OMUR‹L‹K YARALANMALI ÇOCUK HASTALARIN DEMOGRAF‹K ÖZELL‹KLER‹
DEMOGRAPHIC DATA OF THE PEDIATRIC SPINAL CORD INJURED PATIENTS
Bar›n SELÇUK MD*, Nilgün fi‹Mfi‹R MD*, Aydan KURTARAN MD*, Murat ERSÖZ MD*, Nebahat SULUBULUT MD*, Müfit AKYÜZ MD
* Ankara Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi, I. FTR Klini¤i
F‹Z‹KSEL TIP
ÖZET
Bu çal›flmada hastanemizde yatarak rehabilitasyon program›na al›nan omurilik yaralanmal› çocuk hastalar›n klinik ve demografik özellikleri dosyalar› tara-narak retrospektif olarak incelendi.
Çal›flmaya 28’si erkek, 15’i k›z, 2-16 yafllar› aras›nda yafl ortalamas› 11.9 ± 3.6 yafl olan 43 omurilik yaralanmal› çocuk hasta al›nd›. Etiyolojide en s›k rast-lananan neden %39.5 ile trafik kazas› idi. Nörolojik seviye olarak %67.5 oran› ile en fazla torakal bölge yaralanmalar› vard›. Bunu %20.9 oran› ile lumbal bölge ve %11.6 oran› ile servikal bölge izliyordu. ASIA’ya gore 25 (%58.1) hasta ASIA Frankel A, 3 (%7.0) hasta ASIA Frankel B, 4 (%9.3) hasta ASIA Frankel C, 2 (%4.7) hasta ASIA Frankel D ve 9 (%20.9) hasta kauda eqina sendromu olarak de¤erlendirildi. Hastalar›m›z›n hastanede ortalama kal›fl süresi ortalama 66.4 ± 33.2 gündü. Hastalar›n yat›fllar› boyunca en s›k izlenen t›bbi komplikasyon %55.8 ile idrar yolu enfeksiyonuydu. Bunu %46.5 ile yatak yaras›, %32.6 ile vertebra deformiteleri ve %27.9 ile kontraktürler izliyordu.
Anahtar Kelimeler: Omurilik yaralanmas›, çocuk, epidemiyoloji, rehabilitasyon SUMMARY
In this study, pediatric spinal cord injured patients were retrospectively evaluated for their clinical and demographical data.
Forty-three children with spinal cord injury were included in this study. Twenty- eight were male and fifteen were girl, their mean age was 11.9 ± 3.6 years. The major etiological factor was motor vehicle accidents with 39.5%. The most common level of neurologic injury was the thoracic region with 67.5% and fol-lowed by lumbar region with 20.9% and cervical region with 11.6%. Neurological syndromes on presentation were ASIA Frankel A in 25 (58.1%) patients, ASIA Frankel B in 3 (7.0%) patients, ASIA Frankel C in 4 (9.3%) patients, ASIA Frankel D in 2 (4.7%) patients and cauda equina syndrome in 9 (20.9%) according to ASIA. The average length of stay in hospital was 66.4 ± 33.2 days. The most commonly encountered complication during to hospital stay was urinary infec-tion with 55.8% and followed by pressure ulcers with 46.5%, spinal deformities with 32.6% and contractures with 27.9%.
Key Words: Spinal cord injury, child, epidemiology, rehabilitation
G‹R‹fi
Tüm omurilik yaralanmalar›n›n %5’i çocuklarda ve 16 yafl›n al-t›ndaki adölesanlarda görülmektedir (1,2). Bu oran göreceli olarak az olmas›na ra¤men hastal›¤›n çocukta, ailesinde ve toplumda oluflturdu¤u ekonomik, psikolojik ve sosyal hasarlar çok daha üst boyutlara ulaflabilmektedir. Ayr›ca bu çocuklarda t›bbi teknoloji ve akut bak›m olanaklar›n›n geliflmesi ile para-lel olarak beklenen yaflam süresinin genel populasyona yak-laflm›fl olmas›, bu çocuklarda rehabilitasyon program›n›n öne-mini daha da art›rmaktad›r (2).
