Prens Sabahattlnin , İ t t ih a t ç ı g a zetelerin hücumuna k arşı , elind e b ir yayın orgsun yoktu • Gerçi bazı g a zeteler onu destekliyordu ama , bütün bun la r İ ttih a t ve Terakki P a rtici g a zetelerin in yaygın eleştirm elerin e kar ş ı koyacak güçte d eğ ild i • Aslında okuyucuları da azdı .
Sabahattin bey bu a ğ ır e le ş t ir ile r karşısın da , fik ir le r in in günlük gazete sütunlarında ömürsüz o la ca ğ ın ı düşündü ve b ir broşür şeklind e yayın lamayı uygun buldu • İ ttih a tç ıla r a açık mektup n ite liğ in d e yayınlanan üç c y n broşürde , anlar tarafından y a n lış a n la şıla n (ademi m erkeziyet) ve (teşebbüsü şa h si) konularındaki düşüncelerini izaha ç a lış t ı . Sabahattinin g ö rü şlerin i yansıtan bu küçük broşürlerden b in lerce nüsha d a ğ ıtıld ı < J N
Sabahattin bey kendisine hücum, edenlere ö z e tle şö y le k a r ş ılık veriyordu • ( ....« .B i z görüşümüzde n elere katlandık ne azaplar gördük •• • Biz
o sürgCkı hayatının ardı arkası kesilm eyen yukruklariyle pençeleşirken , İstanbulcLaki a ile çevremizin ç e k tiğ i k a h ırla n , evim izin b ir cehennemin parçası h aline g e ld iğ in i görd ü k ... Babasının ölüm döşeğinde annesinin yürekten y a ra lı üzüntüleri iç e r isin d e e z ile n b ir e v la t k alb i , fe la k e tle r içe risin d e kalan e şin in iç sız la ta n durumu . güneş yüzü görmeden büyüyen yavrusu iç in parçalanan b ir baba k alb i , k işiliğ im izd e toplanmış bulunuyordu.
k u tlu lu k la rı uğrundu ca n ın ızı vermeyi k u tsal b ir görev saydığım ız o a ziz vü cu tları t bunca y ı l l ı k işkenceye neden kendi e lim iz le teslim e ttik ? Çevreyi kuşatan , ömürleri k ısa lta n melun casu sların kahredici g ö z le r i önünde yaşanılmaz b ir hayatı yaşarken , b iz n iç in , defalarca , maruz kaldığım ız ölüm teh d itler in e k arşı m illi h aysiyetim izin savunmasını aradığım ız b ir hayatı t aynı uğurda, büsbütün feda eylemek gerekirse , bunu b ir fedakarlık saymaktan b ile u ta n ırız dedik . . . )
( . . . . .'Tadem k i hepiniz b ir hakkı , hakların en k u tsa lı olan vatanınklni savunuyoruz . Bari onu , he rş ey den evvel , lâ y ık olduğu üstünlüğe çıkararak müdafaaya ça lışa lım . . . Haksever b ir ulusun d o ğ u la rın ın b ir le ş t iğ i konular garaza d eğ il , a rd eşliğ e , dünyayı kapsayan b ir sevgiye dayanır .
Sabahat t i n ' bey ■ a i l ^ t vek â ^ -» iBftk-i-Btew8bFe SABAHATTİN BEY LELLBT7BKİLİ OLMAK İSEBÜYOBPI
0 sırada İstanbulda m ille tv e k ili seçim i vardı . Sabahattin bey , İsrarlara rağmen , a d a y lığ ı kabul etmedi . Geride ç a lış ta k i « ademi mer k eziy et ve şah si teşebbüs konularında t gerekirse b ir e n stitü kurmayı veya okul aynayı ta sa r lıy o r hu f ik ir le r i benimscyeoak gençler y e tiştirm ey i düşünüyordu .
