G‹R‹fi
Alzheimer hastal›¤›, ba-k›m verenlerde yo¤un stres ve yük yaratan ilerleyici ve dejeneratif bir hastal›kt›r. Bak›m verme yükü yaratt›¤› yo¤un yaflam stresi ve zor-lanma sonucu psikiyatrik morbiditeye neden olur. Depresyon, bak›m verenler-de en s›k görülen psikiyatrik morbiditedir ve oran› %14-47 olarak bildirilir (Dura ve ark. 1991). Bu oran toplum-da görülen depresyon oran›-n›n üstündedir (Brodaty 1998). Bak›m verenlerde ge-liflen depresyon, Alzheimer hastal›¤›n›n çeflitli özellikle-rine ba¤l› olabilece¤i gibi, bak›m verenin sosyodemog-rafik özellikleri ve bak›m verme biçiminin de depres-yonla iliflkili olmas› olas›d›r. Bak›m verenlerde görülen psikiyatrik morbidite etnik ve kültürel yap›ya göre de de¤iflir (Janevic ve Connell 2001). Stresle bafla ç›kma yollar›, sosyal destek sistemi, cinsiyet ve âile içi rollerin farkl›l›¤›ndan kaynaklanan etmenler farkl› kültürlerde psikiyatrik morbiditenin s›k-l›k ve görülme biçimini etki-leyebilir.
Bu çal›flman›n amac›, toplumumuzda Alzheimer hastalar›n›n bak›m verenle-rindeki depresyon düzeyle-rinin, bak›m veren sosyode-mografik özellikleri ve ba-k›m verme biçimi ile iliflkisi-ni araflt›rmakt›r.
A
A
E. Yusuf Sivrio¤lu
THE RELATION BETWEEN CAREGIVING STYLE DEPRESSION AND SOCIODEMOGRAPHIC CHARACTERINTICS OF
CARE-GIVERS OF ALZHEIMER’S PATIENTS ABSTRACT
Objective:The aim of this study is to evaluate the relationship between caregiver depressi-on, and sociodemographic and caregiving characteristics of caregivers of Alzheimer patients. Method: Fifty patients and their caregivers were recruited from the outpatient dementia cli-nic of Uludag University Psychiatry Department. Study population consisted of patients fulfil-ling the criteria for Alzheimer’s type dementia for DSM-IV and ICD-10 criteria, and their ca-regivers. Standardized Mini Mental State Examination (S-MMSE) and Global Deterioration Scale were applied to patients while Hamilton Depression Rating Scale (HAM-D) 17 item ver-sion was applied to caregivers. Sociodemographics of caregivers and care giving characte-ristics were recorded.
HAM-D scores were compared according to sociodemographic and caregiving characteris-tics. Age, gender distribution and education levels of caregivers with a HAM-D score ≥10 and a HAM-D score <10 were also compared.
Results: Total care giving duration and HAM-D scores of female caregivers were signifi-cantly higher than male caregivers.
Psikiyatri Uzman›, Uluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dal› - 16059 Görükle, Bursa / Tel: 224 442 8400 / 1082 / Faks: 224 442 8852 e-posta: ysivri@uludag.edu.tr
L
LZ
ZH
HE
E‹‹M
ME
ER
R H
HA
AS
ST
TA
AL
LA
AR
RIIN
NIIN
N B
BA
AK
KIIM
M
V
VE
ER
RE
EN
NL
LE
ER
R‹‹N
ND
DE
E S
SO
OS
SY
YO
OD
DE
EM
MO
OG
GR
RA
AF
F‹‹K
K
Ö
ÖZ
ZE
EL
LL
L‹‹K
KL
LE
ER
R v
ve
e B
BA
AK
KIIM
M V
VE
ER
RM
ME
E B
B‹‹Ç
Ç‹‹M
M‹‹N
N‹‹N
N
D
DE
EP
PR
RE
ES
SY
YO
ON
N D
DÜ
ÜZ
ZE
EY
Y‹‹Y
YL
LE
E ‹‹L
L‹‹fi
fiK
K‹‹S
S‹‹
ÖZETAmaç: Alzheimer hastalar›n›n bak›m verenlerinin sosyodemografik özellikleri ve bak›m verme biçimleri ile depresyon düzeyleri aras›ndaki iliflkinin araflt›r›lmas›.