Ülkemizde eriflkin omurilik yaralanmal› hastalara iliflkin istatis-tiksel veriler olmas›na ra¤men çocuk omurilik yaralanmalar›
için bu veriler yeterli ve net de¤ildir (3,-4,5). Bu hastalar›n de-mografik özellikleri ile ilgili net verilerin saptanmas› muhteme-len yaflamlar› boyunca ciddi fonksiyonel k›s›tl›l›klarla yaflaya-cak olan bu çocuklara daha iyi rehabilitasyon olanaklar› suna-cakt›r.
Bu çal›flmada, hastanemizde yatarak rehabilitasyon program›-na al›program›-nan çocuk omurilik yaralanmal› hastalar›m›z›n klinik ve demografik özelliklerinin bildirilerek literatür eflli¤inde tart›fl›l-mas› amaçlanm›flt›r.
GEREÇ VE YÖNTEM
Ankara Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon E¤itim ve Araflt›rma Hastanesinde Ocak 2000-Ocak 2004 tarihleri aras›nda yatarak
rehabilitasyon program›na al›nan 2-16 yafllar› aras›ndaki 43 omurilik yaralanmal› çocuk hastan›n dosyas› retrospektif ola-rak incelendi. Çal›flmaya travmatik omurilik yaralanmal› hasta-lar al›nd› ve enfeksiyon, tümöral ve konjenital nedenli omuri-lik hasarlar› çal›flma d›fl› b›rak›ld›. Yafl, cinsiyet, ortalama has-tal›k süreleri, hastanede yat›fl süreleri, nörolojik ve kemik ya-ralanma seviyeleri, ASIA s›n›flamalar›, etiyolojik nedenleri, fonksiyonel durumlar› ve hastanede yatt›klar› dönem içerisin-de izlenen komplikasyonlar belirlendi.
Tan›mlay›c› istatistiksel analizler SPSS 10.0 paket program› ile yap›ld›.
BULGULAR
Çal›flmaya 28’si (%65.1) erkek, 15’i (%34.9) k›z, 2-16 yafllar› aras›nda yafl ortalamas› 11.9 ± 3.6 olan 43 omurilik yaralanma-l› çocuk hasta ayaralanma-l›nd›. Etiyolojide en s›k rastlananan neden 17 hastada (%39.5) trafik kazas› idi. Bu kazalar›n 12’si araç içi, 5’i ise araç d›fl› idi. Bunu 15 (%34.9) hasta ile yüksekten düflme izliyordu (Tablo I).
Tablo I: Çocukluk ça¤› omurilik yaralanmalar›n›n etiyolojik nedenleri Trafik kazas› 17 (%39.5) Yüksekten düflme 15 (%34.9) Ateflli silah yaralanmas› 4 (%9.3) Bisiklet / sal›ncaktan düflme 4 (%9.3) Iyatrojenik (skolyoz operasyonu sonras›) 1 (%2.3) Göçük alt›nda kalma 1 (%2.3) Bo¤a alt›na kalma 1 (%2.3)
Hastalar›m›z›n hastanede ortalama kal›fl süresi servikal lezyon-larda 60.6 ± 16.1 gün, torakal lezyonlezyon-larda 68.5 ± 39.2 gün ve lomber lezyonlarda 67.1 ± 32.7 gün olmak üzere tüm gruplar-da minimum 17, maksimum 162 gün ve ortalama 66.4 ± 33.2 gündü. Hastalar›n olaydan ilk rehabilitasyon programlar›na bafllanana kadar geçen süreleri de¤erlendirildi¤inde, hiçbir hastan›n daha önce baflka bir rehabilitasyon merkezine bafl-vurmad›klar› ve 7 hastan›n olaydan 1 ile 5.5 y›l sonra hastane-mize baflvurduklar› ö¤renildi. Di¤er 36 hastan›n ise hastanemi-ze yatma süresi olaydan minimum 18, maksimum 360 gün olup ortalama 91.5 ± 85 gündü.
Hastalar›m›z›n bilgisayarl› tomografi sonuçlar›na göre kemik yaralanma seviyeleri de¤erlendirildi¤inde en s›k torakal bölge yaralanmalar› (15 hasta T1-T10, 10 hasta T11-T12) görülmüfl-tür. Alt› (%14.0) hastada bilgisayarl› tomografide herhangi bir kemik lezyona rastlanmam›fl ancak omurilik yaralanmas› gö-rülmüfl ve bunlar radyolojik olarak tespit edilen vertebra
k›r›-¤› olmaks›z›n geliflen omurilik yaralanmas› (SCIWORA: Spinal cord injury without radiographic abnormalities) olarak kabul edilmifltir (Tablo II).
