ISSN 2147-4923 Derleme Yazısı
Gebel k Dönem ve Kök Hücre Muc zes
Pregnancy and The Miracle of Stem Cells
Hal me Esra PARTOVİ MERAN1, Ümran OSKAY2
İlet ş m/ Correspondence: Hal me Esra PARTOVİ MERAN Adres/ Address: Selçuk Ün vers tes Sağlık B l mler Fakültes , Doğum ve Kadın Hastalıkları AD., Akadem Mah. Yen İstanbul Cad. Alaedd n Keykubat Kampüsü 42250, Selçuklu/ Konya Tel:0332 223 35 19
Fax: 0332 240 00 56 E-ma l: esrakal87@hotma l.com
ÖZ
Son yıllarda kök hücre çalışmalarıyla ilgili gelişmeler, gebelik döneminde görülen hastalıklarda kök hücre tedavisinin uygulanması konusunda umut verici olmuştur. Gebelik döneminde görülen bazı spesifik hastalıklarda kök hücre tedavi-sine yönelik deneysel çalışmalar yapılmıştır. Deneysel çalışmalar yasal ve etik prosedürler nedeniyle henüz gebeler üze-rinde gerçekleştirilmemiştir. Ratlar üzeüze-rinde yapılan çalışmalar, gebelik döneminde görülen sistemik lupus eritamatozus ve myokardiyal sorunların tedavisinde umut verici olmuştur. Gebelik döneminde yaşanan sağlık sorunlarda kök hücre tedavisi umut verici olsa da birçok etik tartışmayı beraberinde getirmektedir. Bu derleme; gebelik döneminde kök hücre, gebelik döneminde görülen sağlık sorunlarında kök hücre tedavisi ve kök hücre tedavisinden sonra gebelik konularının literatür doğrultusunda incelenmesi amacıyla yapılmıştır.
Anahtar kelimeler: Gebelik, kök hücre, hemşirelik. ABSTRACT
Developments regarding stem cell studies in recent years have been promising in implementation of stem cell therapy on diseases during pregnancy. Experimental studies have been conducted on stem cell therapy of some specific diseases which is seen during pregnancy. Yet, due to legal and ethical procedures experimental studies have been not performed on pregnant women. Studies on rats have been promising in the treatment of systemic lupus erythematosus and myocardial problem during pregnancy. Stem cell therapy gives rise to many ethical debate, even if it is promising on treatment of health problems during pregnancy. This review was conducted to investigate accordance with the literature about stem cell during pregnancy, stem cell therapy in health problems during pregnancy and pregnancy after stem cell therapy. Keywords: Pregnancy, stem cell, nursing.
1Arş. Gör. Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü, Konya/ TURKEY, 2Doç. Dr. İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale
Hemşirelik Fakültesi, İstanbul/ TURKEY
Yazının gönder lme tar h : 05.01.2015 Yazının basım ç n kabul tar h : 01.09.2016 do : 10.17672/fnhd.68151
GİRİŞ
Kök hücreler n bütün doku ve organlara dönüşeb lme özell kler b rçok hastalığın tedav s nde umut ver c olmuştur. Kök hücre tedav s n n özell kle hematoloj k ve onkoloj k hastalıkların tedav s nde uygulandığı ve başarılı sonuçlar elde ed ld ğ görülmekted r (McGuc-k n ve ar(McGuc-k. 2005; Mo se 2005). Gebel (McGuc-k dönem nde
görülen hastalıklarda kök hücre tedav s uygulaması le lg l çalışmalar son b rkaç yıllık dönem kapsa-maktadır. Gebel k dönem nde kök hücre tedav s ne yönel k deneysel çalışmalar laboratuar ortamında rat-lar üzer nde gerçekleşt r lm ş olup, doğrudan gebeler üzer nde yapılan deneysel çalışmalar mevcut değ ld r. Gebel k dönem nde kök hücre tedav s ne yönel k
yapılan deneysel araştırmalar, bu dönemde görüleb -lecek (preeklamps , s stem k lupus er tamatozus ve kard yovasküler hastalıklar g b ) b rçok sağlık sorunu-nun tedav s nde gelecek açısından umut ver c olmuş-tur (Gallego ve ark. 2010; Kara ve ark. 2012; Meng, Wang, L ang, Q n ve Wu 2011; Portmann-Lanz ve ark. 2010; Schechter, F nkelste n, Doyle ve Koren 2005). Gebel k dönem nde kök hücre tedav s le lg l çalış-malar olumlu sonuçlar açısından üm t ver c olsa da, anne ve fetüs açısından b rçok et k durumu da günde-me get rgünde-mekted r (Hodges, Bard en ve Wallace 2012). Bu derleme; gebel k dönem nde kök hücre, gebel k dö-nem nde görülen sağlık sorunlarında kök hücre tedav s ve kök hücre tedav s nden sonra gebel k konularının l -teratür doğrultusunda ncelenmes amacıyla yapılmıştır. Kök Hücre
