: :c sa~wiatt?;t>î taititlaha
Yaşadıklara y ılla r d a gereği kadar takdir edilm eyen bazı dava ve f ik ir adetalarının , Dünyanızdan göçtükten sonra , d eğerlerin in a n la şıld ığ ın a çok rastlam ak tad ır . Her m ille tin tarihinde bunun örnekleri vard ır .
C evherli k iş ile r olmakla beraber , y aşad ık ları ortanda f ik ir a y r ılık la r ı veya k ısk a n çlık la rla , hor görülerek b ir köşeye it ile n le r -vardır k i , Ölüm lerinden sonra adlarına k ita p la r yazılm ış , h a tıra la rın a âb id eler y a p ılm ıştır • Y aşantıları boyunca huzur görmemiş , mutluluğu tatmamış olan bu g ib i müstesna k iş ile r , y ılla r sonrası , toplum lannın k a d ir b ilir lilig iy le hafızalarda yaşa tılm ış la rd ır . Yakın tarihim izde , siy a se t ve düşünce hayatım ızın y o lla rın a , bazı işa r e t ta ş la r ı dikmiş bulunan Türk düşünürü Sabahattin bey de bu tür k iş i lerdend ir .
70 y ı l l ı k Ömrünün yan sın d an fa z la s ın ı sürgünlerde , gurbette geçiren f ik ir adamamız, hayatının baharından başlayarak yurdundan dört kez mahran e d il miş , sonunda vatan sız b ir adam ve adeta b ir su çlu g ib i, i l g i s i z , yardımsız beş parasız kalmanın yürekleri sız la ta n a c ılığ ı iç e r isin d e , îsv içr en in b ir
köyünde -h a tta m isa fir liğ in e g i t t i ğ i ünlü b ir virtlyözrün evinde- tik gurbet şeh id i olarak g ö zlerin i kapamıştır •
Sabahattin bey h ayatın ı , m ille tin in özgürlüğüne , yükselmesin© adamış nazik , b ilin ç li b ir siy a se t adam dın Terbiyeci ve sosyolog olan Sabahattin bey , yaşadı.''! y ılla r ın p o litik f ı r t ı nal a r ı arasında , a ş ı n p a rtiza n la rla tecrü b esi!
ik tid a rla r tarafından ezilm ek istenm iş , i n s a f ı z bası yazarlar tarafından hücum la r ın en ağırın a , a z ı l ı k om itecilerin çirk in oyunlarına hedef olmuştur •
Oysa , çökmekte olan imparatorluğun başı i l e , demokrasi ruhu içe risin d e savaşa çıkmış ve Avrupada bu amaçla d algalan d ırılan bayraklardan b ir in i elin d e ta ş ı m ıştır •
2<
Sabahattin bey , b ir eğitim ci , b ir p o litik a c ı ve düşünür olarak memleketinin kurtarılm ası iç in , b ilin ç li m etodlarla hareket edilm esin i ilk önerenlerdendir . He haşindir İd , vatanının mutluluğu, m ille tin in çağdaş uy g a rlığ a kavuşması iç in , koltuk ve çıkar düşünmeden -h a tta bazı yükBek
t e k lif le r in i tepmek su r e tiy le - büyük maddi s ık ın tıla r a göğüs gererek , fera g a tle çalışm ış olan bu f ik ir adamının bütün y a şa n tısı , ö z e llik le son y ı l l a n , yürek le r i sız la ta n ve g ö zleri nemlendiren o la y la rla doludur , San gü n lerin i maddi ye tenekten yoksun ve b ir öğün yemekle geçiren Prens Sabahattin , y a şa n tısın ı sür dürebilmek iç in -se r v e tin i , a ile s in i , yuvasını kaybetmenin e z ik liğ i iç e r isin d e - büyük id e a lis tle r in heykelleşen seb atın ı, m etanetini , son n efesin e kadar
* * * * ::* ^ ’
PROFESÖRLERİ,S YAZARLARDI İZİN KADİRBÎLİRLİLÎSÎ
ölümü üzerinden 28 y ı l geçmiş bulunuyor . Gerek ölümü ardından , gerek ölüm yıldönüm lerinde d eğ erli bilim ve f ik ir adamlarımızla v e fa lı gazetecilerim iz , -övgüye değer ve k a d ir b ilir lilik duyguları içe risin d e , konuşmalar i y i e , y a z ıla r iy le - bu büyük fik ir ve siy a se t adamını anmış la rd ır .
Bunlar arasında , Belger , Tunç , Pındıkoğlu , Kösemihal , Ongunsu, AI'K’Uas*- , ülken , Tunaya , TUtengil , Tanyol , Aral , İrtem , R eyatlı , Ege , Göğsa
Yüoel , Şehsuvaroğlu , Kuran , Kutay , Yalman , Kuntay , Alkent , Adam , Tozan , Siaves , Felek , Ulunay , E sa tlı ^ÎİLLoSİLu , Demiray , Yüzüncü g ib i k a d irb ilir e n te lle k tü e lle r i ö z e llik le saymak gerekir .
SABAHATTİN» İH . HAYATI İLE BİRLİKTE . GÖRÜŞLER İlil İT tHCSLKÎftffiSÎ
O taanlı İmparatorluğunun 19. y ü zy ıl sonlarında başlayıp 20. y ü zy ılın başlarında alevlenen ve sa lta n a tın çöküşüne kadar geçen devrede Sabalsttin beyin adı , ça b a la n ,g ö rü şleri b ir ö z e llik ta ş ır . Yeniçağ devrim tarihim izde b irsısım en tellek tü e l k iş ile r in kalbinde sevgi dolu b ir y e r i vardır .
Brene Sabahattin , m ille tin özgürlüğü , ülkenin b a tılıla şm a sı yolunda f ik ir ve kalem leriyle hizmet etm iş bulunan L'ustafa R e şitle r le Ş ln a sile r ve Namık Kemaller grubunun rüyasını görenlerden ve kendini bu davaya adayanlardandır .
- >
Onun ne özel , ne s iy a s i hayatında kin , if t ir a , garaz , kıskan çlık g ib i ¿uygulatın y eri vardır . Kürsü konuç mal e r iy le yazıların d ak i dürüstlük , t i t i z l i k s iy a s i ra k ip leri i l e y a p tığ ı münakaşalarda nezaket ve terb iye -h a lâ memleketimizde, örneklerine güç rastlanan- n it e lik le r i arasında övgüye değer •
0 , s iy a se t bahçesinde ilk açan n e fis kokulu b ir gül olarak tanım lanacaktır . Nevar ki , bu gül , kokusu topluluğun ciğ erlerin e ulaşamadan , soldurulmuş tur .
Sabahattin beyin Tükiyedeki devrim hareketlerindeki y eri , görü şleri , savunduğu ana pren sip ler , vatan severlik duyguları , uğradığı h a k sız lık la r , ana yurdu dört defa terke mecbur kalması , maddi yoksulluk içe risin d e geçen son y ılla r iy le , h a ta la rı ve sevap ları üzerindeki görüşlere de değinecek olan bu araş
tırmamıza -Türkiyeden başka , P a ris’te ve b ilh assa son y ılla r ın ı g e çird iğ i ve ö l düğü İsv iç r e'y e de ik i kez giderek- eld e e ttiğ im iz b ilg ile r ve b e lg e le r i de katî*- rak , yaşad ığı ortamın k oşullarına göre , pek de halka inememiş ve ulusumuzun geniş topluluğunoa gereği kadar izlenem eaiş olan b ir konuyu , onun a c ı ve m aceralı hayat hikayesi i l e b ir lik te , d ile getirm eye ça lışa ca ğ ız •
Yakın tarih im izin siy a se t sahnesinde Sabatattin beyin v erd iği savaş , geçen asrın son ayında başlamış , üç y ı l yurt dışın dak i çalışm alarından sonra 25 yaşındayken 1902 Şubatında büyük Jöntürk kongresi olarak ad lan d ırılan Paris longreslnl düzenlemiş ve bu kongrede ortaya a t t ığ ı f ik ir le r iy le ilk ününü yapmış
t ı r •
Türkiyede k iş ile r in g ir işim le r in i sağlayacak b ir eğitim uygulanmasını , toplum lana m erkeziyeti , k ır ta siy e c i yönetimden uzak olarak kendi bünyeleri iç e risin d e g e n işle tilm iş b ir y etk i i l e yön etilm esi g ib i prensiplerinden sonra Tttrki- yenin içerisin d e bulunduğu g eri kalm ışlıktan n a s ıl k u rta n la b ileceğ in e dair görüş le r i derin yankılar uyandırm ıştır .
Nevar k i , Sabahattin beye , yurdun b a y ın d ırlığ ı ve m ille tin yükselm esi iç in önermiş bulunduğu form üllerin uygulama alanına konulması bakımından f ır s a t ve rilm em iştir •
Zamanında b elk i de , ortaya a t t ığ ı f ik ir le r , gereği g ib i anlaşılm am ış karşı görüşlerin ve hükümet yönetim ini elin d e bulunduranların s e r t hücumlarına uğram ıştır •
4
-0 3İR (PRENS) MİYDİ ?