Tablo II: Hastalar›m›z›n bilgisayarl› tomografi ile tespit edilen kemik düzeyleri
C4-C8 5 (%11.6)
T1-T10 15 (%34.9) T11-T12 10 (%23.3)
L1-L3 7 (%16.3)
SCIWORA 6 (%14.0)
Hastalar›m›z›n nörolojik de¤erlendirmesinde 5 (%11.6) hasta servikal (1’i ASIA A, 3’ü ASIA C, 1’i ASIA D), 29 (%67.5) hasta torakal (24’ü ASIA A, 3’ü ASIA B, 1’i ASIA C, 1’i ASIA D) ve 9 (%20.9) hasta lumbal bölge lezyonluydu. ASIA’ya gore 25 (%58.1) hasta ASIA Frankel A, 3 (%7.0) hasta ASIA Frankel B, 4 (%9.3) hasta ASIA Frankel C, 2 (%4.7) hasta ASIA Frankel D ve 9 (%20.9) hasta kauda eqina sendromu olarak de¤erlendi-rildi (Tablo III).
Tablo III: Hastalar›m›z›n nörolojik yaralanma düzeyleri Frankel
A B C D Kauda eqina Toplam C4-C8 1 - 3 1 5 (%11.6) T1-T10 17 1 1 1 20 (%46.5) T11-T12 7 2 - - 9 (%20.9)
L1-L3 9 9 (%20.9)
Toplam 25 3 4 2 9 43 (%100)
Hastalar›n yat›fllar› boyunca en s›k izlenen t›bbi komplikasyon toplam 24 (%55.8) hasta ile idrar yolu enfeksiyonuydu. Bunu 20 (%46.5) hasta ile yatak yaras›, 14 (%32.6) hasta ile vertebra deformiteleri ve 12 (%27.9) hasta ile kontraktürler izliyordu. Omurilik yaralanmas›na efllik eden fraktürler 7 (%16.3) hasta-da, derin ven trombozu 6 (%14.0) hastada ve medikal tedavi gerektiren depresyon 6 (%14.0) hastada izlendi. ‹drar yolu en-feksiyonu d›fl›nda üriner sisteme ait balanit 4 (%9.3), üretral fistül 2 (%4.7), üretral rüptür 1 (%2.3) hastada izlendi. Görü-len tüm t›bbi komplikasyonlar Tablo IV’de gösterilmifltir.
Tablo IV: Hastalar›n yat›fl süreleri boyunca izlenen t›bbi komplikasyonlar ‹drar yolu enfeksiyonu 24 (%55.8) Yatak yaras› 20 (%46.5) Vertebra deformiteleri 14 (%32.6) Kontraktürler 12 (%27.9) Fraktürler 7 (%16.3) Derin ven trombozu 6 (%14.0)
Depresyon 6 (%14.0) Balanit 4 (%9.3) Akci¤er enfeksiyonu 3 (%7.0) Heterotopik osifikasyon 2 (%4.7) Üretral fistül 2 (%4.7) Üretral rüptür 1 (%2.3) Periferik sinir hasar› 1 (%2.3) Siringomyeli 1 (%2.3)
Hastalar›m›z›n nörojenik mesanelerine yönelik uygulanan re-habilitasyon programlar› sonras›nda 19 (%44.2) hasta temiz aral›kl› kateterizasyon (TAK) yapar halde, 14 (%32.6) hasta da-imi kateterizasyon ile ve 10 (%23.3) hasta spontan idrar yapar halde taburcu edilmiflti.
Taburculuklar›nda 9 (%20.9) hasta tekerlekli sandalye seviye-sinde (7’si ASIA A, 2’si ASIA C), 3 (%7.0) hasta parallel bar içinde terapötik amaçl› vertikalize edilerek (2’si ASIA A, 1’i ASIA B), 27 (%62.8) hasta parallel bar d›fl›nda ortez ve yard›m-c› araçlarla ambule olarak (16’s› ASIA A, 2’si ASIA B, ‘si ASIA C)ve 4 (%9.3) hasta ise parallel bar d›fl›nda ba¤›ms›z ambule olarak (4’ü ASIA D) evlerine gönderilmiflti.