Kök hücreler; m toz bölünme le özelleşm ş hücrelere farklılaşma, sınırsız bölüneb lme ve kend n yen leye-b lme özell ğ neden yle, vücudumuzdak leye-bütün doku ve organlara dönüşeb lme yeteneğ ne sah p ana hüc-relerd r. Kök hücreler doku ve organlara dönüşeb lme özell kler ne göre genel olarak; tot potent, mult potent ve plur potent kök hücre olmak üzere üç t pe ayrılmak-tadır. Tot potent kök hücreler; tüm organ ve dokulara dö-nüşme ve embr yo dışı dokulara farklılaşma yeteneğ ne sah p, gel şmen n ler evreler nde pul rpotent hücrelere de dönüşeb len embr yonun en erken evres ndek kök hücrelerd r. Plur potent kök hücreler; tot potent hücreler g b tüm organ ve dokulara dönüşemeyen embr yonun blastos st evres nden t baren fetüste bulunan embr yo-n k kök hücrelerd r. Mult poteyo-nt kök hücreler; özelleş-m ş hücre t pler ne (keözelleş-m k, kıkırdak ve yağ dokusunu oluşturan mezenş mal kök hücre g b ) farklıklaşab len gel şmen n daha ler evres ne a t kök hücrelerd r. Yan mult potent kök hücreler, kordon kanı ve yet şk n kök hücreler olarak b l nmekted r (ICMR-DBT Gu del nes for Stem Cell Research 2012; Kol os ve Moodley 2013). Kök Hücre Kaynakları
Kök hücreler tar hsel süreç kapsamında ve günümüzde de geçerl olmak üzere genell kle kem k l ğ , per fer k
kan, kordon kanı ve embr yodan elde ed lmekted r (Ko-l os ve Mood(Ko-ley 2013; Young 2006). Kök hücre kaynak-larını daha kapsamlı olarak fade etmek stersek; yet şk n şköşk hücreler , hematopoet şk şköşk hücreler, mezenş -mal kök hücreler, nöral kök hücreler, ad poz doku kök hücreler , embr yon k kök hücreler ve amn on sıvısı kök hücreler olmak üzere yed başlık altında özetleyeb l r z. Yetişkin kök hücreleri
Yet şk n kök hücreler ; yet şk n b reylerde kem k l ğ , karac ğer, s n r, kas, göz ve der g b dokularda bulu-nan, bölüneb lme ve hasar görmüş hücreler yen le-yeb lme özell ğ ne sah p, mult potent t ptek somat k kök hücrelerd r. Yet şk n kök hücreler çapraz farklı-laşma/ plast s te sürec nde özel koşullarda d ğer hücre t pler ne farklılaşırlar (Young 2006).
Hematopoetik kök hücreler (HSC)
Hematopoet k kök hücreler ; yet şk nlerde uyluk, kal-ça, göğüs ve kaburgadak kem k l ğ nde yoğun olarak bulunan, rejenerasyon durumlarına göre mult potent, ol gopotent ya da un potent özell k gösteren hücrelerd r. Hematopoet k kök hücreler, kem k l ğ nhücrelerden, per -feral kandan, umbl kal kord kanından ve plesentadan elde ed lmekted r (Kol os ve Moodley 2013).
Kem k l ğ nden kök hücre elde ed lmes otolog ya da allojen k nak l şekl nde; lösem , aplast k anem g b normal kan hücreler n n g derek azaldığı durumlarda yapılmaktadır. Kem k l ğ nden kök hücre elde ed l-mes ; uyluk, kalça, göğüs ve kaburga g b kök hüc-reler n yoğun bulunduğu bölgelerden genel anestez altında 1520 cc’l k özel ğnelerle kök hücreler n asp -re ed lmes le elde ed lmekted r. Kem k l ğ nden kök hücre elde ed ld kten sonra, alıcının kem k l ğ kıs-men veya tamakıs-men boşaltılıp, elde ed len kök hücre-ler bu alanlara nakled lmekted r. Kem k l ğ nak lhücre-ler ;
y tolere ed lmes ve donörde dört hafta ç nde kem k l ğ m ktarının esk hal ne gelmes açısından avantaj sağlamaktadır (Laughl n, Eapen ve Rub nste n 2004; Pat ent Gu de for Stem Cell Mob l sat on 2012). Per feral kandan kök hücre; yüksek doz kemoteropat k madde ya da büyüme hormonu uygulamasından (4-6
gün süreyle) sonra kem k l ğ nden per fer k dolaşıma katılan kök hücrelerden elde ed lmekted r. Kem k l -ğ nden per fer k dolaşıma kök hücre mob l zasyonunu sağlamak ç n 4-6 gün süreyle büyüme hormonu uy-gulamasının yanı sıra nötrof l yapımını arttırmak ama-cıyla Granulocyte colony-st mulat ng factor (GCSF) uygulaması yapılmaktadır. Per feral kandan kök hüc-reler toplanması; lökos t sayısı (10.000 m³), trombo-s t trombo-sayıtrombo-sı (50.000 m³) ve CD34 trombo-sayıtrombo-sı (>20 μl) olduğu zaman uygun olmaktadır. Kök hücre toplanması ç n uygun parametreler sağlandıktan sonra donör ya da alıcının durumuna göre kök hücre toplama şlem , b r veya dört gün (b r günde kök hücre toplanacaksa 6-8 saat, dört günde toplanacaksa günde 3-4 saat şlem sürmekte) sürmekted r. Kök hücreler aferez mak nası le uygun b r venöz damar yolundan toplanmaktadır. Toplanan kök hücreler dondurularak saklanır. Hazırlık protokoller tamamlandıktan sonra alıcıya nakled l r. Per feral kandan kök hücre elde etme son yıllarda ke-m k l ğ nakl yer ne daha çok terc h ed lke-meye baş-lanmıştır (Kol os ve Moodley 2013; Pat ent Gu de for Stem Cell Mob l sat on 2012).
