Ermeni meselesinin içyüzü

E

rmenı meselesi

leşi

1. Meşrutiyetten

sonra R

l

ısların

fahrikiyle başiadı

tşte dışardaki Ermeni komitelerinin hazırladıkları haritalar. Bu haritalarda Türkiye’nin bir bölümünün Ermenilere ait olduğunu iddia ederler.

Bu kısa derleme için sayın Necla Başgün'ün ‘‘ Abdülhamid’in Cülusun­ dan Zamanımıza Kadar Türk - Ermeni ilişkileri,, adındaki değerli eserle­ riyle, sayın Sadi Koçaş’- ın “ Tarih Boyunca Erme- niler ve Türk Ermeni İlişkileri” . sayın Esat Uras’m “ Tarihte Ermeni- ler ve Ermeni Mes’elesi” ismindeki kitaplanndan ve Belgelerle Türk Tarihi Dergisinde M. Zekâi ök- tem’in makalelerinden ya­ rarlanılmış, ayrıca sayın Enver Ziya KoraPm Os- manlı Tarihi, sayın Tahsin Ünal’ ın Türk Siyasi Tarihi gibi eserlerinden istifade edilmiştir.

mm

Ü

NLÜ bîr Tarihçi Edgar Granville, "Çarhk Rus- yası’mn Türkiye’deki Oyunlan” adlı eserinde “ Er- meniler, ancak Türkiye’de varlıklarını korumuşlardır... Dinlerini ve kültürlerini idâ­ me ettirebilmeleri bakımın­ dan "Türkiye’ ye borçludur­ lar,, der.

Gerçekten tarihe bakıldığı zaman görülmektedir ki Er- meniler, asırlar boyunca han­ gi ülke ile ilişki kurmuşlarsa, bu ülkelerin hepsi onlan din ve mezhepleri bakımından baskı altına almaya çalışmış, sadece Tiirkler, böyle bir bas­ kıya baş vurmamışlardır.

Osmanlı Ûevleti’nin kurulu­ şu sırasında Ermeniler, Kilik- ya'da Kafkasya bölgesinde ve Doğu Anadolu’da ayrı ayrı krallıklar ve beylikler halinde serpilmişlerdi ve dağmık ola­ rak çeşitli devletlerin sınırla­ rı içinde yaşamaktaydılar.

Fetihten önce Orhan­ gazi'min Bursa'yı devlet merkezi olarak kabulün­ den sonra Ermeni Ru­ hani Reisliğinin Bursa'- ya nakledildiğini görürüz.

Fatih döneminde ise o sırada küçük beylikler şeklinde kü­ melenen Ermeni toplulukları, hakları ve hukukları gözetile­ rek OsmanlIların himayesine alınmış, hattâ Fatih henüz İs­ tanbul'u fethetmeden önce Karaman’daki Ermenilerden çoğu İstanbul’a gönderilerek Samatya'ya yerleştirilmişti. Kısacası 15’iııci asırda Fatih

tan Selim ve Kanun! dönem­ lerinde ise göçler büsbütün artar, üstelik Çaldıran Zafe­ rinden, Van bölgesinin işga­ linden sonra, Kuyumcular, sa­ natkârlar, İstanbul’a özellikle gönderilir, inşaat ustaları, kal. falar, mimarlar, Osmanlı Dev- leti’nin kalkınma hareketinde önemli görevler yüklenirler.

Ancak, burada bir noktaya

Derleyen : E. ESEN

Sultan Mehmet ile Ermeniler arasında çok yakın ilişkiler ve Bizans'a karşı içtenliğe daya­ nan bir işbirliği vardı. Nite­ kim, bu işbirliği İstanbul’un fethinden sonra da devam edecek, İstanbul’da ayrı biı Ermeni Patrikhanesi kuruldu­ ğu gibi, bu patrikhaneye Rum­ larla eşit, dinî haklarının bü­ tünü tanınacaktır.

Tarihlerinde ilk olarak din, dil, örf ve âdetlerinde serbest­ lik imkânına kavuşan Erme­ niler artık sevinç içindedir­

ler. Kilikya’dan. Karaman’dan,

Kütahya’dan İstanbul’a göç et-neye başlarlar, Yavuz

Sul-işaret etmek isteriz:

Fetihten önce İstanbul’daki Ermenilerin sayısı pek fazla değildi. Ve bunlar kendilerini şehrin yerlisi addederlerdi. Fe­ tihten sonra gelen ve sayılan gittikçe artan Ermeniler, yani sanatkârlar genellikle taşralı sayılmışlar ve yerli - taşralı mücadelesi, hattâ ileride kar­ deş kavgalarına, siyasi anla­ yış biçimlenmelerine bile dö­ nüşmüştür.