TARTIfiMA
Omurilik yaralanmal› çocuklar›n insidans› ABD’lerinde y›lda bir milyon çocukta 9-18.2 aras›nda, ‹sveç’te y›lda bir milyon çocukta 4.9, Yeni Zellanda’da ise y›lda bir milyon çocukta 8.9 olarak bildirilmifltir (6-,7,8,9). Omurilik yaralanmal› çocuklar tüm omurilik yaralanmalar›n›n ise %1-10’unu oluflturmaktad›r (1,2,10). Bizim ülkemizde ulusal veri toplama merkezleri iyi örgütlenmedi¤i için bu verilere ulaflmak mümkün olmamakta-d›r.
Eriflkinlerde oldu¤u gibi çocuklarda da motorlu araç kazalar› en s›k yaralanma sebebidir. Bu oran %38-64 aras›nda de¤ifl-mektedir (1,2,8,11). Bunu birçok çal›flmada dalma, kayak kay-ma ve at binme gibi spor yaralankay-malar› takip ederken, baz› ça-l›flmalarda fliddet olaylar›ndan kaynaklanan yaralanmalar ikin-ci s›rada yer almaktad›r (1,2,8,11). ABD’de 8 yafl›n alt›ndaki çocuklar›n %15’i fliddet olaylar›ndan dolay› yaralanmaktad›r (1). Bizim çal›flmam›zda da en s›k neden % 39.5 ile motorlu araç kazalar› idi. Bunu %34.9 ile yüksekten düflmeler izliyor-du. Bizim çal›flmam›zda fliddet olaylar›na ba¤l› omurilik yara-lanmas› hiç görülmezken, ateflli silah yaralanmalar›na ba¤l› omurilik yaralanmalar› %9.3 oran›nda izlendi. Ruge’nin çal›fl-mas›nda da ateflli silah yaralanmas›na ba¤l› omurilik yaralan-mas› %12 oran›nda bildirilmifltir (12). Garcia ve arkadafllar›n›n çal›flmas›nda ateflli silah yaralanmas›na ba¤l› omurilik yaralan-ma oran› %48 olarak bilidirilmifltir (2). DeVigo ve arkadafllar›-n›n çal›flmas›nda da en s›k ratlanan neden motorlu araç kaza-lar› iken bu oran›n eriflkinlerden çok daha yüksek oldu¤u bil-dirilmifltir (13). DeVigo spor yaralanmalar›, fliddet olaylar›na ba¤l› yaralanmalar ve medikal ve cerrahi komplikasyonlara
ba¤l› omurilik yaralanmalar›n›n çocuklarda eriflkinlere oranla daha s›k görüldü¤ünü vurgulam›flt›r (13). Eriflkinlerde görülen omurilik yaralanmalar›n›n tersine çocuk omurilik yaralanmas› çal›flmalar›nda k›z erkek oran› yaklafl›k eflit bulunmufltur (1,8). DeVigo erkek oran›n 16-21 yafl grubunda %83, 0-5 yafl gru-bunda ise %51 oldu¤unu bildirmifl ve yaflla erkek oran›n›n düfltü¤ünü belirtmifltir (13). Garcia’n›n çal›flmas›nda erkek ora-n› %70 olarak bildirilirken, bizim çal›flmam›zda ise erkek k›z oran› (E/K:1.86) erkek lehinedir. Bu ülkemizde k›z çocuklar›-na gereken önemin verilmemesinden kayçocuklar›-naklan›yor olabilir. Augutis çocuklar›n rehabilitasyon ünitelerinde tedavi yafl› or-talamas›n› 14, Garcia yafl oror-talamas›n› 13.1 olarak bildirirken (2,8), bizim çal›flmam›zda yafl ortalamas› 11.8 idi.
Yaralanma sonras› hastalar›n rehabilitasyon merkezinde kal›fl süresini birçok faktör belirleyebilir. Nörolojik lezyon seviyesi, yaralanman›n komplet ya da inkomplet oluflu ve geliflen medi-kal komplikasyonlar bu süreyi belirleyen baz› faktörlerdir (1). Çorapc› ve arkadafllar›n›n meningomyeloselli çocuklarda yap-t›klar› çal›flmada bu süre ortalama 75 gün olarak belirlenmifltir (14). Aybay ve arkadafllar›n›n serebral palsili çocuklarda yapt›k-lar› çal›flmada ise bu sure ortalama 84 gün olarak bildirilmifltir (15). Bu eriflkin omurilik yaralanmal› hastalarda ortalama 70 gündür (16). Bizim çal›flmam›zda bu süre hem di¤er çocukluk ça¤› hastal›klar›yla hem de eriflkin omurilik yaralanmal› hasta-larla uyumlu olarak 66 gün olarak tespit edilmifltir.