Umbl kal korddan kök hücreler; bebek doğumunu tak ben plesenta ayrılmadan ya da ayrıldıktan hemen sonra umb l kal vendek kandan elde ed lmekted r. Bu şlem yaklaşık 5 dak ka sürmekte ve yerçek m -n -n etk s yle umbl kal ve-nde-n ortalama 90 ml’l k ka-n özel torbalara toplanmaktadır. Kordon kanı şlem son-rası oda sıcaklığında muhafaza ed l p en kısa sürede (24-36 saat ç nde) lg l laboratuvara ulaştırılmalıdır. Umbl kal kord kanından elde ed len kök hücreler, kordon kanı bankalarında saklanarak allojene k kök hücre nakl nde (akrabalık olsun veya olmasın HLA/
nsan lökos t ant jen uyumlu olmak şartı le) kullanıl-maktadır. Kordon kanından elde ed len kök hücreler n üreme yeteneğ n n hızlı, doku uyumunun y ve nak l dokusunun redded lme r sk n n daha az olması öneml b r avantaj sağlarken, kordon kanından kök hücreler n sınırlı m ktarda toplanması ve uzun süre saklanması gerekt ğ nden mal yetl olması dezavantaj oluşturmak-tadır (Bordet, Nguyen, Knoppers ve Isas 2010; Mo se 2005). Ülkem zde kordon kanı bankacılığı akraba dışı
kullanım amacıyla yalnızca Ankara Ün vers tes Kor-don Kanı Bankasında yapılmaktadır. Bu korKor-don kanı bankası yalnızca Ankara Tıp, Hacettepe Tıp ve Zeka Tah r Burak Doğum hastanes nde yapılan kordon kanı bağışını kabul etmekted r. Ülkem zde şu anda Devlet Planlama Teşk latı projes kapsamında kordon kanı bankacılığından şlem ücret alınmamaktadır (Türk Hematoloj Derneğ 2010).
Mezenşimal kök hücreler (MSC)
Mezenş mal kök hücreler; kem k l ğ , kas ve umb -l ka-l kord’dak Wharton pe-ltes ’nde bu-lunan, kem k, kıkırdak, kas, ad poz, nöral hatta pankreastak beta hücreler ne dah farklılaşab len mult potent t ptek kök hücrelerd r. Mezenş mal kök hücreler n kend ler -n ye-n leme pota-ns yeller -n -n yüksek olması-na karşı-n, nak l durumlarında donörün yaşı bölünme, farklılaşma ve yen lenme potans yeller n etk lemekted r (Young 2006).
Nöral kök hücreler
1990’lı yıllardan t baren nsan beyn nde nöral kök hücreler n olduğunun anlaşılmasıyla b rl kte s n r s s-tem hücreler n n kend ler n yen leyeb ld kler fark ed lm ş ve laboratuvar şartlarında kök hücrelerden sten len s n r hücreler n n elde ed leb ld ğ görülmüş-tür. Bu gel şmeler s n r s stem n etk leyen hastalıkla-rın tedav s ç n umut olmuştur. Örneğ n; 2001 yılında Johns Hopk ns Ün vers tes ’nde yapılan b r araştırma-da; nöral kök hücrelerden elde ed len s n r hücreler felçl fareler n omur l ğ ne nakled lm şt r ve şlemden üç ay sonra felçl fareler n büyük b r kısmının kol ve bacaklarını kımıldatab ld kler gözlemlenm şt r (Kara-öz ve Oval 2007; Kol os ve Moodley 2013).
Adipoz doku kök hücreleri (ASC)
Ad poz doku kök hücreler ; yağ dokusundan l posuct -on yöntem yle elde ed len, mezenş mal kök hücrelere benzeyen, ad poz hücre dışında kem k, kıkırdak ve kas hücreler ne farklılaşab len kök hücrelerd r. Ad poz do-kudan elde ed len kök hücreler n ler de öneml kem k hasarlarının onarımında kullanılab leceğ öne sürül-mekted r (Kol os ve Moodley 2013).
Embriyonik kök hücreler
Embr yon k kök hücreler; blastos st n ç hücre k t-les nden elde ed len plur potent t ptek kök hücreler olup, üç embr yon k germ tabakasına (endoderm, mezoderm ve ektoderm) farklılaşma, sınırsız olarak kend ler n yen leyeb lme ve farklı hücre t pler ne dö-nüşeb lme yetenekler neden yle en değerl ve en etk l kök hücre kaynağıdır (Kol os ve Moodley 2013; Lu , Waldmann ve Fa rch ld 2009).
Embr yon k kök hücreler; hasta b rey n der hücre-s nden elde ed len hücre çek rdeğ n n hücre çek rdeğ çıkarılmış ovumun ç ne yerleşt r lerek psödo döllen-men n başlatılması ve embr yo blastos st aşamasına geld ğ nde ç hücre k tles nden kök hücreler n top-lanmasıyla elde ed lmekted r. Elde ed len embr yo-n k kök hücreler daha soyo-nra yo-n v tro ortamda steyo-n leyo-n dokuya dönüştürülüp hasarlı alana nakled lmekted r (Karaöz 2004; Kol os ve Moodley 2013; Lu ve ark. 2009). Embr yon k kök hücreler; hücre terap s ve gen tedav s araştırmalarında, laç endüstr s nde ve emb-r yoloj alanında kullanılmaktadıemb-r. Embemb-r yon k kök hücre çalışmaları, şlem sırasında b rçok embr yonun mha ed lmes söz konusu olduğundan ve yasal durum net olmadığından dolayı et k k lemler beraber nde get rmekted r (Kol os ve Moodley 2013; Lu ve ark. 2009; Young 2006).
Amniyon sıvısı kök hücreleri
Amn yon sıvısından elde ed len kök hücreler; OCT-4 gen n taşıyan fetal kök hücreler d r. Bu kök hücreler kem k, kıkırdak, ad poz ve kas hücreler ne farklılaşma özell ğ ne sah pt rler. Kem k l ğ nden elde ed len kök hücrelere göre daha uzun süre ve daha fazla bölünme özell ğ ne sah pt rler (Young 2006).