./2
Sabahattin bay , kol tul: kapmak veya ik tid a r ı elde etmek iç in propaganda • apmıyocrdu . Otun konuşmaları özlem ini duyduğu re kökleşm esini is t e d iğ i konulardı • ü eo ela p o litik a c ıla r ın propogandalannda ahlak kurallarına r ia y e t etm eleri terbiye s ın ır la n içe risin d e kalm alarını ögütlüyordu • Onun çabası ik tid a ra geçmek iç in d e ğ il m ille tin , kanını emen s iy a s i parazitlerden kurtarmak iç in d i •
ABRAR PARTİ ot İTİN KURULUSU
(Ahrar) sözcümü (özgü rler) veya (özgürlükler) anlamına g e lir •
Ot a d lı p arti , ne maksatla kurulmuştur ? Bahse t l i Sabahattin beyin kar- d e fi L ütfullah beye göre , Pürkiyede it t ih a t ro Terakki P artisin e k arşı lib e r a l b ir partiye ih tiy a ç vardı . (Ahrar) kelim esi b ir belama bu lib e r a llik anlarım ı kapsamaktaydı .
Batı anlaaında , sosyal ve ekonomik tem ellere dayanan bu p artin in hazır lanan beyannamesi 14 uRylül 1900 günü , resmen hükümete v e r ild i • Ancak p arti , halka inememiş b ir münevverler topluluğu görünümünde id i • Kurucuları arasında devrimci f ik ir le r i i l e tanınan dal» sonra b ir kaçı m ille t v e k illiğ i ve bakanlığa kadar yükselen Dohattin 3ak±r , S u rettin Tenruh (A lksnt) K ıb n o lı T erfik le Şevket Lîahir S a it , G e la le ü ln S r if, Ahmet F a zlı , Ur. Nihat Reşat (itelgor) gazeteci Ahmet Samla , Mabeynoi R eşit , Damat S alih Paşa vo Çürüksulu Ahmet Paşa g ib i kıy m etli k iş ile r vardı ,
P arti , B ab Iali’de şim diki v ila y e t karşısın da ümer "fendi hanında kiralanan b ir odada çalışm asına b aşlad ı • P arti kurucularının p ren sip leri arasında ı
1» Sabahattin beyin ademi m erkeziyet fik r in in benimseme s i ,
2# it t ih a t ve Terakkinin b ir g iz li koni te halinden çık ıp h ü rriyet esa sla rın a dayalı partiye dönüştürülmesi,
3 . Ordunun p olitik aya kanşnunası ,
4* A zın lık la rın e ş i t hak ve g ö r ev len sahip k ılın m ası, 3* 2 1 i kalem tutan k iş ile r in , partiye kazandırılm ası, g ib i konular yeralmaktaydı •
Ancak p artin in parası yoktu . B ağışlar da yapılmıyordu . B ir taraftan m ali durumunun güçlendirilm esine , diğer taraftan e l i kalem tutan k iş ile r in p artiye alınm alarına ç a lış ıld ı • Bu arada Ifüseyin GAlt Yalçın i l e A li
(1 m it te halk tarafından lin ç e d ile n ) esk i başyazar ve bakan yapılan te k life önce müsait cevap vermekle beraber , bunlardan i lk top lan tıya k a tıla n Hüseyin Cahit , orada A li Kemali gürünoe , partiye girmekten vazgeçti l A li Kemal de b ir ik i defa p a rti merkezine g eld iy se de , sonradan partiye gim ek tejı caydı •
- 3 -
PAETÎ BAvKAITI KİM OLACAK ?
Ayım görilşii benimseyip b ir le şe n le r , p artin in b aşkan lığım Prens Sabahattin beye t e k lif e t t ile r • 0 , böyle b ir p artin in rak ip siz lid e r i o la b ilir d i . G algelelim Sabahattin bey , b ir p a rti lid e r i olmaktansa , m ille tin e ğ itilm e si iç in b ir mektep açmayı ter cih ediyordu • Bu bakımdan
arkadaşlarından özür dileyerek , AbdUlhaait devrinin temiz kalmış k işilerin d en olan çUrüksulu Ahmet (Paça) yx ta v siy e e t t i • Bu arada esk i sadrazam K ib tiö lı Kâmil Paçaya da p a rti başkanlığı t e k lif olundu . 0 ân başkan lığı kabÛJ etmedi •
P artinin g i z l i b ir kararım göre , şayet giinün birinde Abdillhap.it
ten gelecek b ir topki olu rsa , bu p arti İ ttih a t Terakki P a r tisiy le b ir le şe c e k ti . Partinin genel s e k r e te r lis in i Rurettîr. Ferruh bey üzerine a ld ı •
P arti , m eşrutiyet in k ıla b ın ın f ik ir hay n t ın ız da y e r in i ve doğerlen- dirilm eu ini de yapacaktı • Nevar k i , 31 î.îart o la y la r ı bu p a r tiy i de s iy a s i hayattan s i l ip götürdü .