‹lk rehabilitasyona bafllama yafl› meningomyeloselli çocuklar-da 6 y›l, serebral palsili çocuklarçocuklar-da 5.5 y›l olmas›na ra¤men, bu süre omurilik yaralanmal› eriflkin hastalarda ortalama 79 gündür (14,15,17). Bizim çal›flmam›zda ise 94 gün olarak tes-pit edilmifltr. Meningomyeloselli ve serebral palsili çocuklarda tan›n›n aile taraf›ndan kolay kabul edilmemesi, rehabilitasyon kavram›n›n yayg›nlaflmam›fl olmas› ve en önemlisi, ilk y›llarda fonksiyonel defisitin belirgin olarak gözlenemeyip, ilerleyen y›llarda kavranarak tedavi yöntemlerinin araflt›r›lmas›na ba¤la-nabilir. Omurilik yaralanmal› hastalarda ise fonksiyonel kay›p hemen göze çarpmakta ve bu da rehabilitasyon için geçen sü-reyi k›saltmaktad›r.
Garcia ve Ghatan’n›n çal›flmalar›nda en s›k torakal lezyonlara rastlanmakta bunu servikal lezyonlar izlemektedir (2,11). Au-gutis ise torakal ve servikal lezyonlar› eflit bulmufltur (8). Wang ise 30 omurilik yaralanmal› çocuk hastadan 7’sinde
kranioser-vikal, 12’sinde serkranioser-vikal, 5’inde torasik ve 6’s›nda torakolomber lezyon bildirmifltir (18). Eriflkin omurilik yaralanmalar›nda %78 ile en s›k torakal lezyonlar izlenmektedir (16). Garcia’n›n ça-l›flmas›nda %45 çocuk komplet iken, Augutis’in çaça-l›flmas›nda komplet çocuk oran› yine yaklafl›k %45’lerde bildirilmifltir. Wang 30 çocuk hastan›n 20’sinin ASIA A oldu¤unu bildirmifl-tir (18). DeVigo ise küçük yafllarda komplet yaralanma oran›-n›n büyük yafllara oranla daha yüksek oldu¤unu bildirmifltir (0-5 yafl grubunda %69 iken 16 yafl üzerinde %51) (13). Erifl-kinlerde ise %64 oran›nda ASIA Frankel A hasta bildirilmifltir (16). Bizim çal›flmam›zda torakal lezyonlar %67.5 ile en s›k iz-lenen yaralanma bölgesidir. Servikal lezyonlar ise %11.6 ile son s›rada geliyordu. Komplet omurilik yaralanmal› çocuk ora-n› ise %58.1 idi. Çocuklarda kafa vücut oraora-n›ora-n›n eriflkinlere gö-re büyük olmas› ve nispeten boyun kaslar›n›n zay›f olmas› özellikle trafik kazalar› s›ras›nda whiplash yaralanmalara daha s›k maruz kalmalar›na neden olmaktad›r (19). Ülkemizdeki so-nuçlar ise hala yaralanma sonras› acil yard›m›n uygun olarak yap›lamamas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Geliflmekte olan omurilikte afl›r› elastikiyet, yüzeyel yerleflim, faset eklemlerin horizontal yerleflimi ve frajil vertebra son plaklar› normal spinal grafilerle birlikte olan yüksek omurilik yaralanma insidans›na katk›da bulunur (1, 18-21). Augutis spi-nal kord yaralanmal› çocuklarda bu oran› %6, Bosch ve Wang %25 olarak bildirirken, baz› yay›nlarda bu oran %40-75’lere ulaflmaktad›r (1, 18, 20). Bizim çal›flmam›zda bu oran %14 ola-rak tespit edilmifltir.