Kök Hücre Tedav s n n Uygulandığı Hastalıklar Kök hücre tedav s genel olarak; koroner kalp hasta-lıkları, s n r s stem hastalıkları (omur l k felc , bey n hasarı ve park nson), endokr n s stem hastalıkları (d -yabet g b ), kas- skelet s stem hastalıkları, onkoloj k ve hematoloj k hastalıklarda uygulanmaktadır. Kök hücre çalışmaları le lg l et k sorunlar neden yle bazı
kök hücre tedav ler n n nsanlar üzer nde h ç denen-mem ş olması, nakled len kök hücreler n doku tarafın-dan redd veya nakled ld ğ dokuda kanser oluşturma r sk kök hücre tedav s le b rçok hastalığa çözüm bul-ma çabalarını sınırlandırbul-maktadır (McGuck n ve ark. 2005; Mo se 2005).
Gebel k Dönem ve Kök Hücre
Gebel k dönem nde görülen hormonal değ ş mler, m toz ve mayoz bölünmeler kök hücre çalışmalarına yön verm şt r. Sorunsuz b r gebel k sürec nde yaşanan hormonal ve hücresel düzeydek bu değ ş mler kök hücre yapımını olumlu yönde etk lemekted r (Hodges ve ark. 2012). N tek m embr yon k kök hücre prol fe-rasyonu ve nöroektodermal farklılaşma le gebel k dö-nem nde salgılanan hCG ve progesteron hormonu ara-sındak l şk n n ncelend ğ b r araştırmada hCG’n n; LHCGR (Lute n ze hormon koryon k gonodotrop n reseptör) aracılığı le embr yonel yapı ç nde blastu-lasyon ve nöroektodermal yapı ç nde nörüblastu-lasyon sü-res nce embr yon k kök hücreler n çoğalması ve fark-lılaşmasına yol açtığı saptanmıştır. Ayrıca hCG’n n, P4 (progesteron) sentez n arttırarak nörülasyon sürec n başlattığı b ld r lmekted r (Gallego ve ark. 2010). Sorunsuz b r gebel k dönem nde yaşanan hormonal ve hücresel değ ş mler n maternal ve fetal kök hücre olu-şumundak olumlu etk s , bu süreçte yaşanan herhang b r sağlık sorunu neden yle olumsuza dönüşmekted r. Örneğ n; preeklamps n n umbl kal kord kanından elde ed len hematopoet k kök hücreler üzer ne etk s n n n-celend ğ b r araştırmada, 28 preeklamps tanısı olan ve 19 preeklamps tanısı olmayan kadınlardan uml -kal kord kanı toplanmıştır. Preeklamps tanısı olan kadınlarda, kontrol grubundak kadınlara göre umbl -kal kord kan hacm n n, kord kanındak nükleot d ve CD34+ hücre sayısının öneml derecede az ( stat st
k-sel olarak anlamlı) olduğu saptanmıştır. Ayrıca pre-eklams l hastalarda s stol k ve d astol k kan basıncı arttıkça, kord kanındak nükleot d ve CD34+ hücre
sayısında azalma olduğu (negat f yönlü korelasyon) b ld r lm şt r (Wah d ve ark. 2012). Farklı b r çalışma-da se; preeklamps tanısı almış vakalarçalışma-da amn yon ve
koryon ep telyumundak plasental kök hücreler n özel-l közel-le Tuj-1 poz t f nöronu açısından preeközel-lamps tanısı almayan gruba göre farklılık gösterd ğ , bu durumun preeklamps vakalarındak nörorejenerasyon sürec ne bağlı kök hücre farklılaşmasından kaynaklanab leceğ bel rt lmekted r ( Portmann-Lanz ve ark. 2010). Gebel kte Kök Hücre Tedav s
Gebel ktek hızlı hücre çoğalması, farklılaşması ve doku rejenerasyonu g b gel ş msel süreçlerden yarar-lanılarak, gebel k dönem nde görülen kron k rahatsız-lıklarda (s stem k lupus er tamatozus ve myokard yal sorunlar g b ) kök hücre tedav s n n uygulanab leceğ b ld r lmekted r (Hodges ve ark. 2012). N tek m s ste-m k lupus er taste-matozus ve ste-myokard yal sorunlar g b gebel kte yaşanan sağlık sorunlarında kök hücre teda-v s n n uygulanab leceğ n gösteren, ratlar üzer nde yapılmış retrospekt f, gözlemsel ve deneysel araştır-malar mevcuttur. Bu araştırma sonuçları kes n olma-makla b rl kte gebel k dönem nde fetal kök hücreler n maternal dolaşıma geç p hasarlı dokuya ulaştığını, ha-sarlı dokuda çoğalıp, farklılaştığını ve dokuyu onara-b ld ğ n ler sürmekted r (Gallego ve ark. 2010; Kara ve ark. 2012; Meng ve ark. 2011; Portmann-Lanz ve ark. 2010; Schechter ve ark. 2005). Gebel k süres nce fetal kök hücreler n maternal dolaşıma geçerek sorun-lu maternal dokulara ulaşıp, buradak dokulara farklı-laşmasına ve doğumdan sonra b le yıllarca fetal kök hücreler n maternal dolaşımda bulunmasına “m kro-ş mer zm” adı ver lmekted r. M krokro-ş mer zm gebel k dışında, kan transfüzyonu veya organ nakl sonucunda da gel şeb lmekted r (Kara ve ark. 2012). Yapılan ça-lışmalarda maternal kan ve doku örneğ nde fetüse a t CD34 hematopoet k kök hücre, CD34 ve CD38
lenfo-d hücre, CD3 ve CD14 mononükleeer hücre, CD19 ve IgM Beta lenfos t hücre ve mezenş mal hücreler n bulunduğu saptanmıştır (Fuj k , Johnson, Peter, T g-h ouart ve B ancg-h 2009; Osada ve ark. 2001). Ratlar-da yapılan deneysel çalışmalarRatlar-da; m kroş mer k kök hücreler n bey n, karac ğer ve akc ğer dokusundak hasarlı alanlarda rejenerasyon potans yel gösterd ğ saptanmıştır (Chen ve ark. 2001; Tan ve ark. 2005; Wang ve ark. 2004).