TABUT t 31 KART OLAYI
( I ) kabahat t in bey in (Aden! . e r k e z iy e t7 v e ( Teşebbüs-ü ş a h s î g ö r ü ş l e r i n i v e bunl& n e l e ş t i r e n l e r e verm iş olduğu c e v a p la n kapsayan 3 bro - şürü m evcuttur . A y n o a 1912 de k ul ton ’ eşa d #a h ita b e n y a zd ığ a a ç ık mektubu ile (T ü r k iy e k a s ı l k u r t a r ı l a b i l i r ? ) a d l ı e s e r i y e y ın la n n ış -
t ı r . k ab ah attin b e y in Türkiye i ç i n \y g u la n m a sin i i s t e d i ğ i ö n e r i le r 1902 y ı l ı n d a P a r is t e toplan an b i r i n c i J ö n t ü r k kon gresin d en b e r i ta r tış m a konusu olm uştur.L u e l e ş t i r i l e r o gündenden zamanımıza kadar süre,; elm iş t i r . e t i n e l e ş t i r i l e r , e ş r u t iy e t d e v r in ir ille y ı l la r ın a r a s tla r .L ü ta r e k e y ı l l a r ı n d a te k r a r a y le v le n ir t
s k i g a z e te c ile r d e n v e h a z ır la r d a n - 1 z a i t t e l i n ç e d ile n - A l i ]. em al, gerek ( İKI1AL),/erek (l^îi Ak )dahu sonra(P ~W J LABAE) g a z e t e le
r in d e , S a b a h a ttin ! t u t a » .b i r eğ ilim d e d ir .A b d u lla h C evdet’ in ı s ı r - d a , İ s v iç r e d e, deha sonra. iB tanbulda y a y ın la d ığ ı (İÇTİHAT) ve b ir a ra lık (lk T liiA T ) d e r g is in in tutumu da k a b a h a ttin in le h in d e d ir i
( l o t i h a t #y ı l *I9Û8,Ho 5 - y ı l * 1918f Ho 128 F 1 2 9 ,1 3 0 ,1 3 1 ,i ç t i h a t y ı l s 1918»k o .133#135)
(I ...SLEK-I İ C L İ AÎ7 y ı l î I 9 î * , # o . I ileO -L ./u. J » E )v ıl:ı6 ocak 1919# o 3 - derg l e r i de k a b a h a ttin in b e n im se r le r , ( h ’î ) g a z e te s in in 1919 t a r i h l i 291 s a y ı l ı nush s ı n da y ty ın ls n a n y a z ı s ın d a ,b ir kadın m uharrişim iz u e z ih e m u h ittin de bu e ğ ilim d e d ir . 1920 yılınd a(H A 3)î- kAT )gassetesinln 37* s a y ıs ın d a Cenap m ehabettin b ir mekale y a y ın la r . 9 ocak 1920 günlü ( VAKİ T ) gaz e t e s i k a b a h a ttin i l e yap i l g a g e n iş b i r r ö p o r t a j ı y a y ın la r . 6 şu b at 1910 t a r i h l i sayısında(PTiAT.I SABAH? g a z e t e s i k a b a h a ttin in (L i l l î Vicdana i itafc jin a g e n iş b i r y e r v e r i r . ¿ehbenderzade i l i b e l i Ahmet k ilm i,g a z e te si(u İk A B T )in 31 mart 1326 günlü 52 i n c i ve 7 n is a n 1327 t a r i h l i 53 üncü s a y ıla r ın d a k a b a h a ttin in f i k i r l e r i n i yerer*, u yerm elere,d eh a so n r a ,ü n lü a a r i f i â z ı n . iaru lloh Tendi de 1330 da y a y ın la d ığ ı (ÎZAİJiAI B jsil® k a t ı l ı r , Cumhuriyetin ila n ın d a n sonra., g a z e t e c i ve m ille tv e j i l i o la n , C e la l Huri de (TÜHK İkktLABI) a d l ı k ita b ın d a ,C a z e te c i v e M ille t v e k i l i Tunus lifU li , parlam entoda, ademi m erk eziy ete de, in en b i r iaiiza- k ere v e s i l e s i l e 9 ocak 1925 günlü (C U IliU IıİThT)g a z e te s in d e k i b eş - raakelesinde k a b a h a ttin in g ö r ü ş le r in i y e r e r .