Sabahattin bey ötedenberL adının btçına konulabilen b ir (PREBS) olarak ta n ın ır * Bu s ıf a t ın , onun iç in kullanılm ası k esin olarak h a ta lıd ır . Zira (PREITS) sözcüğü , b ir hanedanın erkek çocuklarına v erilen b ir s ıf a t t ır . Yani b ir kimseye , Prens den ileb ilm esi iç in , onun baba soyundan hanedandan gelm esi gerekir ■ Oysa , Sabahattin beyin babası Mahmut C ela le ttin Paça Osmanlı Hanedanından gelen b ir k iş i d e ğ ild ir . O , 3adece padişahın damadıdar . Sabahattine y a n lış lık la Prens denilm esi ■- ve ömrü boyunca bu adla tanınması , annesi Seniha Sultanın , padişah k ız ı olmasın
dandır • Sabahattin beyin , baba tarafından d eğ il r anne tarafından t 1 iane elanla i l g is i bulunmaktadır . Osmanlı İmparatorluğunda Sabahattin bey gib i k ız tarafından y doğan çocuklara (sultanzade) d e n ilir • Sabahattin beye , hanedanla i l i ş k i s i yüzün den b ir s ıf a t verilm ek gerekirse t (Prens) d eğ il (Sultanzade) denilm esi yerinde olur • Nitekim Y ıld ız Sarayından devredilen bâzı resmi evrak arasında bu s ıf a t da k u lla n ılm ıştır . Ama g elg elelim , s iy a s i tarihim izde Türk ve yabancı basına, onun adı -y a n lış da o lsa - Prens Sabahattin şeklind e geçm iştir • Bu bakımdan t b iz de yazılarım ızda zaman zaman , Sabahattin beyin adın ı t adeta , ayrılmaz b ir parçası olan Prens sözcüğünü de kullanacağız .
jDSDBSÎ İLE 4 DAYISI PADİ SAHDILAB
Sabahattin beyin babası i le büyük babası padişah dam atlarıydı . Büyük babası H a lil R ıfat Paşa , Sultan Mahmut'un k ız ı Saliha Sultanla , babası Mahmut C e la le ttin Paşa,Sultan Mecidin k ız ı Seniha Sultanla evlenm işlerdi . D ayısının 4 ti de hükümdarlık koltuğuna oturdular^ Sultan Murat , Sultan Hamit , Sultan Reşat ve Sultan Vahdettin,, Sabahattin beyin annesi , Seniha Sultanın kardeşleriy di . Böylesine saltan ata yakın b ir çocuğun , d e lik a n lılık çağında başlayan öz gür görüşü t onu hanedana bağlamadı . 0 istib d a t id aresin in düşmanıydı . Bu bakımdan , hükümdar olan , d a y ısı Sultan Hamide karşıydı . Babası ve kardeşiyle aynı düşüncede olarak , hükümdarın m illetten e sirg e d iğ i özgürlüğü verm esini i s t i yorlard ı . Bu amaçla , sonuç eld e ed ilin cey e kadar damat Mahmut C e la le ttin Paşa ,
oğlu Sabahattin i l e L ü tfu lla h 'ı yanına alarak , yurt dışında özgürlük savaşın ı sürdürmek is te d i . 19. asrın son ayı girerken , Boğaz içinden kalkan b ir yabancı vapur , bu hür f i k i r l i a ile y i , doğruca , h ü rriyetin bol bol yaşad ığı iransaya götürdü .
SABAHATTİN BEYİN AİLS TJTRÜSÎ
KSLSLİKTRS YBTİŞ^T IffYîlK BABA t
Sabahattin'in büyük babası , amiral H a lil R ıfht Başa , Sultan 2'ahnut devrinin ünlü »imalarından , serasker Hüsrev Paşanın k ö lesiy d i J K ölelik -a slın d a in sa n lığ ın yüzkarası ve k iş ile r in doğal haklarına ayk ırı b ir sistem olmakla beraber- gegsaiş asırlard a , toplum lann geleneklerine göre b ir ş e r ia t m üeseesesi g ib i y a ş a tıl maktaydı .
Saraya y a k ın lığ ı ve se r v e ti i l e tanınan Hüsrev Paşa,“i y i kalfcli ve çocuksuz b ir k işiy d i . Hayatta yegâne zevki , kim sesiz , zeki çocukları para i l e sa tın a lıp okutmak , a n la n vatana y a ra rlı olaoak şek ild e y etiştirm ek ti.B itek im Hüsrev Paşa bu çabalarında , büyük b aşarılara u la ş tı . Köle n iy etin e , para İ le to p la d ığ ı , çocukların çoğunu iy i b ir eğitim den geçirerek TUrkiyenin tanınmış k iş ile r i arasına y ü k se ltti * Bunlar içinden paşalar , v a lile r , e lç ile r , n azırlar ve sadrazamlar
ç ık tı •
Hüsrev Paşa , köle olarak a ld ığ ı çocuklara , h içb ir «man devrin geleneğine göre , köle muamelesi yapmadı . Hepsine baba ş e fk a ti gösterd i . Yukarıda da b e lir t tiğ im iz g ib i , birçok d eğerli d ev let adamı y e tiş tir d i . Prens Sabahattinin büyük babası Kaputanıderya H a lil R ıfat Paşa da bunların arasındaydı .
Günün birinde , Rusya i l e yapılan savaşın b a n ş görüşm eleri yap ılırk en , padişah Sultan ' lahmut Rus Çarına H a lil R ıfat Paşayı gönderdi . H a lil R ıfat Paşa R uslarla yapılan b a n şın h a fifle tilm e s in i sağlam ış padişahın gözüne g irm işti .
A A
Sonunda hükümdar onu - k ız ı Galiba Sultanla evlend irerek - damat edindi .
Şen , hoşsohbet olan H a lil R ıfat Paşa -torunu Sabahattin beyin kardeşi lu tfü lla h beyden d in lediğim ize göre- aslen b ir gürcü çocuğuydu • H a lil Rıfat Paşanın , sırp a s ı l l ı b ir prensin neslinden g eld iğ in e dair sö y le n tile r varsa da , y a n lış tır • ^
. / 2
2
-Amiral H alil Paşanın , Padişahın k ız ı Saliha Sultandan başka , çerkez İsmet hanım adında diğer b ir e ş i vardı . Sabahattinin babası , Mahmut C ela lettin Paşa , bu çerkez hanımdan doğdu .
ÇAPKIN BİR BABA, i
Sabahattin beyin babası Mahmut C e la le ttin 1853 y ılın d a doğdu . Babası AmiralHAlil R ıfat Paşanın 1855 y ılın d a Ölümünde , 2 yaşındaydı « İ y i b ir eğitim gördü . Zekasını takdir eden Abdülaziz , Mahmut C e la le ttin i küçük yaşta , b ab ıaliye a ld ırd ı , sonra Paid.se gönderip okuttu « Mahmut C ela lettin de babası g ib i b ir padi şah k ız ı i l e t Abdülmecit’in k ız ı Seniha Sultanla e v le n d ir ild i •
Mahmut C ela le ttin Paşa , eşinden 2-3 yaş küçüktü .
Babası damad H a lil Paşa , birkaç k a r ılı ve c a r iy e li olmakla beraber , kadınlara fa z la e ğ ilim i olan b ir k işiy d i • Mahmut C ela lettin Paşa da b elk i baba- sından geçen bu huyu , i le r i derecelere götürdü i Aslında Mahmut C ela lettin Paşa Sultan Meçi t* in k ız ı Seniha Su ltanla evlenirken , başka kadınlarla olan tüm i l i ş k ile r in i keseceğine söz verm işti ama , buna r ia y e t etmedi . Evlenirken , İ f f e t hanım adındaki odalığından ik i çocuğu varken , bunları da g iz le m işti J E şi Seniha Sultan kocasının kendinden evvel kurduğu iliş k ile r in i g iz lic e devam e ttir d iğ in i öğrenince pek üzülmüştü • Ama o devrin geleneğine göre kaderine boyun eğdi .
GENÇ YASTA BAKAN OLAN BABA
Mahmut C ela lettin Paşa 24 yaşında paşa , 25 yaşında ad liye n a zırı (Adalet Bdcanı) oldu . Nevar k i kayınbiraderi Sultan Hamitle uyuşamadı . Ona göre Sultan Hamit t m ille te özgürlüğünün verilm esi r m eşrutiyetin ia d esi ko nusunda yapılan te lk in le r i benimsemedi , hatta e n işte sin e çok k ızd ı .
Mahmut C ela lettin Paşa da i s t i f a ederek , şim diki Kuruçeşmedeki kömür depolarının bulunduğu yerde kurulu büyük y a lıs ın a g e çti • O ğullan
Sabahattin i l e L U tfullehin e ğ itim le r iy le meşgûl oldu . Evine ö zel öğretmenler g etirterek , onların geniş kültür almdarını sağlad ı .
Damat Mahmut Paşanın ş a ir liğ i de vardı . (A sef) takma ad ıyla ş iir le r yazardı . Hattâ basılm ış 500 sa h ife lik b ir k ita b ı vardır .
3
-Hahmut Paşa Kuruçeşme deki y a lıs ın a devrin ta n ım ış ş a ir le r in i f b ilg in le r in i davet eder y b ilin ç li sohbetler yapardı • Çocukları iç in o devrin ünlü b ilg ilerin d en Hayret Hoca i l e Hüseyin Uaniş beyi öğretmen olarak tutmuştu • bunlardan b ir i Arapça ötek i Parsça okudular • Ayrıca ik i Fransız Öğretmen vardı • Bunlar Fransızca d il öğretim i y a p tır ır la r ve müzik çalıştırm aların d a bulunurlardı. Onlar da Mahmut Paşanın
ı geniş sohbet to p la n tıla rın a k a tılır la r d ı .