Gebel k dönem nde görülen bazı kron k sağlık sorun-larında (s stem k lupus er tamatozus ve myokard yal sorunlar g b ) kök hücre tedav s ne yönel k araştırma sonuçları Tablo 1’de sunulmuştur.
Tablo 1. Gebel k Dönem nde Görülen Bazı Kron k Sağlık So-runlarında Kök Hücre Tedav s ne Yönel k Araştırma Sonuçları
Gebel k Dönem nde Görülen Bazı Kron k Sağlık Sorunları
Kök Hücre Tedav s ne Yönel k Araştırma Sonuçları
Myokardiyal Sorunlar
Gebel k dönem nde myokard yal sorunu olan d ş ratlar üzer nde yapılan b r araştırma sonucunda; Cdx2 (Caudal-related homeobox2) adı ver len fetal kök hücreler n maternal dolaşıma geçerek myokard yal alana göç ett kler ve myokard yal alandak sorunlu dokuda farklılaşarak doku rejenerasyonunu başlattıkları saptanmıştır. Bu araştırma sonucunda; gebel k dönem nde yaşanan myokard yal sorunlarda, fetal kök hücreler n (%40’ı trofoblast kök hücreler nden köken alan) hasarlı myokard yal dokudak rejenerasyon sürec nde kr t k rol oynadığı ler sürülmekted r (Kara ve ark. 2012).
Sistemik Lupus Eritamatozus (SLE)
SLE tanısı almış ve uzun süred r klas k tedav yöntemler ne olumlu yanıt alınamayan kadınlarda, otolog per feral kan kök hücre nakl nden sonra sorunsuz b r gebel k ve uzun sürel (6 yıldan fazla) rem syon sağlandığı b ld r lmekted r. Ayrıca otolog per feral kan kök hücre nakl yapılan kadınlarda (n=11), nak l yapılamayan gruptak kadınlara (n=39) göre maternal h pertans yon ve lupus nefr t kompl kasyonunun öneml ölçüde azaldığı b ld r lmekted r. Sonuç olarak özell kle doğurganlık çağında ve gebel k planlayan klas k tedav yöntemler nden yanıt almayan SLE tanısı almış kadınlarda per feral kan kök hücre nakl n n etk l ve güven l r b r yöntem olduğu bel rt lmekted r (Meng ve ark. 2011).
Kök Hücre Tedav s nden Sonra Gebel k
Son dönemlerde üreme çağındak genç kadınlarda lö-sem g b mal ng ve kron k sağlık sorunlarının artışı,
fert l te koruyucu b r yaklaşım olarak tedav de kök hücre nakl n n önem n arttırmıştır. Fert l te koruyucu b r yaklaşım olarak üreme çağındak kadınlara teda-v amacıyla kök hücre nakl yapılsa b le, nak l önces uygulanan kemoteröpat k ajanların over dokusunda hasara yol açması neden yle bu kadınlarda gebe kalma şansının azaldığı b ld r lmekted r (Schechter ve ark. 2005).
Yapılan araştırmalarda; allojen k kök hücre nak ller n-de %14-%24 arasında over fonks yonlarının koruna-b ld ğ , nak lden sonra lk spontan menstrual kanama-nın ortalama 49 ay sonra gerçekleşt ğ b ld r lmekted r (Chatterjee, M lls, Katz, McGarr gle ve Goldstone 1994; Cohen ve ark. 1991). Başka b r araştırma sonu-cunda se allojen k kök hücre nakl nden sonra araştır-ma kapsamındak 110 kadından 78’ n n ortalaaraştır-ma 8,5 yılda gebe kalab ld ğ b ld r lm şt r (Sanders ve ark. 1996). Farklı b r çalışmada se, per fer k kan ya da kem k l ğ nakl le yapılan kök hücre tedav s nden sonra 113 kadından %85’ nde canlı doğumla sonuç-lanan gebel ğ n n olduğu, canlı doğumların %42’s n n sezaryen, %20’s n n preterm doğum ve %23’ünün düşük doğum ağırlıklı bebek le sonuçlandığı b ld r l-mekted r (Salooja ve ark. 2001).
Gebel kte Kök Hücre Tedav s ve Hemş rel k Yaklaşımı
Onkoloj k ve hematoloj k hastalıkların tedav s nde kök hücre nak ller n n g derek yaygınlaşması, bu alan-da uzmanlaşmış hemş relere ht yacı artırmaktadır. Çünkü kök hücre nakl sırasında (nak l önces değer-lend rme sürec , nak l şlem sırasında ve şlem sonrası taburculuk sürec ne kadar) hasta ve a les en çok hem-ş relerle let hem-ş me geçmekte ve nak l sürec nde bakım h zmet n hemş relerden almaktadır (Buchsel, Leum ve Randolph 1997). Gebel k dönem nde kök hücre tedav s le lg l çalışmalar daha çok deney hayvan-ları üzer nde yürütüldüğü ç n gebel k dönem nde kök hücre tedav s ne yönel k bakım protokoller bel rlen-mem şt r. Fakat gebel k dönem olsun veya olmasın kök hücre nakl ndek hemş ren n genel rol ve sorum-lulukları değ şmeyecekt r, yalnızca gebel k dönem ne
özgü tedav ve bakım protokoller özelleşecekt r. Yan gebel k dönem nde uygulanacak kök hücre tedav s , gebel k dönem dışında uygulanan kök hücre tedav s -ne göre daha çok et k k lem beraber nde get recekt r (Hodges ve ark. 2012).
Ülkem zde kök hücre nak l ün teler nde çalışan hem-ş reler n rol ve sorumlulukları hemhem-ş rel k yönetme-l ğ nde ayrıntıyönetme-lı oyönetme-larak eyönetme-le ayönetme-lınmıştır (Hemş reyönetme-l k Yönetmel ğ nde Değ ş kl k Yapılmasına Da r Yönet-mel k 2011). Ayrıca kök hücre nak l ün teler nde ça-lışan ve bu alanda uzmanlaşmış hemş reler b r araya get rmek, alandak yen l kler paylaşmak ve kem k l ğ nakl hemş rel ğ alanında kurslar düzenlemek amacıyla merkez Kayser ’de olan “Kem k İl ğ Nakl Hemş rel ğ Derneğ ” 2012’den ber h zmetler n sür-dürmekted r. “Kem k İl ğ Nakl Hemş rel ğ Derneğ ” bünyes nde 2012 yılı ç nde k kez “Kem k İl ğ Nakl Hemş rel ğ Kursu” düzenlenm şt r (Kem k İl ğ Nakl Hemş rel ğ Derneğ 2012).
Kök hücre nak l ün teler nde çalışan hemş reler n rol ve sorumlulukları aşağıda maddeler hal nde sunulmuştur: • Kök hücre tedav s ne karar ver lme sürec nden
başlayarak, kök hücre tedav s b tene kadar gere-k rse taburculugere-k sonrası dönem de gere-kapsayacagere-k şek lde hasta ve a les n b lg lend rmek (tedav protokoller , tedav sürec , tedav n n etk nl ğ , ola-sı kompl kasyonlar, et k durumlar g b konularda) ve onamlarını almak. Hemş re, hasta ve a les ne tedav sürec le lg l yeterl b lg lend rme yaptı-ğında anks yete azalarak tedav ye uyum artacaktır (Kapucu ve Karaca 2008).
• Allojen k kök hücre nakl nde donör olma şartları konusunda a leye b lg vermek ve donörlük sıra-sında uygulanacak protokoller açıklamak.
• Hastaya nak l önces gerekl değerlend rmeler n (tetk k, f z k muayene, ayrıntılı anamnez) yapılma-sını sağlamak, sonuçları zlemek ve her aşamada a ley b lg lend rmek. Nak l önces hastanın ak-t f b r enfeks yonu (s nüz ak-t, pnömon g b ) varsa, mevcut enfeks yonun yüksek doz kemoterap şle-m nden en az b r hafta önces nden tedav ed lşle-m ş olmasını sağlamak.
• Hastayı kök hücre nakline hazırlanmak (testler, konsültasyonlar, kateterlerin takılması gibi). • Hastanın primer bakımında rol alacak hasta
yakı-nını b lg lend rmek ve bakım konusunda eğ t m vermek.
• Hastaya katater takıldıktan sonra, katater bakımı le lg l hasta ve hasta yakınına b lg vermek. • Otolog ve allojen k nak l önces ek p ç nde gerekl
koord nasyonu sağlamak (aferez ün tes ve amel -yathane le let ş m kurarak uygulamalar ç n ge-rekl düzenlemeler yapmak).
• Donörden toplanan kök hücreler n hastaya ver lene dek uygun koşullarda taşınmasını ve saklanmasını sağlamak (Hemş rel k Yönetmel ğ nde Değ ş kl k Yapılmasına Da r Yönetmel k 2011).
• Hematopoet k hücreler n allojen k ve otolog nakl sırasında hastalarda f z ksel, emosyonel, ps kloj k, mental ve sosyal olarak b rçok sorun oluşmaktadır. Bu nak l t p nde hastalara yüksek dozda kemote-rap uygulaması yapıldığı ç n kemotekemote-rap n n yan etk ler n (kısa dönemde bulantı, kusma, stomat t g b gastro ntest nal s stem rahatsızlıkları, mmün s stem n baskılanmasından dolayı enfeks yonla-ra yatkınlık) zlemek ve gerekl bakım protokolü uygulamak. Ayrıca mmunsupresyon neden yle (kemoterap ye bağlı nötropen ) sosyal zolasyon hastalarda depreyona g rme r sk n arttırmaktadır. Bu nedenle tedav sürec nde hemş reler n ps koloj destek sağlamaları, rahatlama tekn kler n b rey ve a les ne uygulatmaları gerekmekted r (Kapucu ve Karaca 2008).
• Kök hücre nakl sürec nde hastayı olası kompl kas-yon bel rt ler yönünden zlemek, bulguları kaydet-mek, hemş rel k bakımını planlamak, uygulamak ve değerlend rmek
• Per fer k kök hücre nakl sırasında kan Ca+ sev
ye-s n n düşmeye-s ne bağlı h pokalye-sem ve ye-sonraye-sında enfeks yon, Graft Versus Host D sease (GVHD)- nak l dokusunun redd , veno oklüz v hastalık, se-konder mal ng hastalıklar g b kompl kasyonlar görüleb lmekted r. İmmalunsupresyona bağlı bak-ter yel, v ral ve fungal enfeks yon r sk artmaktadır. V ral ve fungal enfek yon r sk allojen k nak llerde
daha sık görülmekte olup, önlemek ç n prof lak-t k lak-tedav başlanmaklak-ta ve enfeks yonu önlemeye yönel k koruyucu önlemler (hastanın özel b r oda-da koruyucu zolasyona alınması) alınmaktadır. GVHD se, nakl zleyen lk 100 gün ç nde der de döküntü, karın ağrısı, shal ve hepat t bel rt ler le kend n göstermekted r. Venooklüz v hastalık, kök hücre nakl n zleyen lk k hafta ç nde k lo artışı, sağ üst kadranda ağrı ve batında as t bulguları le ortaya çıkmaktadır. Otolog nak llerde AML (Akut Myelo d Lösem ) ve sol d tümör r sk ; allojen k na-k llerde se na-kem na-k, santral s n r s stem ve na-karac ğer dokusunda mal gn te r sk artmaktadır. Hemş re, per fer k kök hücre nakl n n kompl kasyonlarının farkında olarak uygun hemş rel k bakımını plan-lamalı, uygulamalı ve değerlend rmel d r (Kapucu ve Karaca 2008; Koç 2004).
• Engrafman (kök hücre nakl sonrası kan hücrele-r n n ve değehücrele-rlehücrele-r n n nohücrele-rmale dönmes ) sühücrele-rec n n tak b n yapmak (Arat 2004).
• Kök hücre nakl sonrası hasta ve a les ne taburculuk eğ t m (evde bakım, rut n kontroller g b ) vermek. • Nak l yapılan hasta le lg l tüm ver ler n
raporlan-mak ve gerekl yerlere letmek (Hemş rel k Yönet-mel ğ nde Değ ş kl k Yapılmasına Da r Yönetme-l k 2011).
• Erkek ve kadın hastalarda kök hücre nakl önce-s uygulanan yükönce-sek doz kemotöropot k ajanların fert l tey olumsuz olarak etk leyeceğ konusunda hasta ve a les n b lg lend rmek. Ayrıca yüksek doz kemoterap sonrası, kadınlarda trombos t düze-y n n etk lenmes sonucu menstruasdüze-yon sırasında kanama sürec n n uzayab leceğ ya da kısalab le-ceğ n açıklanmak (Hemş rel k Yönetmel ğ nde Değ ş kl k Yapılmasına Da r Yönetmel k 2011) • Kök hücre nakl le lg l gel şmeler tak p etmek
ve lg l çalışmalara katılmak (Yıldırım ve Hotun-Şah n 2007).
SONUÇ VE ÖNERİLER
İnsanlığın varlığından ber çeş tl hastalıklar tanımlan-makta ve tedav yolları le lg l çalışmalar sürdürül-mekted r. Kök hücre le lg l çalışmaların çok esk ye
dayanan b r geçm ş yoktur. Yaklaşık 50 yılı aşkın b r süred r kök hücre le lg l çalışmaların devam etmes ve per natal dönemde görülen çeş tl rahatsızlıklarda kök hücre tedav s n n kullanılmasına yönel k çalışma-lar yapılması gelecek ç n umut ver c d r. Fakat kök hücre le lg l çalışmalar hız kazandıkça et k k lemler de ortaya çıkmaktadır. Kök hücre le lg l çalışmaların get receğ et k k lemlerde gebe ve a les n n et k du-rumlar konusunda b lg lend r lmes nde, geben n sağ-lık haklarının korunmasında, gebe ve a les ç n en y sağlık sonucunun oluşturulmasında sağlık ek b ne ve sağlık ek b ç nde yer alan hemş relere büyük sorumluluk düşmekted r. Bu bağlamda; kök hücre nak l ün -teler nde çalışan, bu alanda özelleşm ş ve donanımlı hemş reler n yet şt r lmes amacıyla bu alana yönel k l sans sonrası sert f ka ya da kurs programlarının dü-zenlenmes gerekmekted r.
KAYNAKLAR
Arat, M. (2004). Engrafman, tanımı ve bel rlenmes ve k mer zm tay n . Kan ve Kemik İliği Transplantasyonu Kurs Kitabı. Roche Sanay A.Ş., İzm r, 107-113.
Bordet, S., Nguyen, T. M., Knoppers, B. M., Isas , R. (2010). Use of umb l cal cord blood for stem cell research. J Obstet Gynaecol
Can., 32(1): 58-61.
Buchsel, P. C., Leum, E., Randolph, S. R. (1997). Nurs ng care of the blood cell transplant rec p ent. Semin Oncol Nurs., 13(3): 172-183.
Chatterjee, R., M lls, W., Katz, M., McGarr gle, H. H., Goldstone, A. H. (1994). Prospect ve study of p tu tary-gonadal funct on to evaluate short-term eff ects of ablat ve chemotherapy or total body rrad at on w th autologous or allogen c marrow transplantat on n post-menarcheal female pat ents. Bone Marrow Transplant, 13(5): 511-517.
Chen, J. ve ark. (2001). Intravenous adm n strat on of human um-b l cal cord um-blood reduces um-behav oral def c ts after stroke n rats.
Stroke, 32(11): 2682-2688.
Cohen, A. ve ark. (1991). Pubertal development and fert l ty n ch ldren after bone marrow transplant on. Bone Marrow
Trans-plant, 8(1): 16-20.
Fuj k , Y., Johnson, K. L., Peter, I., T gh ouart, H., B anch , D. W. (2009). Fetal cells n the pregnant mouse are d verse and express a var ety of progen tor and d ff erent ated cell markers. Biology of
Reproduction, 81(1): 26-32.
Gallego, M. J. ve ark. (2010). The pregnancy hormones human chor on c gonadotrop n and progesterone nduce human embryon c stem cell prol ferat on and d ff erent at on nto neuroectodermal ro-settes. Stem Cell Res Ther., 1(4): 1-13.
Hemş rel k Yönetmel ğ nde Değ ş kl k Yapılmasına Da r Yönet-mel k (2011). http://www.turkhems relerderneg .org.tr/menu/yo-netmel kler/hems rel kyo.org.tr/menu/yo-netmel g .aspx (18.01.2013).
Hodges, R. J., Bard en, N., Wallace, E. (2012). Acceptab l ty of stem cell therapy by pregnant women. Birth, 39(2): 91-97. ICMR-DBT Gu del nes for Stem Cell Research. (2012). Ind an Counc l of Med cal Research Department of Health Research & Department of B otechnology, http:// cmr.n c. n/stem_cell_gu del -nes.pdf (18.01.2013).
Kapucu, S. S., Karaca, Y. (2008). Kök hücre nakl nde hasta değer-lend rmes ve bakım. C.Ü. Hemşirelik Dergisi, 12(3): 52-59. Kara, R. J. ve ark. (2012). Fetal cells traff c to njured maternal myocard um and undergo card ac d ff erent at on. Circulation
rese-arch, 110(1): 82-93.
Karaöz, E. (200 4). Göbek kordonu kök hücreler embr yon k kök hücrelere alternat f olab l r m ? TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Mart 2004: 62-64.
Karaöz, E., Oval, E. (2007). Kök hücreler ve kök hücre bankacılığı.
EGİAD Yarın Der., 17(1): 134-138.
Kem k İl ğ Nakl Hemş rel ğ Derneğ (2012). http://www.k them-s reler .com (18.01.2013).
Karaöz, E., Oval, E. (2007). Kemoterap ve radyoterap toks s tes , etk leş mler ve laç mon tar zasyonu. Kan ve Kemik İliği
Trans-plantasyonu Kurs Kitabı. Roche Sanay A.Ş., İzm r,79-83.
Kol os, G., Moodley, Y. (2013). Introduct on to stem cells and rege-nerat ve med c ne. Respiration, 85(1): 3-10.
Laughl n, M. J., Eapen, M., Rub nste n, P. (2004). Outcomes after transplantat on of cord blood or bone marrow from unrelated do-nors n adults w th leukem a. New England Journal of Medicine, 351(22): 2265-2275.
Lu , K. O., Waldmann, H., Fa rch ld, P. J. (2009). Embryon c stem cells: Overcom ng the mmunolog cal barr ers to cell replacement therapy. Curr Stem Cell Res Ther., 4(1): 70-80.
McGuck n, C. P. ve ark. (2005). Product on of stem cells w th emb-ryon c character st cs from human umb l cal cord blood. Cell
Pro-lif., 38(4): 245-255.
Meng, J., Wang, J., L ang, W., Q n, S., Wu, C. (2011). Long-term rem ss on after successful pregnancy n autologous per pheral blood stem cell transplanted system lupus erythematosus pat ents.
Mo se, K. J. (2005). Umb l cal cord stem cells. Obstetrics &
Gyne-cology, 106(6): 1393-1407.
Osada, H. ve ark. (2001). Detect on of fetal hpcs n maternal c rcu-lat on after del very. Transfusion, 41(4): 499-503.
Pat ent gu de for stem cell mob l sat on (2012). Myeloma Euronet AISBL, www.myeloma-euronet.org (18.01.2013).
Portmann-Lanz, C. B. ve ark. (2010). Neurogen c character st cs of placental stem cells n preeclamps a. Am J Obstet Gynecol., 203(4): 399.e1-399.e7.
Salooja, N. ve ark. (2001). Pregnancy outcomes after per pheral blood or bone marrow transplantat on: A retrospect ve survey. The
Lancet, 358(9278): 271-276.
Sanders, J. E. ve ark. (1996). Pregnanc es follow ng h gh-dose cyclophospham de w th or w thout h ghdose busulfan or totalbody rrad at -on and b-one marrow transplantat -on. Blood, 87(7): 3045-3052. Schechter, T., F nkelste n, Y., Doyle, J., Koren, G. (2005). Pregnancy after stem cell transplantat on. Can Fam Physician., 51(6): 817-818.
Tan, X. W. ve ark. (2005). Fetal m croch mer sm n the maternal mouse bra n: A novel populat on of fetal progen to or stem cells able to cross the blood-bra n barr er? Stem Cells, 23(10): 1443-1452.
Türk Hematoloj Derneğ (2010). Kök hücre nakl , http://www.thd. org.tr/thd_halk/?sayfa=Kok_Hucre_Nakl (11.03.2014).
Wah d, F. S. A. ve ark. (2012). Eff ects of preeclamps a on the y eld of hematopo et c stem cells obta ned from umb l cal cord blood at del very. J Obstet Gynaecol., 38(3): 490-497.
Wang, Y. ve ark. (2004). Fetal cells n mother rats contr bute to the remodel ng of l ver and k dney after njury. Biochem Biophys Res
Commun., 325(3): 961-967.
Yıldırım, G., Hotun- Şah n, N. (2007). Kök hücre nakl ve hemş rel k yaklaşımı. İ. Ü. F. N. Hem. Derg., 15(60): 188-194.
Young, B. K. (2006). Emerg ng stem cell therap es: The role of cord blood banks. Supplement to OBG Management: 3-16, http:// www.obgmanagement.com. (18.01.2013).