Omurilik yaralanmal› hastalarda tedavi maliyeti art›ran, hasta-n›n rehabilitasyon merkezinde yat›fl süresini uzatan ve yaflam kalitesini düflüren en önemli faktörler medikal komplikasyon-lard›r. Omurilik yaralanmal› hastalarda major mortalite nedeni solunum sistemine ait komplikasyonlar olarak bildirilmektedir (1, 22, 20). Bizim hastalar›m›z›n daha çok kronik dönem has-talar› olmas›ndan dolay› solunum sistemi komplikasyonlar›na çok az oranda rastlanm›flt›r. Bizim çal›flmam›zda hastalar›m›z›n yat›fllar› boyunca en s›k izlenen t›bbi komplikasyon toplam 24 (%55.8) hasta ile idrar yolu enfeksiyonuydu. ‹drar yolu enfek-siyonu d›fl›nda üriner sisteme ait balanit %9.3, üretral fistül %4.7, üretral rüptür %2.3 hastada izlendi. Bu yüksek oran has-talar›m›z›n ço¤una hastanemize baflvurana kadar hiçbir ürolo-jik de¤erlendirme ve tedavinin yap›lmam›fl olmas› ve ailelerin çocuklar›n ürolojik problemleri ve bunlar›n önemi konusunda yeterli bilgiye sahip olmamas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Erifl-kinlerde oldu¤u gibi çocuklarda da mesane rehabilitasyonu-nun ana amac›, düflük mesane içi bas›nc› sa¤lamak, enfeksi-yon, vezikoüreteral reflü, üst üriner sistem dilatasyonu ve tafl gibi komplikasyonlar› önleyerek böbrek fonksiyonlar›n› koru-mak ve sosyal aç›dan uygun bir kontinans› sa¤lakoru-makt›r (1). Bi-zim hastalar›m›z›n bu amaçla nörojenik mesanelerine yönelik uygulanan rehabilitasyon programlar› sonras›nda %23.3 hasta spontan idrar yapar halde, %44.2 hastada temiz aral›kl› katete-rizasyon (TAK) yapar halde taburcu edilmifllerdir. Hastalar›-m›zda üriner sistem komplikasyonlar›n› %46.5 hasta ile yatak yaras› izlemektedir. Özellikle iskelet maturasyonu geliflmeden oluflan çocukluk ça¤› omurilik yaralanmalar›nda vertebra de-formitelerine çok s›k rastlanmaktad›r. Bu çocuklar›nda %67 ka-dar› torakolomber kapasitenin, kardiopulmoner rezervin, mu-kuloskeletal bütünlü¤ün daha fazla kayb›n› önlemek için cer-rahiye ihtiyaç duyarlar (1). Bizim hastalar›m›z›n %32.6’s›nda vertebra deformitelerine ratlanm›flt›r ve en s›k izlenen üçüncü komplikasyondur.
Ambulasyonda baflar› bafll›ca nörolojik lezyon seviyesi, moti-vasyon, vücut ölçüsü ve mukuloskeletal bütünlük olmak üze-re bir dizi faktöüze-re ba¤l›d›r (1). Çocuk omurilik yaralanmal› hastalarda ambulasyon için kas ihtiyaçlar› ve ortez reçeteleri eriflkinlerdekine benzerdir. Bizim hastalar›m›z›n %20.9’u teker-lekli sandalye seviyesinde, %7.0’si parallel bar içinde terapötik amaçl› vertikalize edilerek, %62.8 parallel bar d›fl›nda ortez ve yard›mc› araçlarla ambule olarak ve %9.3’ü ise parallel bar d›-fl›nda ba¤›ms›z ambule olarak taburcu edilmiflti.
Birçok bak›mdan omurilik yaralanmal› çocuklar›n klinik özel-likleri eriflkinlerle paralellik göstermesine ve az görülmesine ra¤men, çocu¤a yaln›zca minyatür bir eriflkin gözüyle bakma-mak ve özgül fizyolojik parametreleriyle de¤erlendirmek ge-reklidir (23). Bu yüzden çocuk omurilik yaralanmalar› ayr› bir öneme sahiptir ve bu çocuklar›n sosyal geliflimi için medikal komplikasyonlar en aza indirilmeli, okula ve topluma geri dö-nüflleri çok iyi planlanmal› ve düzenlenmelidir.
KAYNAKLAR
1. Frost FS. Spinal Cord Injury Medicine. In Braddom RL ed(s). Physical Medicine and Rehabilitation. Philadelphia: WB Saunders, 2000: 1230-1282.
2. Garcia RA, Gaebler-Spira D, Sisung C, HeinemannAW. Functional improvement after pediatric spinal cord injury. Am J Phys Med Rehabil 2002; 81: 458-463.
3. Dinçer F, Oflazer A, Beyazova M, Çeliker R, Baflgöze O, Alt›oklar K. Traumatic spinal cord injuries in Turkey. Pa-raplegia 1992; 30(9): 641-646.