31 KART OLAYI
(31 Mart O layı) a d iy le yakın tarih im ize geçen ayak lanma hareketi d eğişik şe k ille r d e yorumlandı . Sofraların g ö s te r iş i i le boşlayan bu isyan sonunda asker gücü i l e b a s tır ıld ı . Sultan A bdülhaait'i koltuğundan eden bu olay , Sabahattin beye de u la ş tır ılmak iste n d i •
Bu ayaklanmanın , ittih a tç ıla r a k a rşı y a p ıld ığ ı bilinm ektedir • Ancak e l altın d an te şr ik ve tertib in d e Sultan Abdülhamitin parmağı varmaydı yoknoydu ? î d d ia la rd eğ işik tir . Padişahın , it t ih a t ç ıla r ı ta sfiy e amacı i l e
bu ayaklam ayı t e r t ip le t t ir d iğ i i l e r i sürülmüşse de , d ev let a rşiv lerin e in tik a l eden Y ıld ız Sarayı evrakı curasında bunu doğrulayan b ir belgeye r a st lanmamıştır •
Diğer taraftan f a ille r in in sorgu ları sırasın d a da bu konuya a ç ık lık g etirilem em iştir . Bu bakımdan , yeni b e lg eler bulunmadıkça , Abdülhamit'in bu a la y la i l g i s i bulunduğu id d ia edilemez •
Diğer taraftan o la y ın , Abdülhamit'in koltuğundan u zak laştırılm asın a gerekçe olmak üzere , İ t tih a t Terakki P a r tis i tarafından hazırlanm ış o la b ile ceğ i görüşü de dayanaksızdır . üçüncü b ir sö y le n ti olarak , hem Abdülhamit'e hem İ t t ih a t Terakki P a rtisin e k arşı , Prens Sabahattin ta ra fta rla rın ca düzen lenmiş o la b ile c e ğ i görüşüdür k i , bu da gerçek d ış ıd ır .
öyle a n la ş ılıy o r k i bu olay « din pm bis*. a ltın d a , b ir kısım koyu so fta la r ın tahrikinden doğdu • Konu ö z e tle bu açıdan görülmekle beraber f ik tid a r ı elin d e tutan it t ih a t ç ıla r ın b ecerik sizliğ in d en , tecrü b esizliğin d en de faydalanılmak iste n m iştir . D evlet yönetiminden ayaklarının çekilm esini sağlamak iste y en b ir grup t d in in t şe r ia tın elden g it t iğ in i i l e r i sürerek a y a k la m ışla r ; ilk günler it t ih a t ç ıla r ı sin d irerek onların kaçmaların ı veya gizlen m elerin i sa ğ la n ışla rd ır . Bu isyan ın , m eşrutiyet in k ıla b ın ın aleyhine gelişm ekte olduğu görülünce , Selanikten îstan b u la gelen ordu , duruna hakim niımıa , kurulan Harp Divanı tarafından e le b a ş ıla r a sılm ış , toplanan parlamento da a ld ığ ı kararla f Sultan Hami t ' i tahtından indirerek kardeşi Sultan R eşa t'ı pad işah lık makamına oturtmuştur •