KAYNAŞMA

17'nci yüzyıldan itibaren Er- menileri. yavaş yavaş

hükü-BİRİNC1 Dünya Savaşı’nda Ermeniler Rusların safında yer aldılar ve Türkleri arkadan vurdular, f o ­ toğrafta Ruslar tarafından teçhiz edilmiş gönüllü Ermeni birliklerinden biri istü’ahat ederken...

met hizmetlerinde görürüz. Iiele 19’uncu yüzyılın ortala­ rında hizmet edenlerin sayı­ sı artar, hizmetlerin niteliği önem kazaıur ve böylece dün­ yanın hiç bir ülkesinde bahşe­ dilmeyen haklar, meselâ ba­ kanlıklar, müsteşarlıklar, hâ­ kimlikler v.s. Ermeni vatan­ daşlara da verilir...

Ticaret ve sanayide Erme- ııilerin gelişmesi hızlı olmuş­ tur. Hattâ sadece mensucat sanayiinde değil, kuyumculuk­ tan iyi anladıkları için para basımı (riitphane) işlerinde de ön plâna geçebilmişler, bu arada çoğu aileler, Türkiye’ ­ nin sayılı zenginleri arasında yer alabilmişlerdir.

ASKERLİK İSTEĞİ

Çok gariptir, Ermeniler, Türklerle, 19’uncu yüzyıl or­ talarında o kadar kaynaşmış­ lardır ki askerlik hizmetinden muaf tutulmalarına bile karşı oldular, Osmanlı vatandaşlığı­ na lâyık olmak için padişah­ tan bu ayrıcalığın kaldırılma­ sını, Ermeni gençlerinin de Türk kardeşleriyle birlikte askerlik yapmasını istediler.

teli - dışlılık ve kaynaşık- lılık uzun süre devam etti bu dönemde. O kadar ki 1857 - 1860 yıllan arasında ıslâhat fermanında yapılan çalışmalarla bir (Nizamna- me-i Milleti Ermeniyan) yani Ermeni Milleti Yönetmeliği bile hazırlandı ve eskiden za­ ten mevcut olan haklara çok daha yenileri ilâve edilerek. Ermeni vatandaşlarımız, Os­ man!' vatandaşlarından hayli tercihli hale getirildi.

ERMENİ MESELESİNİN

DOĞUSU

Ermenilerin kıpırdamşlan Birinci Meşrutiyet’in ilânından sonra başlar. Osmanlı Mebu- san Meclisindeki 9 Ermeni milletvekili bulunmasına, biri­ nin de Meclis Başkanvekili ol­ masına rağmen, Rusların teş­ vik ve tahrikleriyle Ermeniler, yeni haklar istemeye yönelir- İer. Balkanlardaki milliyetçi, lik hareketleri, onlan büsbü­ tün körükler, yeni dernekler kurulur, hiç bir yerde çoğun­ luğu teşkil edemeyen bir azın­ lık. âdeta, Türk Devletinin karşısına İk il meye çalışır.

Aslında Rus himayesinin, hattâ müdahalesinin su yüzü­ ne çıkması da bu sıralardadır. Ermeni Patrikhanesi, din kis­ vesi altındr isyan ve ihtilâl bayraktarlığım yaparken. Rus­ ya’daki Ermeniler, Osmanlı Ermenileri adına Çar’a baş vuracaklar, arkasından Zey- tun İsyanı, 1877 - 1878 Os­ manlI - Rıis Savaşı sonundaki

Ayastefanos Anlaşması ve Berlin Antlaşması gelecektir. Bu antlaşmalarda Ermenilerle meskûn yerlerde ıslâhat yapı­ lacağı, din ve mezheplerinin serbest bırakılacağı uluslara­ rası hükme bağlanacak, ege­ men Türklerle azınlık arasın­ daki ilişkiler artık gerginle­ şecektir

Nitekim, vatı ve Bitlis’te o zamanlar Rus Başkonso­ losluğu yapmış olan Gene­ ral Mayevski hatıratında şöy­ le der:

“ 1895 1896 yıllarında Ermeni komiteleri tarafın­ dan ekilen fesat tohumu bu havali halkı arasında öyle bir itimatsızlık hissi yerleş­ tirdi ki hiç bir ıslâhat hare­ kâtı buralarda geçerli ola­ mazdı...” Y A R I N : Hınçak ve Taşnak Örgütleri.. s

BlSiiÉlÉiiíHH

■ Æ Æ Ê SSm ,. ;

Wëâà

B M , y . ' * ; - ? v

Düşmanlık

kime

karşı?