4. Karamehmeto¤lu SS, Nas K, Karacan ‹, et al. Traumatic spinal cord injuries in southeast Turkey: an epidemiologi-cal study. Spinal Cord 1997: 35(8): 531-533.
5. Karacan ‹, Koyuncu H, Pekel O, et al. Traumatic spinal cord injuries in Turkey: a nation-wide epidemiological study. Spinal Cord 2000; 38(11): 697-701.
6. Buechner J, Speare M, Fontes J. Hospitalizations for spi-nal cord injuries, 1994-1998. Med Health Res Inst 2000; 83: 92-93.
7. Kewalramani LS, Kraus JF, Sterling HM. Acute spinal cord lesions in a pediatric population: epidemiological and cli-nics features. Paraplegia 1980; 18: 206-218.
8. Augutis M, Levi R. Pediatric spinal cord injury in Sweden: incidence, etiology and outcome. Spinal Cord 2003; 41: 328-336.
9. Dixon G, Danesh J, Caradoc-Davies T. Epidemiology of spinal cord injury in New Zealand. Neuroepidemiology 1993; 12: 88-95.
10. Osenbach RK, Menezes AN. Pediatric spinal cord and ver-tebral column injury. Neurosurgery 1992; 30: 385-390. 11. Ghatan S, Ellenbogen RG. Pediatric spine and spinal cord
injury after inflicted trauma. Neurosurg Clin N Am 2002; 13: 227-233.
12. Ruge JR, Sinson GP, McLone DG, Cerullo LJ. Pediatric spi-nal injury: the very young. J Neurosurg 1988; 68: 25-30. 13. DeVigo MJ, Vogel LC. Epidemiology of spinal cord injury
in children and adolescents. J Spinal Cord Med 2004; 27 Suppl 1: S4-10.
14. Çorapc› ‹, Selçuk B, Akyüz M, Dülgero¤lu D, Tunç H, Çakc› A. Meningomyeloselli çocuklarda nöromusküler sistem de¤erlendirmesi. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2002; 48(4): 6-14.
15. Aybay C, Erkin G, Do¤an A, Akyüz M, Özgirgin N. Sereb-ral Palside lokomosyon paternleri. Türk Fiz T›p Rehab 2002; 48(1): 17-22.
16. Bayramo¤lu M, Sözay S, Kemiksizo¤lu A, Leblebici B, Ak›nbingöl M, Karatafl M. Spinal kord hasarl› hastalar›n demografik özellikleri. Romatol T›b Rehab 2002: 13(3): 179-181.
17. Bayramo¤lu M, Sözay S, Kemiksizo¤lu A, Dilek A, Kara-tafl M, Çetin N. Spinal kord yaral› hastalarda anemi. Ro-matol T›b R ehab 2001 ;12(4): 246-248.
18. Wang MY, Hoh DJ, Leary SP, Griffith P. High rates of ne-urological improvement following severe traumatic pedi-atric spinal cord injury. Spine 2004; 29(13): 1493-7. 19. Hadley MN. Management of pediatric cervical spine and
spinal cord injuries. Neurosurgery 2002; 50(3) Supple-ment: 85-98.
20. Orhun H, Saka G, Berkel T. Çocukta vertebra k›r›¤› ol-maks›z›n geliflen spinal kord yaralanmas›. Acta Orthop Traumatol Turc 2002; 36: 268-272.
21. Bosch PP, Vogt MT, Ward WT. Pediatric spinal cord injury without radiographic abnormality (SCIWORA). Spine 2002; 27(24): 2788-2800.
22. Whineteck GG, Charlifue SW, Frankel HL, et al. Mortality, morbidity and psychosocial outcomes of persons spinal cord injured more than 2 years ago. Paraplegia 1992; 30: 617-630.
23. ‹rdesel J. T›bbi rehabilitasyon içinde pediyatrik rehabili-tasyonun yeri. Türk Fiz T›p Rehab Derg 1999; 2(2): 52-55
YAZIfiMA ADRES‹ Dr. Bar›n SELÇUK
Kas›m Gülek Sok. (50.Sok) 1/10 Bahçelievler 06500 ANKARA GSM Tel: 0 505 483 58 98
‹fl Tel: 0 312 310 32 30 / 234 Faks: 0 312 310 42 42 E-mail: barinselcuk@yahoo.com