Prens 5abahattinin çocukluğu ve bahar y ı l l a n , Boğaziçindeki bu muh teşem ya lıd a y böyle İlm î ve edebî soh betler içe risin d e g e ç ti •
SAPAHATTİH'İIT AIHC3Î SHHÎIIA ÇTJIffAIT
Sultan Mecidin k ız ı ve Sultan Hani din hem şiresi olan Seniha Sultan y
o zamanki Saray adet ve gelen ek lerin e göre y biraz geççe 26 yaşında evlen d irilm iş t i . Güzeldi • Alafranga büyütülmüştü ve devrine göre Avrupa modasını iz le r y hünerli su rette makyaj yapardı . Hatta Sultanlar içe risin d e , ata binenlerdendi 1 Rahmetli Ayşe Osmanoğlu -v elia h d Yusuf İz z e ttin efend inin Avrupaya g i t t iğ i b ir manevrada- korkunundan t i r i l t i r i l ata b in d iği günlerde y Seniha Sultanın 60 ın ı g e ç tiğ i halde Pendikte a t g e z in tile r i y a p tığ ın ı ve zaman zaman da a t koşturduğunu söylerd i 1
Mahmut C ela lettin Paşa y oğlu Prens Sabahattin i l e L ütfU llahı alarak 1899 sonlarında -Abdülhamitle m ücadelesini yurt dışında sürdürmek an aoiyle- îstonbulu terk ey led lğ i zaman y Seniha Sultan hem kocasız hem de çocuksuz kal m ıştı • Onların h a sretlerin e dayanamayarak yataklara düştü , g i z i l y o lla r la e ş iy le y a p tığ ı yazışm alar duyulunca Sultm Hami t hem şiresinin gözyaşlarına bakmadan y onu y Sarayın b ir odasına h a p settird i .
Seniha Sultanın bu göz hapol 1908 m eşrutiyet in k ılab ın a kadar devam e t t i • 1899 y ılın d a n m eşrutiyet ila n ın a kadar geçen ız d ır a b lı hayatında , huzur görmedi • Ancak Prens Sabaha t tin in yurda dönüşüyle k ısa b ir müddet
mutluluğa kavuştuysa da y daha sonra onun yurt d ışın a çıkmak zorunda kalmaniyle küskün b ir yaşan tı sürdürdü • Hn sonundu köşkü ve gayrlm enkulleri elinden a lın d ı Bu su retle tamamen sonsuz b ir yoksulluk iç e r is in e i t i l d i • Çareyi P a ris’te yaşayan küçük oğlu L ütfullaha sığınmakta bulan Seniha Sultan y Macar a s ı l l ı m usikişinas g e lin i i l e geçinemedi . Bir müddet îsviçrod e yerleşen büyük oğlu Sabahattin'in
yanırulgj t t i • Onun da mali durumu elvermediğinden a ld ık la r ı birkararla ve ç a r e siz lik nedeniyle y o y ılla r d a mali durumu - k ız ın ı Hizanın zengin oğluna vermesi sayesinde- m üsait olan son h a life AbdUlmeeit'in yanına ve H is'e gönderildi •
—4“
o on y ılla r ın d a h a fız a sı zayıflam ış olan Seniha S u ltan , tür İÜ üzüntü vo s ık ın tıla r la dolu y a ş a n tıs ın ı, 80. y ılın d a R io’te tamamladı . Meoit ofendi tarafından cesed i Şam’a gönderildi . Hanedana mensup k iş ile r ir fVçoğunun y a ttığ ı , Sultan Selim Camii avlusuna gönüldü .
KAEDFŞ.T AILTUT LÜE’TLLAH PFY
1878 y ılın d a Istanbulda doğan L ütfullah , Sabahattin4en 1.5 yaş küçüktür . Kardeşi i l e b ir lik te ( ö zel öğretmenler tarafından , Kuruçeşmedeki y a lıla rın d a okutuldu • 1099 y ılın d a baba3i Damat Mahmut C e la le ttin Paşanın yurdu terkederek Fransaya k a ç tığ ı zamanjağabeyi Sabahattin i l e b ir lik te ,»
e ş lik e t t i . Babaları g ib i ik i kardeş de d a y ıla rı Sultan Ahdili hami din tutuauna k a rşıy d ıla r . Küçük yaşta y u r tla r ın ı ve an n elerin i terke inenin derin a c ıs ı içe risin d ey d ile r • L ütfullah bey , ağabeyinin g ir iş t iğ i s iy a s i savaşın hemen hemen hepsine k a tıld ı • İk i defa evlend i . İ lk e ş i , annesinin cariyelerinden
A
Kavuran hanımdı , 1909 y ılın d a boşandılar . Bundan do'an tek çocukları, küçtikJca* öldü . İk in oi kere , meşhur Kaçar müzisyeni Ege’in b a ld ızı S ofi "anarya i l e evlendi . Ondan, Abdülmeoit adında b ir oğlu i l e Halan adında b ir k ız ı oldu . Bunlar elan P ariste Fransız vatan d aşıd ırlar ve Türkçe bilm ezler •
L u tfu llaiı bey t yurdu ilk terk ettik ten sonra birkaç kez Türkiyeye gelm iş b ir keresinde uzun müddet te v k if e d ilm iştir . Bu konuya ile r id e ayrıca d eğin ilecek t ir •
L utfullah f Türkçeye hakkıyla v a k ıf güzel yazı yazan ve konuşan b ir * ü.
k işiy d i . y ı l evvel P ariste , 95 yaşında öldü .
HEHS SABAİIATTİNÎIT ESİ VE KIZI
Sabahattin -K afkasyalI 1880 doğumlu- Tabinat hanımla evlendi . Müşterek y a şa n tıla r ı uzun sürmedi . Çünkü Sabahattin bejr ftarünün f a n ıa n ı, Avrupada sürgünde g eçird i • Y aşantısının son y ılla r ın d a , maddî yoksulluğa ve h a sta lık la ra duçar olan TabŞnat hanım i l e Sabaha t tin in tek çocuğu Fethiye hanım , b ir samanlar , Profesör rahm etli Dr. Nihat R eşat’ın i lg i s i y l e korundular »Pethiye hanım io e , babasının y a şa n tıeın ı b ir anlamda sem bolize eden (kendi) soyadını a ld ı •
K ayınbiraderi Sultan Hamit'in / 25 yaşında Bakan koltuğuna oturttuğu Mahmut C e la le ttin Başa , samanla , Mithat Paşanın yolunu izley en b ir tutum iç e r is in e g ird i . Abdülhsndui'in se r t yönetim ini e le ştir e r e k m ille te özgürlüğünü ver mesi iç in öğütlerde bulunmak is te d i • 8 y ı l devam eden bu girişim lerin d en sonuç alamadı . donunda paöjah , evvela Mahmut C e la le ttin Paşayı hüfcftaet kapısından
j | || 0İT1 ıfft
u za k la ştırd ı , ar.casından da k a fiy e le r iy le aakxn£sfcr göz a ltın a a ld ı • irin i saran ve için e sızan Saray ca su sla rı arasında yurt içinds»iıüki3mdarla savaşma imkanını bulama an Damat Mahmut Paşa , amacını yurt dışın da gerçekleştirm ek iç in ik i oğ lunu yanına alarak y g iz lic e Istanbulu te r k e tti •
VATAII İÇİM TASAN11 TCPa
Istan buldan , deniz yolu yla , M arsilyeya yapılacak bu fir a r programını Sabahattinin Fransızca öğretm enleri Couvendinger i l e C harlier uyguladılar . Pake vapur acen tesi Reboul da bu planda görev a ld ı . Georgie vapuru 1899 *ralı£<njfcv'- t*f lu n iA r-r-— , Is tan buldan hareket ederken , ile r id e büyük ün yapacak olan b ir gençt
Prens Sabahattin! ve babası Mahmut Paşa i l e kardeşi L ü tfu llah ı kamaralarında saklıyordu .V
J U (lA<û^rwa * \C**c**' '
[ Vapur* M arsilya yolunu tuttuktan sonra,bu fir a r o la y ı#îstanbulda bomba t e s ir i yap tı . Y ıld ız Sarayı a lla k bullak oldu .
BABİ ŞAHİT E İLASI VB DAŞYlffllüfcJ TBD3İHLMH
Pesat Mahmut Paşanın ik i oğlu i l e îstanb ulu te r k e ttiğ in i duyan padişah, onların kar y o lu i l e yola ç ık tık la r ın ı tahmin ederek,, (ilime şim endifer h a ttın ı adfcrle k u şa ttırd ı . Hatta B ulgaristan prensine „yftldan çevrilm eleri iç in ,ta lim a t
. ; , 'laMMU H p N M ı m i , ! - '••• " KS^İİMi İ f lp ttN p i Ü Ş» lan d ı .
Sultan îlamit kaçanların yakalanıp iade ed ilm eleri iç in yabancı ülkelerdek lç ilik le r e te lg r a fla r göndertti . Bu te lle r d e , Mahmut Paşanın b ir a k ıl h a sta sı öl dugu ve çocuklarını yurt d ışın a zorla k a çırd ığ ı da i l e r i sürülüyordu « Gerçeklere dayanmayan bu t e lle r in ö z eti şöyleyd i t
. / 2
'’••••••U zun zamandanberi aklında z a y ıflık görülen Damat Mahmut Paşa , s ş l Prensesin ik i oğlunu alarakf iz in s iz fir a r etm iştir . Kanuna göre , prensesin o ğ u lla n doğ rudan doğruya padişahım ızın him ayeleri a ltın d a bulundu ğundan ve anneleri de ik i oğlunu İsra rla isted iğin d en e t k ili olacak şek ild e aranılarak Mahmut Paşanın bulun duğunuz şehre g e lir gelmez m ahalli makamlar ne z din de g erek li teşebbüse goçflnes4, adıgeçenin h iç hakkı olma d ığ ı hal â t , beraberine alm ış bulunduğu ik i oğluyla b iıv İlk te mahfuzan ve a cele îstanbula gönderilm esi ve bu o la y la i l g i l i çabalarınız sonucunun a cele te lg r a fla b ild ir ilm e si padişahım ızın e n ir le r i ik tiz a s ın d a n d ır ...."
MIİkJİfc PA?A1LAP FRANSA'DA
Damat Mahmut Paşa İ le ik i oğlu4evvela K arsilyaya vard ılar . Padişahın Türklyenin d ış örgütlerine te lg r a fla gönderdiği em irleri üzerine, on ları Türk Kon - solosu lcarşılad ı . Mahmut Paşalar doğruca Parise g i t t ile r . Orada Abdülhamit yö netim ine k arşı daha evvel b ir savaş açmış bulunan Ahmet Rıza bey ve arkadaşları tarafından h araretle k a rşıla n d ıla r .
Bu arada Abdülhamitin has bendelerinden olan Salih Münir Paşa P ariete e lç i bulunuyordu . Gerek Salih Münir Paşa , gerek Petreeburg e l ç i s i Turhan Paşa ve Kara Todori Paşa padişahın emrini yerine getirmek aaaclyle y a r ış halinde türlü h ile le r le Mahmut Paşanın yurda dönmesini sağlmnak maksadiyle boş yere çaba harcadılar •
Abdülhamit Mahmut Paşanın yurt d ışın a k a ç ışın ı h id d etle k a rşıla n ış ve ardı arası ^esilm ez te lg r a fla r la onun yurda dönmesini sağlamak iste m iş tir .
MATIPT ?A"At”r~ A P P Ü T J A J P lîLT CT
Bir yandan Abdülhnmit yabancı d e v le tle r le olan yazışm aların ı sürdürürken b ir yandan da onu kötüleyen ve suçlayan if t ir a la r yönelhsekton g eri kalmadı .
G en ellik le K ısır h ıd ivin e , Yunanistan , İta ly a , İsv içre , Fransa f B slçika ve İn g ilte re hükümetlerine müteaddit n otalarla başvuruldu . Hatta b ir notada ,
3
-Deuaat Mahraıt Paşanın e ş i Seniha Sultanın m ücevherlerini çalarak k a ç tığ ı alelad e b ir h ır s ız olduğu b e lir t iliy o r bazı notalarda da onun te h lik e li b ir a n a rşist olduğu i le r i sürülüyordu .
Bütün bunlara k arşı sabrı tükenen Mahmut Paşa kayınbiraderi Sultan Eamit'e çok ağır b ir mektup gönderdi •
Pari3 21 Ocak 1900 "Çevketpenah {
»Osmanlı hanedanına sadık kaldığıma ve hükümetin kanunlarına uygun tutumuma kimse şllphe edemez . Varlığım hanedana en s ık ı veen metin şek ild e b a ğ lıd ır .
İ elemim ve hükümdar damadıyım . Siz de ham İelm aların h a life s i hem de Onmanlı p ad işah ısın ız • Padişah i l e m ille t » yekdiğerine iç te n lik le b a ğ lıd ır * &t bağ anlam b irb irin e karşı yükümlü görevleri g e r e k tir ir • İ ş te m ille tle r in gerçek m utlulukları bu ilk eye ta b id ir • Bunun iç in ilk d ilek lerim iz , Türk hükümetinin ile rlem esin i ve yükselm esini görmek ve s iz in terakki yolunda hergün ile r iy e g it t iğ in iz i raüşahade e in ek tir . Zaten peygam berimiz efendim iz de "bahtsız o kimsedir ki birgün sonraki günü b ir gün evvelk i gününe benzemez" buyurmuşlardır •
Tümümüz , TUrklerin selam eti i l e i l g i l i d eğ il m iyiz ? Müsaadenizle bildireyim , « iz in yönetim iniz , b ir h a lifen in a d il ve dürüst yönetim ine benzemediği gibi» Avrupa hükümetlerinin id aresin e de h iç benzemiyor • Tütününüzün , b elk i bundan b in lerce y ı l önoe yaşayan zalim lerin yönetim u su llerin e bazı noktalarda b en zerliğ i vardır .
S izin görevlen d ird iğin iz k iş ile r , g e n e llik le a şa ğ ılık b ir takım c a h ille r , bunamış ih tik a rla r , yalan cı ve fe s a tç ı en trik a cıla r," h ep si de kavuk sallam akla , rüşvet almakla , yağm acılıkla tanınsa adamlardır .
îş t e bunun iç in d ir ki namuslu ve f a z i l e t l i k iş ile r , siz e yaklaşam ıyorlar • S izin kurduğunuz ve yürüttüğünüz bu yönetim sistem i , acaba medeni memleî jetler in hangisinde vardır ? Bu d avranışlarla b ir ulus m mutluluğunu sağ lamak mümkün müdür ? Bu tutumda İnat e d işin iz , sonucu bakımından tai İ le tim izin çökmesinden başka neye u la ş a b ilir ?
S ise g elin ce , boza m üstebit veytüsendi çık a rın ı düşünür hükümdarlar g ib i, 15. Luinin : "3enden sonra is te m e tufan olsunl" sözünü kendiniz iç in anaç edinm içniniz. Siz y a ln ız kendi n e fs in iz i düçiinUyornunuz . Toplun hayatı i l e hak la r ın ın tününü ayaklar a ltın a alm ış çiğniyorsunuz • ik ile t in saad eti is e , (düşüncelerinizin en a onuna kalmış bulunuyor . 24 milyon insan , k iş is e l görü şünüzün kurbanı o ltyar . Bununla beraber , b ir an olsun düşünüp in celersen iz , a n la rsın ız k i en dürüst yargıç , ulusun vicd an ıd ır . S is ulusa k arşı adalet dağıtmak ve hakkı üstün tutmakla g ö r e v lisin iz . 3u sebeple ça b a la rın ızı şe r ia ta ve kanunlara dayamadığınız takdirde sorumlusunuz •
K illi e ğ itin in , hâzinenin , d e n iz c iliğ in bugünkü s e fa le t halindeki duruau , Bakanlıkların elem v e r ic i h a li , oert yönetim in dehşetinden kanayan kalplerden çıkan feryat ve şik a y e tle r , tutumunuzu! ve dü şü ncelerinizin ne dere cede zulmün son basamaklına kadar yü k seld iğin in par lal b ir d e lilid ir *
Vatanın fela k et nedeni , bunca a lça k lık ve c in a y etlerin gerçek sebebi D izsin iz . Döktüğünüz kanlar , söndürdüğünüz ocaklar , uydurduğunuz yalan lar herkesçe bilinm ektedir • İslam ve fcriotiyan binleroe k iş i mahvoldu . Te banız , istibd adınızd an kurtulmak iç in fir a r ediyor , vatan b oşalıyor . Bunun sonucu olarak g e lir a za lıy o r . Siz ie e bunlara h iç önem vermeyerek , güya bunlara k arşı koyar g ib i ahmakça ve mağrur olarak sa lta n a tın ız a devam ediyorsunuz .
H içbir hükümette görülmedik rü tb elerle n işan lar yaratarak , hükümet e lir in in 10 milyon lir a y ı aşm adığını düşünmeden , h ır sız bakanlara , bunamış b ir sadrazama ayda 500-2000 lir a 3tetaş vermek g ib i d elice isra fla rd a n , dayanağı olmayan işlem ler den g eri dursauyor&uauz •
H ayatınıza su ikast düzenlediğim i ve eşim in m ücevherlerini çaldığım ı V>nüy çocuk saydığım ız oğullarım ı kandırıp kaçırdığım ı i l e r i sürerek,K onsoloslarla e lç ile r e tevk ifim i em rettiğin iz zaman için iz d e h içb ir utanma h is s i duymadınız mı?
Bani te v k if ettirm ek iç in böylooine iftir a la r d a bulunmak b ir Türk padişahı iç in ayıp d eğ il m idir ? A rtık fa zla aöyleyemiyeceğim . Zira vatanın ahvalinden bahsetmek iç in Türkiyeyi dolduran elem li se sle r arasında , kendime a it olandan vazgeçeceğim .
5
-M oaleketinia zengindir . Refah ve co a lete e lv e r iş lid ir • Şimdiki nüfusun , 20 m islin i beslemeye m ü saittir . Fakat heyhat k i vatana b ir haydut çete3İ e lin e alm ış bunca oervet ve haşine 1erin yolu k e silm iş tir . " irin yüzünüzden bütün bu b erek etli topraklar , yürekler parçalayacak derecede harabeye yüz tutmuştur . irendi namınıza m uhtelif bahkilara koydurunuz f s ı r f k iş is e l çık a rla rın ız iç in d a ğ ıttığ ın ız milyon* ; la r la bugünkü üKirk hükümeti güçlü b ir donennaya sahip o3.abil.lrdi . 33u .oayede de ne G ir it elin izd en gider , ne de Yunanlıların kalbinde b ir intikam h is s i doğuran muhare beye sebebiyet v e r ilir d i »İÇte bu h ataların tümü sizden g elm iştir . Bunların hepsi a f f e d ilir şeylerden d eğ ild ir •
Size bütün düşündüklerimi 8 y ı l durmadan söyledim • Siz ne bundaki iy i n iy e ti unladınız » no de doğruluğunu takdir e tt in iz . O halde îetanbulda bulunduğum müddetçe siz e gerçeği anlatamayacaktım , Onun iç in düşündün t madem k i padişah kabi liy e ts iz d ir , d in leyip anlamak istem iyor , o halde ulusu aydınlatayım , ona bugünkü yönetim in te h lik e le r in i ve bu yönetim in d e ğ iştir ilm e si gereğin i anlatayım dedim .
iş t e bu görevi yapmak amaoiyle vicdanımı hor türlü aorumluluktan kurtarmak iç in Avrupaya geldim •
la la n ın ve kürküm . Cins ve mezhep a y r ılık la r ı gözetm eksizin vatanıma hizmet etmek isterim , ild oğlun da aynı fik ird ed ir . Buraya ö z e llik le bu yüksek görevi yapmak amaciyle gelm işlerd ir • Adalet dadına zafere u la ş ır , h içb ir vak it mağlup olmaz .
Damat Mahmut Paşa
SA3AHATTÎ:: BEY* İH JYJKIJPJLSYDEP
Yupdmdan , eçinden^vo annesinden uzakta buluru-lanın etk in i , Abdüll»ıai4in Avrupada esan sız b ir şek ild e takip ettirm esi her g it t ik le r i yerde rah atsız ed ilm eleri
Au ' ¿*4*4*'^ içte n yaralam ıştı . h'sasen kendjtei hastaydı . 3u üzüntüleri hasta lığ ın ın artmasına neden oldu . 0 h a s ta lığ ı i l e uğraşırken bütün teh d itlere o ğ u lla n göğüs geriyordu . B ilhassa Sabahattin bey kalem iyle özgürlük savaşın ın bayrağını elin d e tutuyordu . Bu amaçla Sabahattin bey davalarına olan in an çların ın sa r sıla a d ığ ın ı vatan daşlarına duyurmak is te d i uzun b ir beyanname kaim e a ld ı . ö z e tle şu görü şleri b e lir tiyordu t
"...Avrupeya geld iğim iz ûenberi Türkiyenin bugünkü medeni ih tiy a c ın ı temiz duygularla ve iç te n lik le padişaha gönderdiğimiz layihada b e lir ttik . Yazık ki , padişah , doğal ve hak lı olan d ilek lerim izin h iç b ir in i nazarı dikkate almayarak , İstanbul« dönmemiz iç in peşim ize ad salarön d erd i . Aynı gayeyi sağlamak amaolyle sağa so la te lg r a fla r la mektuplar yağdırdı . Biz memleketteki rejim in bugünkü h a li içe risin d e 'rurda dönmeyi red dettik . Paket her reddedişim izde padişahın yeni b ir g irişim i ve teh d id i i l e k a r ş ıla ş tık .
İn celeri , Lstanbuldan a y rıld ığım ız günlerde b iz le r i yakalayıp iade etm esi Fransa hükümetine nota gönderdi . Bu notada kimsenin uyduranııyacağı if t ir a la r gerekçe olarak i l e r i sürüldü • Fransa hükümeti f bu g ib i notalaa kul «v- asmayınca , babamızın Türkiyedeki m lakino e l koydurup h a czettird i . Çiğer taraftan , kendi öz hem şiresi olan annem izi , Y ıld ız Sarayında h a p settird i . 3u zalimane hareketiyle annemizi bize k arşı rehin olarak elin d e tutmak is t e d i . Onun fela k ete uğratmakla b iz i çanevinizden vurmak bu su retle yurda dönmeye zorlamak is te d i .
A ld ığı bu kötü ted b irler sonuç vermeyince, İrendi hayatımızdan ümidimizi kesmemizi de açıkça b ild ir d i • Fakat biz ts e v g ili vatanım ızın ve m illetim izin , onun elind e oyuncak olduğunu gördüğümüz iç in d ir JdL , yurdumuzda yuvamızdaki
rahatı terkederak bugün buralarda davamızı sürdürüyoruz . H em şiresini , b irad erin i , oğlunu hapis ve tazyik eden b ir kalpten m ille tin e saadet gelm esi bekleneaiyeceği kanaatine vardığım ı adan yükselm esi ve yaşaması iç in kendimizi adadığımız üstün Türk ulusunun h is le r in e ve vatan severliğin e başvuruyoruz .
Belirtmek gerek tir k i , Türklüğün y aşatılm ası , medeniyet dünyası iç in b ir hizmet o la ca k tır . Geçmişi büyük b a şa rıla rla dolu olan bu m ille tin gelecek te yüksek medeniyet sev iy esin e erişm esi böyle b ir savaşla g erçek leşecek tir .
2
-Bir ulucun uygarlık alanında en yllkaak seviyeye ulaşmak iç in göstereceği b aşarılar , y a ln ız o m ille t iç in d eğ il bütün in sa n lığ ın b ir z a fe r i c a y ılır .
Bütün TUrklerin böyle büyük b ir amaca kavuşabilmooi iç in yeni ve innnsaış k işilerd en mürekkep b ir topluluğun kuruluşunu görür güme:; f ona yardm cı olacaklarına eminin •
dABAHATTİI? SÛYI£Rİ TÜlüClZZ: ÇABADAKİ
Donat Mahmut Paşa i l e o ğ u lla rı Pöriae varınca e tr a fın ı «aran ¿öatUrKLer bunların tutumundan büyük güç a ld ıla r • Daim ünce Abdiillıuuıit yönetiminden hoşnut olmayan veya sürgünlere gönderilenlerden Avrupeya kaçabilenler ilk günlerde e le le mutluluk içerisin d e yürüdüler .
Daha önce Parise gelm iş ve güçlü b ir örgüt kurmuş bulm an Ahmet Rıza ley îîdhnut Paçalara bütün örgütünün se r g ic in i orunmuş kucağını a çm ıştı . IIai*sut Paşa ve o ğ u lla n is e casu sların tak ip ler inde n kurttflaak iç in on la rı ş a ş ır t ıc ı y o lla ra sürüklemek çabasına g ir d ile r • l’iuı Belçikoya h&x îsv içr ey e bu arada İta ly a ile K ısıra gid ip g e ld ile r . Kevar k i , K ısır h iû iv i Abbon Hilmi Paça Abdülhecsit’e yaramak iç in f Sabahattin beyin M ısıra gelm esini ho? karşılamadı • Oysa oraya sıkınm ış olan birçok Türk genci vardı • Sabahattin bunlarla ta n ış tı ve ile r id e P a ristc toplamayı ta ea rla d ıg ı kongrenin h o zırlık la ru m g i r i ş t i •
Mahmut Paşa ile Sabahattin ve kardeşi hangi ülkeye g it t ile r e e takip e d ild ile r • Sultan îlamit’in tek düşüncosi bunları te h d itle veya huzurcuz bırak»» rak yurda dönmelerini uafiİMaaktı • Bu i ş i başaracak olanlar n ü kaih tlan dırılacak - la rd ı fakat ne P aris s e f ir i y ne bu ıaakuatla İstanbul dun gönderilen Air» t C elale t tin Paşa Üzerine a ld ık la r ı görevleri başarıya ulaştıram adılar • Bunların r ic a la r ı Hahraut Paşayı e tk iliy e o e d i • Paşanın onlara v erd iğ i san cevap şö y le id i t •
w # * # *!Tg o^ulltırm , ne kendin iç in b irşey isted iğim yok . İstediğim tok şey AbdUlhnmlt’in namuokârane hükümdarlık yapmasıdır . İntanbulda bulunduğu* sıralard a yüzüne k arşı daima bunu söyledin . Senanda onun kan lı ve * fo so tç ı ida r e c in i protesto m k sad iyle buraya geld in • 0 u ilic v - hritl. x Cilan özgürlük tem inatını versin • Darlanentoyu açsın • Bizim yurda dümeni iz iç iıı b ild irecek başka şa r tın ız y o k tu r..."
- V
: x - s ı ja-a'l i- o r.a x :r c. z h a ■W
Tiahnut Pag ayı , nadim olarak , çık tım ı üzgUrliB: yolumdan döndLlrcmeyoa Sultan Hani t » onu to r g i t t iğ i yerde huzursuz bırakmakla beraber , îstanbuldaki ve Tiirklyenln başka yerlerin d ek i emle- ine e l koydurdu . Gıyaben onu ve çocuk la r ın ı ölttoe mahkum e ttir d i .
Hatta Ilahnut Paçanın (Paga) İ lg ın ı t Sabahattin i l e L ü tfu llah ın da (bey) lig i n i b ir irade İ le onlardan a ld ı t> Re ani ynzışnelcrdr. Mahmut'tan sonra (paça) Snbahıttlndon eonrs (be;»’) m a tın ım Îıllın altrı-T im . yasakladı • 3 îr padişah , hın cın bu dzreocrlr!; gyetozrai' aaretiyl? kü oC lobil iyondu
-¿flSÎIE5K3 mC-ilfigAKim ynKSTI?
lîa zıu t Paçalar Pteriae g elin o e , yukarıda dr b e lir ttiğ im i» g ib i • Sultan Eısûit bar d e v le t' u la ş tır d ığ ı n o ta la rla onl*~t a n a rşist olnrak n itolaao yolunu tu ttu . 3u su retle yabancı {ilkelerden onların M M U n a i sağlamayı
amaç edinm işti • 0 zan-uski İn g ilte r e , doğuda edsrtl geçen , büyük b ir d e v le tti loğu ü lk e le r i i l e yalcın i l g i l e r i vardı. •
Mahmut Paça i l e çocuklun o zamanki başbakan Lor d Saliebury i l e b ir göıüşme integindc bulundular . M ille tin i ezen b ir hükümdar olduğundan , Sultan Hani t’e inanılmamasını îngil terkle takibata uğranmak İçin lön tü rk lerle k en d ilerin in yurtlarım terletme nedenleri ürerinde a y d ın la tıc ı b ilg i rensek is tiy o rla rd ı •
bulunan İn g ilte r e B iriciy e ITozaretinin 78/5074 numaralı dotr-asMid-VSabıahattln i l e L ü tfu llah ın gönderdikleri 4.1.1900 , 8.1.1900 , 22.7.1900 re 13.8.1900
ta r ih li mnlctuplar , ftımniiM» y a zılm ışla rd ır . Brkr.t I/ridradeki Osrınnlı 31- y ü k o lçiö i bu rıek tu p lırı e tk in iz bırakmak iç in bütün 'iioünü k u llan d ı .
5
ints rörzi?
Sabahattin bey P aris te b ilg is in i sü ra tle arttırm a , g e liş t i nne çaba sın a g ird i . P ir yandan tarih e , siy a se te re toplum b ilg is in e dair e se r le r okudu . 3te yandan Pmnsadaki so sy o lo g la rla te r b iy e c ile r in b ilin ç li soh b etlerin e k a tı İd . ü*un süren e tü d leri sonunda , Türkiyenin kurtarılm ası ve yükselm esi iç in tqlum ilminden yani so sy o lo ji mesleğinden yararlanma gerek tiğin e inandı . Bu konuda b ir sosyolog t b ir terb iy eci kadar b ilin ç le n d i .
Onu en çok etk ileyen Fransız sosyologu ve ekonomisti Fdnond BermOlina ve Le Play oldu •
în g ilte re d e oldu«*u g ib i î4* toplusun ayakta kalması , o toplumu oluş turan k iş ile r in iy i yetişm enin.' , kendi başına kananda edebilm esine b a llıd ır • İnsanlar , k iş ilik kazandığı n in b ette , b ir le ş ik y a şa rtıla rın d a üstünlük sağ la y a b ilir le r . K iş ile r , özg<îrltiklerini başkalarına kaptırmayan b ir n ite lik te y e tiş e b ilir le r s e , bu anlara, k en d ilerin i yönetme gücünü v erir . Böyleee k işile r d e ö se l teşebbüs t ip i g e liş ir . Sabahattin bey Anglo üaknon’le r i ü ıisal göstererek 'kürklerin de bu metodla y e tiş tir ilm e s in i ve e r itilm e s in i istiy o rd u •
Sabahattin bey he P lay’in kurmuş olduğu (Oianoo Sociale)gkolünden ocun ünlü ly g u la y ıe ıs ı Pdmcnd Demaulens ’ in 1897 y ılın d a yayınlanan eserinden esin len irk en , fttrkiyani» çağdaş uygarlığa e rişeb ilm esi iş in -e s k i ta b ir le r le - /teşebbüsü şa h si) ve (ademi merkeziye) olarak b ilin en , daha son raları b ir
cemiyet olarak kurulan ve h atta b ir partiye d önün eh ana p ren sip leri ortaya a t t ı (. I)
- - - fc .,;:5 3 , B ta ta sK » )
ABIUİ LOIüSZİYi: İlZZ^ZİZSSÇaidSZİI UZAK BİIZ TffiHblâi)
Sabahattin beye göre , yaln ızca , 3ultan Hami t g ib i m üstebit bir hükümdarı a la şa ğ ı etmek amacı • lürki/fede y e n iç e r iliğ in k a ld ırılm a sı, tanzim atın i l a n ı ,93 Kanuni Suaaiyesinin kabulü g ib i devriıu ve y e n ilik hareket le r i , m ille ti cam aıû aalyle uygarlığa , vatanı çağdaş b ayın d ırlık düzeyine e r iş t ir ememiş t i r . 3u itib a r la toplımazauaun lıaa ta la k la r ana , b ilg i p e r te v siz i i l e bakmak gerekir •
. / 2
2
-^ \
Derce çare , yaraya merhem diye , İsla h a t nanı a ltın d a güz k ü lle y io i sö z ler re d avranışlarla Türkiye y ü k selti lor» 2 • TUrkiyeyi refaha kovuşturacak İk i e s a s lı problemin h a lli gerekir . D erlet yönetim in de geleneklere , tutuculuğa m aslah atçılık p o litik a sın a , k ır ta s iy e c iliğ e t ö z e llik le m erkeziyetçi tutuna
oarı v erilm elid ir • Bunu yapmak iç in is e , m ille tin kültür o cv iy ecin i yükseltmek , k iş ile r in g irişim lerin e öncelik tanımak gerekir . İradem izi köstekleyen gelcneM cr a tılm a lı , k iş ile r in iy i b ir şe k ild e e ğ itile r e k toplusun yönetim i onların b i l g i l i i e lle r in e v e r ilm e lid ir • Su maksatla herşey irükünden lîe ftiç tir ilıa o li , ratan toprak la r ın ı de/jerlcndirocok k öylü lerin e ğ itile r e k b ilg ile r in in a r ttır ılm a sı re üretimde i y i sonuç alacak b ir sistem in uygulanması lam ındır . Vatan batmakta ve Türkiye g e r ilik ten , i h t i ras 1 a n n kurbanı olmaktan ancak bu su rette k u rtu la b ilir •
Prens Sabahattin , ayrıca Türklerin n a s ıl Icurturılab ileccgl n a s ıl y ü k s e ltile b ile c e ğ i konuşum da o le a ld ı • Bu k ita b ı yazarken (Anglo-Ga-aîon) la n n üstünlüğü nedir ? a d lı enerin etk isin d e k alm ıştır •
Sabaha t tir bey g ö rü şlerin i , Avrupada çık a rd ı^ gasretelerde daha sonra. Türkiyede y a y ın la d ığ ı broşürlerde re verdi/»! konferanolarda uzun uzun «avurdu . O , ö z etle şu n ları bolirtiyordv. ,
Topluornuzdoki h a sta lığ ın vo a c iz liğ in gorçek nedeni , m illi eğitim den ve k iç ia o l girişim lerd en yoksun olam azd ı . İk in c i yoknunltıftrruz is e , d evlet yönetim inin m erkeziyetçi tutumuydu . Y etk ilerin g e n işle tilm e si gerekirdi .
Türklyede k iş i « tılım la n n ı destekloaek , on ları m erkeziyetten uzak b ir yönetime a l ı ç t ı mal: , topltaa b ilim in i uygulamak , din , mezhep re etn ik a y r ıc a lık la r ın ı birleştirm ek , yabancı ü lk elerde Türk haklarını eanaaaal: re le h te g e lişe n rtüşüa- o eler saglasak , hükümdarın t o t a lit e r tutamama k a rşı koymak amacı i l e yurt İçinde dernekler re kom iteler kurmak g ib i konulara önem v e rilm elid ir •
SAaüiAggjg*!]; ISBgBİgfcBİIEî my hbcpjkms
Gabahattinin ortayn koyduğu p ren sip ler önce yurt d ışın d ak i b ir kısım jöatürJcLer arasında , daha sonraki y ılla r d a yurt için d e çetin şe k ild e e le ş t i r i l d i . Karşı koyanlar** göre , Sabahattin in ortaya a t t ığ ı fik ir le r in Türklyede uygulanma sın a imkan yoktu • Türklyede bu tarz görüşler denenenezdi . Bnşka m ille tle r in yükselmesine y a r a rlı olan taı fan am ierin Türklyede g e çe rli olmanı olanak sızd ı .
5
-Küoumlar daha çok (ademi merkeziyet) den yani yönetim in b ir merkezde toplanmamasından çıkıyordu • Karşı düşüncede olanlar y ö z etle şcryle d iyarlard ı ı
"Ademi m erkeziyet fik r i f yurdu bölünmeye kadar götüren b ir y a n lış
anlamaya neden o la b ilir . î’Uifeiyedeîd bazı a z ın lık la r , bu ter uygulamayı b ö lg esel« : im tiyaza , h atta bağım sızlığa göt-'irecek tutum ve davranış iç in e g ir e b ilir le r .
ürmeniler , am avutlar , araplar içinden (ademi m erk eziyi d ok trin in i bakım sızlık anlatına alan lar ç ık a b ilir . Büyük Türkiyenin parçalonmaema y o l a ç ı l a b i l i r i *))
Sabahattin bey is e (Ademi m erkeziyet) konusunu , gerek P ariste ilk ortaya a t t ığ ı y ılla r d a , gerek 1908 m eşrutiyet ilanından sonra yurda dönüşünde verdimi k on feran slarla,çıkardaki broşü rlerle ,uzun uzadıya izah e t t i • O, ademi merkeziyet düsturunun b ir s iy a s i , b ir id a ri ycâtü bulu iduiiu.au söylüyordu .
Uygulanacak olan ve Uzeklnde durulan hueuay id a ri yönüydü • Yani k ır ta siy e c iliğ in k a ld ın lraaoı, merkezden yönetim y e tk isin in kısmen m ahalli id arelere v erilm esi , halicin bu su retle kendi iş le r in i kendi çabaları i l e yönetmesi şeklinde yorum lanm lıydı • Yoksa bölgelere bakım sızlık verilm esi anlamına alımmnal ıy d ı . Sabahattin bey grubunun sö zcü leri de bu savunmalara k a tılıy o r ve şö y le d iyorlard ı t
Mithat Paşa f ilk kanunu e sa siy e y i hazırlarken ( t e v s ii mezuniyet) yani y e tk ile r in g e n işle tilm e si sözcüğünü , kanunun, noirıiuc b izza t koymuştu . İk in ci kere m eşrutiyetin kabulünde düşünülen yön etir , b ir in c i m eşrutiyet anayasasındaki temele göre oturtulduğundan , Mithat Paşanın ttöşündügil ( t e v s ii mezuniyet) i kabahattin bey (ademi m erkeziyet) şeklind e ifad e e tm işti •
Onlara göre , bu ik i sözcük , n;mı anlamda kabul ed ilm eli ve yorumlaıanalıydı .
HARİCE»! GAZDL
Sabahattin beyle P a ristek i geniş jöntürk grubunun lid e r i olan Ahmet Rıza bey arasındaki kalem -/e söz düellosuna ik i yabancının karışm ası dikkatle incelenmeye değer . Dunlardan b ir i n g iliz^ E m est Dıtaanöeosn , -Oİ&Gl’i"
P eseh )ad lı b ir ünlü p a p a zd ı^ ) ( ^
-4—
Drncst i’dnondson (The Yaung Turîcieö) a d lı eeeria-İ» y Sabahattin şid d e tle e le ş t ir iliy o r t onun ortaya a t t ığ ı ÎM eskim iş fik ir le r in fttrîdyeye tçrgularaaasında am itte g erek tiğ i B öyleniyord; •
(rarçekten lîdcand Decaulino ’in eserind ek i te o r ile r , g eri kalmış%* hanla b ir gtîrk lyenin b ir ila c ı ta y d ı ? Türk b a lla tn İ li: ; topluluğu g ib i d e lild i f okurca yozca b ile n le r i azdı • Toplusu hem fa k ir boa ç a l i l ü • İ lk e l b ilin ç s iz b ir topluıun içyüzünü gümeden t ¿ e rin liğ in e iaşeden ortaya a tıla n bu tür p ren sip lerin uygulanması atalette o la b ilir miydi ? Bunu te& ataai» saray ve aarayeıklarda b ir bur+uvn olarak büyümüş , memleket ve halk olarak yalniE İstanbul'u ve İstanbulluyu gürmüş b ir prens n a s ıl yapabilirdi ?
Di^er taraftan büyük b ir k a to lik papası olan Pcaah io e f Sabahattinin ö s e llik le (ademi m erkeziyet) fik r in i destekliyordu * Penoh , k a to lik lere Sabahat tin ! sevdirmek iç in geni? b it kampanya açm ıştı • A slında o , Tllrkiyedeki İm toliîs- le r in i l e r i c i iç in £ .p li e c e lle r taşıyan s in s i , k a r ışık b ir s iy a se t a d iliy d i 1 Türkiyedeki k n to lik lcrin rahat yaşam alarını eagbanak laraciyîe Sabahattin! doo- tekleyen Fcsch’c güre Sultan Standt'in hükümdarlıktan ölçm esi y -ü u n lı • İle r id e Ttfridyerrln lid e r i üsorinde b elk i , Prens Sabahattin o öz sah ib i alaeak tı .
K atolik lcrin doğuda h ok tolyotin i sürdürebilmeni iç in , Sabahattin beyi ç illid e n deeteklonekte yarar vardı I
Aynı somada Peach Sabahattin! n (ademi serk esiy o t) prensibine dayanarak o sccsnki Türkiye toprakları iç e r isin d e bolunun Suriye ilo Tilbnandalri k n tolik nü fususun gUçleîsaesini de omaçlıyordtf . ÎTİ tekim daha rcr.raki y ılla r d a Oonanlı İmpa- retorlutfınun çöküşüyle , bu İk i eyalet* le kn ta lik camiası güçlendi ve onların yardamı İ le F ran sızların kumandası a l tana g ird i .
Sabahattinin oavuraıcuBU ölen Poseh 1908 hürriyet ilanından sonra» jdntîirfclerlc f ik ir b ir liğ i yapan b ir - İ ş i n it e liğ iy le T'rltfyoye de g e ld i •
) . L c î ;ü rfcU ır ae ; ü r k ü r k le r d e n M ı y ’c ila m la liz '<j.VRşt.'A ¿ i k i * -• 21 uavi V lir.O tiln y okvlu İ le '■■ llrll«e®i2Lşilr# >, (.nreVi ^ ı l l îssnirli b ir JJ:ir culramm» evlik revzcuı ı
.. Tf. r .-.öderinden dolayı Abdulhasîit yünciini onu iey î
-( 2 ;
nahkun ederek Adanan . • Pla acirîî in e
ruaaayaral: in t ih a r e t t i »
:• U d in i,ti :< ■•v:V . 1 ekeli, i l e i l İM 2G.norar .il* yaJ? •
n t l r . ,lu ı ",oîura*:i y o l l a r d a , f i k i r ndn Inrama.tfdo.n ¿hat - e ş at» : ei o-.o- l i ;,ovk:i, .ĞXi k im i,, ei’i p •. «ret in ve e ç i* remi h a b e la * - t i n l ı /o lu c u i.M< r.in le r d ir *
Ir ';■ u'bvl ..M il. 1 i i r i l , i , JctİLv.dî v~ îo tiir -ıî ' ’jr n ç tım n ln r la İ3 İ l i teşeM rtfller, oabah I i v ölünü. ü z e r in e ,b u tü r İlm î çel& ş*
1: -i "O uM ajtıs-rti«!.ard ax,
•r-d'rio l e May ekolün« d a ir Türkiyede k öklü / a y i n l e r vc in c e ndeler de y a p ılm a n tır • Ilahme t l i laa Z iy n e ttin
i lir i ra-lajco^Lu i l e .' ü r e t t i » , a s i öDem ihal’ı n n u h te liıf n o ta - '• k ü r . 1; :rı.ıu ’m kem. .lalti-v io bulunuyo: >
...e . l e y okulu lıalı anda * a c i t Çükrt; fnU». M t i r i u öoooki: M m d i - İ r li:v _ ır i r '1^1 '.i:: yoza. la 'i.iö k iy e ocırue>.ı)nrı 193;» t a r i h l i 2.1 .r y iih . dr. yr.y ı n l n n n i ş t i r .
■> U ı o i l l e i tl o i l a y ^ oayolojİL iinln IC . ¿ ı l ı , o i! s vc M i y o l o t e * ; lir l e r i a d ı i l e (lilr k S o s y o lo j i C n m lyeti/n i» 21 e r a i i ' 1957 ta r ih in d e dâizenle& igi t o p la n t ı t e b l i ğ l e r i n i d erley en « 'e /e r li e.,;:n r u ir .
m o o t Lttooadöcn M ıiöour ( ü ıe Xour y kürke , M e lu M t«- tiıe evoluiioaa ol’ ÎSOO )
*t.ul oBch ( oveıtan tin op le eter dem lere; jo n ; d*iibdul-- aıaic) - i l i ’00021 ( . on eunos tu r ca )
PARİSTS JflNTÜRK KONGRESİ
1902 y ılın ın Şubatında düzenlenen P a ristek i büyük Jöntürk kongre o i , devrin basınına y "OsmanlI hürriyetperveran kcaıgresi" ad iyle yan sıd ı . Bu kongrenin -ta M ısıra kadar giderek- bütün h a z ır lık la r ı Prens Sabahattinle kardeşi L ütfullah tara
fından y a p ıld ı . İk i kardeş b ir beyanname yayınlayarak , yurt dışındaki bütün Jöntürk- le r i , vatandan veya sürgün yerinden kaşmış olan la r ı , ta sa rla d ık la rı kongreye davet
e t t i l e r . P a r is'te k i İ ttlh a t ve Terakki
Cemiyeti) m ensuplan , başta Ahmet Rıza bey olmak üzere , kongreye k a tıld ıla r *
Kongrenin bütün m asrafları Sabahattin bey tarafından k arşılan d ı . M ısırdan , İtalyadan îsviçred en , Romanyadan ve İn giltered en Türk , Ermeni t Arap , Arnşvut ve Musevi
d e leg e le ri de bu kongrede h azır bulundular, . .AytAMf**'
O İ A * 4 0 t ? L İ a .
Fransız basın mensuplarından üç k iş i İή , k a tıla n la r ın resim lerin i çizen y b ir ressaodfc to p ls ıta y ı iz le y e n le r arasındaydı Ci )
Sultan Hamit , böyle b ir kongre y a p ılacağın ı haber a lın ca , yabancı d ev let le r e yine n otalar göndermeye başladı • E lç ile r in i s ık ış t ır d ı . Jöntürklerin bu tür çalışm aların ı engellemek iç in ne lazım sa y a p tı • Hatta bazı g a zetecilere -P a ris s e f ir i S a lih Münir Paşa e liy le - rü şv etler gönd erild i . {Buna dair , S alih Münir Paşanın hususi evrakı arasından y ö zel arşivim ize in tik a l etm iş korkunç b elg eler vardır)
Kongre iç in müsait salon tedarikinde güçlük çek ilirk en y Fransız Akademisi Azasından L eferr-P on talis Trocadero’ daki evin in k a p ısın ı sonuna kadar a ç tı *
4 Şubat 1902 akşamında başlayan kongre , 9 Şubat'ta çalışm aların ı sonuçlan dırdı . P on talis ’ in evine g elen ler y TUrk-Fransız bayrağı i l e süslenmiş büyük salona a lın d ıla r •
KONGRECE İLK KONUŞMA
47 k iş i (Xf) önünde ilk konuşmayı , Fransızca olarak Sabahattinin kardeşi Ahmet L ü tfu llah yap tı . H ürriyetseverlerin b ir araya gelm elerinden dolayı teşekkür e t t i ve salonunu vermekte g ö sterd iğ i in sa n c ıl duygulardan dolayı evsahibi P o n ta lis 'i övdü * P on talis t a lk ış la r arasında y bu konuşmaya cevap verd i . özgürlüklerinin temini iç in toplananları k u tlad ı .