LOS ANGELES’teki Ermenl- ler, “ Türkiere karşı olan düşmanlıklarını bir âbide ile ebediİGşîirmek” amacıy- le, bu şehirde büyük bir âbide dikmişlerdir, tttihat - Terakki devrinde vuku bulan Ermeni ayaklanmasının 53’ üncü yıldönümünde açılışı yapılan bu âbidenin kitabe­ sinde “ Ermeni asıllı Ameri­ kalılar tarafından dikilen bu âbide, insanlığa karşı işlen­ miş cürümler yüzünden ebe­ diyete intikal edenlere ithaf olunmuştur” yazılıdır. (FOTO: HÜRRİYETİ

n a n a m

a n a

1 ix som • S t 3'N^BIUSS

LONGUE MARCHE

I

des

Frontières actuelles Frontières internes Arbitrage de Wilson Frontière de 1920

----R 1 1

R M E N I E N S

Büyük gazetelerde yazarları satın alıp, yazı neşrettiriyorlar

Ermeniler

Avrupada da

faaliyetini

artırdı

B

RUXELLES, (Hürriyet) — Amerika’daki gizli Ermeni teşkilâtlarının

Türkiere karşı gizli bir kat­ liama girişmek için hazırlık­ lara başladığı öne sürülür­ ken Avrupa’daki Ermeniler de satm aldıkları gazeteler vasıtasıyla Türk düşmanlığı­ nı körüklemekte ve özlemini duydukları bir Ermeni ana­ vatanının sınırlarını kendile­ rine göre çizmektedirler.

Nitekim, Belçika ve Fran­ sa’da bulunan Ermeniler, Belçika’nm en büyük gazete­ si olan “ Le Soir” da çalışan Alfred Brochard adlı bir ga­ zetecinin Ermeniler hakkın­ da bir yazıyı kaleme alma­ sını temin etmişlerdir. Le Soir gazetesinde beş sütunda neşredilen bu yazıda Erme- nilerin tarih boyunca geçir­ dikleri dönem. Balkanlar’dan

Türk - Rus sınırına yerleş­ tikten sonra uğradıkları sal­ dırılar ve hangi milletlerin boyunduruğu altına girdikle­ ri anlatılmaktadır.

Yazıda ayrıca, Ermenilerin sadece Rusya’da rahatça ya­ şayabildikleri, her türlü dinî inançlarında serbest oldukla­ rı bildirilmekte ve alenen Türkiere saldırılarak bir ta­ raftan da komünist propa­ gandası yapılmaktadır.

Brochard’ın gayet usta bir üslupla Türk düşmanlığının yanı sıra Rusya ve komüniz­ min propagandasını yaptığı bu yazıda Abdülhamit’ten başka, zamanın Dahiliye Na­ zırı Talât Paşa tarafından Ermenilerin kadın, erkek, ço­ luk çocuk. hattâ Osmanlı

eelrlka’niB en hö­ yük gazetelerinden Le Soir’da Alfred Brochard'ın yardı öı yazıya “ Ermenilerin büyük yolu” baslığı konulmuş ve bir ele Ermenistan harita­ sı basılmıştır. Ermenistan’ın muh­ temel sınırlan gös­ terilmektedir. An» haritadaki İşaretlerle gösterilen sınırlar ise. (Yukarıdan aşa­ ğıya) 1 — Bugünkü sınırlar. 2 — Erme­ nilerin Rusya teinde­ ki dahili sınırlan. 3 — Başkan Wii- son’un hakemlimi a l­ tında belirtilen sı­ nırlar, 4 — 1920' deki Kars ve r i varı­ nı içine alan Erme­ nistan sırırları İşa­ retlemektedir.

Ordusu içindeki Ermenilerin bile tam bir katliamı için emir verildiği belirtilmekte ve buna dair ellerinde belge­ ler bulunduğu iddia edilmek­ tedir.

Brochard bu arada, Ata­ türk’e de dil uzatarak, onun verdiği emirle Ermenilerin Türkiye sınırlan dışına sü­ rüldüğünü iddia etmektedir. Türklerin katliam hareket­ lerine karşı Ermenilerin de boş durmadıklarını ve ara­ larında Daşnaklar, Hınçak- lar ve Ramkayarlar adı altın­ da intikam partileri kurduk- lannı belirtmekten çekinme­ yen Brochard, bu partilerin Rusya ve Ermeni kiliseleri tarafından da desteklendiğini açıklamaktadır.

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi