin d eğ iştirilm iş olm ası görünürdeki en önem li fa rk lılık tır. Bu biçim sel farklılık, temel bir eğitim anlayışından kayn aklan ı yorm uş gibi sunulm aktadır.
Ö ğretm enler bugün de güven veren, dış etkilere kapalı, etkin, ekonom ik bir istihdam için gerekli düzenlem enin belentisi için d e dirler.
Dr. Nizamettin KOÇ tarafından yayma hazırlanan
Türk Eğitim Derneği Bilim Dizisi Yayınlan :
• ULU SAL EĞİTİM PO LİTİKAM IZ 100 TL. • YÜKSEKÖĞRETİM E GİRİŞ SORUNLARI 100 TL.
• ÇOCUK ve EĞİTİM 150 T L.’dır.
Ülke çap ın d aki eğitim cilerin, Türk Eğitim Derneği «Eğitim Top la n t ıla r ın d a tartıştıkları bilim sel bildirilerini içeren bu yapıtlarını, okurlara sunm akla kıvanç duyuyoruz.