Arkadan söz alan Sabahattin bey maksadı anlatan b ir konuşma y a p tı • Sabahattin bey, özetle,, şu n ları söyled i i
"Yatanımızda hü rriyet ve a d a letin kesin olarak yerleşm esin i sağlamak zorun luluğu karşısın d a bu g ib i to p la n tıy ı yapmış buluyunoruz . Böyle yüksek g a y eli b ir top lan tıya v a r lığ ın ız la katılm anız yüksek ve m illi yararlarım ızın b ir d e lilid ir . Sop ve din a y r ıc a lık la r ı gözetm eksizin , ortak hedefim iz olan konuda y m illetim izin medeni hak ların ı yurt için d e h ayatı pahasına savunduktan sonra y yurt dışın da da her türlü elem li yaşantıya göğüs geren s îz le r g ib i hür d ü şü n celiler y m illetim izin karşı karşıya k a ld ığ ı s iy a s i a fete y m illi şefefim izin g erek tird iğ i şek ild e çare
bulacağına ve selam et yolunu göstereceğine yürekten inanıyoruz , Bu amaçla topluluğunuzu en derin ve iç te n gelen duygularla k u tla rız
ÖTEKİ KONUŞMACILAR
Sabahattin beyden sonra kürsüye Si re t bey (rahm etli ş a ir Hüseyin S ir et özveren) g eld i .Sürgünlerden ve zindarlardan kaçarak vatanı iç in y vatandan uzak yaşayanların duygularını d ile g e tir d i . Dağınık şek ild e , birbirinden habersiz
çalışan bu g ib i hür f i k i r l i y u rtta şla rın görüş b ir liğ i içe risin d e e le le ç a lış maları dileğin d e bulundu •
SABAHATTİN BEY KOI&RE BAŞKANI
Bu kongre düzenlenirken , başkanlık iç in , damat Mahmut C elale t tin Paşa düşünülmüştü • H a sta lığ ı ilerlem iş bulunduğundan , b ir saygı g ö s te r is i öbmak üzere , Mahmut Paşa fah ri başkanlığa y oğlu Sabahattin bey kongreyi yönetmek üzere başkanlığa s e ç ild i . Sabahattin bey , böyle büyük b ir kongreye başkanlık ederken y 25 yaşında y b ir d elik a n lıy d ı • üyeler arasında , 70 inde olanlar da vardı •
Rum d eleg esi Sataş , ermeni delşjesi S isliy a n efe n d ile r de başkan yardım c ılık la r ın a g e tir ild ile r .
Kongre k a tip lerin e y İsv iç r e d e k i y a y ın la n i l e tanınan b ah riyeli A li Fahri beyle Adosidio efen d i s e ç ild i •
GÖRÜŞÜLEN KOTTULAR
Kongrede konuşmaların Türkçe ve Fransızca yapılm ası k a r a r la ş tır ıld ı • Başkan Sabahattin bey büyük b ir d ira y etle , yurdun ve m ille tin kurtarılm asını amaç edinen görüşmeleri y ö n e tti . Güçlü b ir h ita b etle TUrkiyede hüküm süren bunalımı a n la ttı • Daha sonra gündeme g e ç ild i • Dört maddeden oluşan görüşme konusu okundu • Kapsadığı hususlar f ö z etle şöyleyd i :
1 . Türk m ille ti i l e y bu m ille te 25 yıld anb eri b ir zulüm hayatı yaşatan id a r ec ile r arasında , b ir bağlantı kalmamıştır . Çünkü bugünkü d evlet id a r e c ile r i , memlekette yapılan fen a lık la rın , bütün in sa n lığ ın n efret ve t ik s in t is in i kazanan
o layların yegane kaynağıdır •
2 . TUrkiyede yaşayan m uhtelif soy ve dinden g elen ler arasında beraberlik husule g e tir ilm e lid ir •
3
. TUrkiyede oturanlar arasında y a y r ılık la ra meydan verilmeden bütün gaye ve çabaların üç noktada oluşturulm asına ç a lış ıla c a k tır Bunlar d ev letin b ir liğ in i ve tümlüğünü muhafaza y iç te b a rışın ve sükunetin t e s i s i y doğal hakların verilm esi s iy a s i özgürlüğün sağlanması iç in 1076 kanuni esa siy esin in uygulamaya konulm alıdır •
4 . TUrkiyede iç huzurua sağlanması bakımından imzalanan B erlin Andlaş- ması hükümlerine ria y et olunm alıdır •
3
-BUtUn bunların yerin e g e tir ilile s i iç in kurulması öngörülen rta-tun b ir ’romİtenin görevlen d irilm esi i l e , Türitiyenin is t ik la lin i garanti etm iş bulunan 1656 Paris re 1878 B erlin Antlaşm alarını imzalamış r»ı d ev letlere de yar d u aların ı esirgem em eleri iç in başvurulması t e k lif e d ild i Ancak bu konu, P aris Jöntürk kongresinde uzun uzadıya e le ş t i r i l d i .
( l ) Paris tek i ilk Jöntürk kongresine k a tıla n la n n m iktarı hakkında , 40 dan 70 e kadar değişen b ilg ile r bulunmaktadır . Biz , eld e e t tiğ in iz , paramparça b ir h atıra d efterin in yapraklarında , bazı Jöntürk mektuplarından P aris te yaptığım ız incelem elerden en fa z la
47 olarak b elirlem iş bulunuyoruz . Diğer taraftan bu kon greye,ilk önce Tıbbiyede g iz li b ir örgüt kuran Dr. İbrahim Temo i l e Drt Ab dullah Cevdetin ve Tunalı lülm i i l e Nihat Reşat ve İsok Sukuti*nin de k a tıld ığ ın ı i l e r i süren y a zıl ar gözümüze i l i ş t i . Bunlar y a n lış t ı r . i sak Sukuti kongre h a z ır lık la r ı sırasın d a Sanremo’da hasta bulunuyordu , ve bu hürriyet kahramanı orada öldü • Br.Nihat Reşat Belger merhm is e , o sırada henüz P arise kaçmuptıg ve Prens Sabahat tin beyle ta n ışm a n ız ı. Nihat Reçatın Sabahattin beyle g»»,«T ve dostluğu 1903 y ılın d a olmuştur • Yine id d ia sın ın aksine ni gyair -Sabahattin beyin uzun müddet hususi k a tip liğ in i yapmış bulunan- Safvet L ü tfi Tozan da bu kongreye a sla katılm am ıştır •
PARİS K0IÎG5E5ÎITÎI? 50MJCIARI
l
P a ristek i büyük jöutürk kongresinin ç&lıçmaları Prens Sabahattinin b izza t kaleme a ld ığ ı b ir beyanname i l e duyuruldu . ü z etle şöyle deniliyordu a
"Yatandaçlann hepbi, bugün t o ta lite r idarenin çekilmez yüzü a ltın d a ezilm iş bulunuyor • Bu iç s ı z la t ı c ı durvma herkes tevekkülle boyun eğerek tahammül edemiyor . Bunlar olağanüstü fed ak arlık lar göstererek İm hayinane zulaıia b a sk ısı altın d an kurtulmak amaoiyle ç a lışm ışla r ve burada b ir topluluk vücuda g etirm işlerd ir . Bunu if t ih a r la b ild ir ir iz •
Bıgîlnkü Türk toplunu , azın lık d a olan erdbellnktüel b ir zümre i l e çoğunlukta olan cah illerd en ib a r e ttir . G österilecek metin b ir azim sayesinde bu b ilin ç s iz çoğunluğun b i l g i l i a z ın lığ a y a k la ş tın lm e ı güç b irşey d eğ ild ir • Böyle mesut b ir e onuca e r iş ©bilmekte önemli ola; , kullanılacak aracı i y i seçe bilm ektir . Bizim fikrim ize göre vatanı harap ve perişan eder, üstün te gelen fe la k e tle re k a rşı yegihe ila ç ırk ve mezhep a y r ılığ ı gitm eksizin aynı toprakta yaşayan insanlar ir sıaddi ve manevi g ü çlerin i b irleştirm ek tir . Bu maksatla evvela Ti Irkiye de hürriyet ve a d a le ti kurabilecek yen i b ir n e s il y etiştirm ek ge r e k lid ir . Böyle b ir planın gerçekleşm esine tek engel , h iç şüphesiz ki , Y ıld ız Sarayında , utanç duyguları i l e ve y ık ıo ı b ir tutum iç«raisinde bu d e v le ti yöneten le r d ir . İş te bu elam v e r ic i duruma son vermek b ir le re düşer, b ir hizmet olduğu g ib i, böyle zalimce baskıya karşı ayaklanmak her ham iyetli Türk iç in mukaddes bir v a zife d ir • ”
ZOISrüBE A1E1VSIBİYA y/ulIIAVÜlY/ÜI VB BİKİR A'ÜÖEBIdINA ISTTEU OTAII KOhJIJJ Bu kongrede Sultan AbcSilhsıaide k a rşı b ir lik olarak hareket edilm esi o y b ir liğ iy le onaylanmış, bütün konuşmacılar g e n e llik le Sabahattin bey , İsm ail Kemal bey , Hoca Kadri efendi , Ahmet lîısa bey b ir b ir le r in i aynı görüşte des
tek lem işlerd ir . Kongrede büyük çatışm alara ve atışm alara neden olan ik i konuda anlaşmaya varılamamış t ır . Bu konu daha çok ile r id e k i y ılla r d a .lönttirklerin müşterek tutuaurm gevşetm iş , h atta aralarına düşmanlık sokmuştur , Bu konul ur
la aşağıda kısaca değinmeyi g e re k li buluyoruz .
. / 2