Yöntem: Denekler Uluda¤ Üniversitesi Psikiyatri Anabilim Dal› demans poliklini¤ine bafl vuran, DSM-IV ve ICD-10 kriterlerine göre Alzheimer tipi demans tan›s› alan 50 hasta ve bak›m verenlerinden olufltu. Hastalara Standardize Mini Mental Test (S-MMSE) ve Global Y›k›m Ölçe¤i (GDS), bak›m verenlere Hamilton Depresyon Derecelendirme Ölçe¤i (HAM-D) 17 itemlik versiyonu uyguland›. Hasta ve bak›m verenlerin sosyodemografik özellikleri kaydedildi.
HAM-D puanlar› bak›m verenlerin sosyodemografik ve bak›m verme özelliklerine göre kar-fl›laflt›r›ld›. HAM-D puan› 10’un alt›nda olan bak›m verenlerle 10 ve üzerinde olanlar›n yafl, cinsiyet, e¤itim düzeyleri ve bak›m verme biçimleri karfl›laflt›r›ld›.
Bulgular: Kad›n bak›m verenlerin toplam bak›m süresi ve HAM-D puanlar› erkeklerinkin-den anlaml› derecede yüksekti.
Kad›n bak›m verenler, hasta ile ayn› cinsiyetten olanlar, düflük e¤itim düzeyine sâhip olan-larda HAM-D puanlar›n›n daha yüksek oldu¤u ve bu özelliklere sâhip olanolan-larda HAM-D pu-an› 10 ve üstünde olma oranlar›n›n daha yüksek oldu¤u bulundu. HAM-D ölçe¤inde 10 ve-ya üstü puan alma oranlar› hastan›n gelini olanlarda, efl veve-ya çocu¤u olan bak›m verenle-re göverenle-re anlaml› biçimde yüksekti. Toplam bak›m verme süverenle-resinin ortalamas› HAM-D puan› 10 ve üzeri olan grupta anlaml› biçimde yüksekti ve toplam bak›m verme süresi ile HAM-D puanlar› aras›nda anlaml› iliflki vard›.
Tart›flma ve Sonuç: Alzheimer hastalar›n›n bak›m verenlerinin kad›n olmas›, hastan›n ge-lini olmas› ve düflük e¤itim düzeyinde olmas› durumunda depresyon düzeylerinin yüksek olmas›, bu kiflilerin depresyon varl›¤› aç›s›ndan de¤erlendirilmesi ve izlenmesi gerekti¤ini düflündürmektedir.
GEREÇ VE YÖNTEM Çal›flma Grubu:
Denekler, Uluda¤ Üniversitesi Psikiyatri Anabi-lim Dal› Demans poliklini¤ine bafl vuran Alzheimer tan›s› alm›fl hastalar ve bu hastalar›n bak›m verenle-ri aras›ndan çal›flmaya alma ve d›fllama kverenle-riterleverenle-rine göre seçildi. Çal›flma için etik kurul onay› al›nd›.
Çal›flmaya, Mental Bozukluklar›n Tan›sal ve Sa-y›msal El Kitab› 4. Bask› (DSM-IV) (Amerikan Psiki-yatri Birli¤i 1994) ve Hastal›klar ve Ba¤lant›l› Du-rumlar›n Uluslararas› ‹statistiksel S›n›flamas› 10. versiyon (ICD-10) (Dünya Sa¤l›k Örgütü 1992) kri-terlerine göre Alzheimer tipi demans tan›s› alan has-talar al›nd›. Bu tan› kriterlerinin her ikisini de karfl›-lamayan veya tutarl› bilgi verebilecek bak›m vereni olmayan denekler çal›flma d›fl› b›rak›ld›.
Hastalara Standardize Mini Mental Test (S-MMSE) (Molloy ve ark. 1991) Türkçe formu (Gün-gen ve ark. 2001) ve Global Y›k›m Ölçe¤i (GDS) (Reisberg ve ark. 1982) uyguland›. Hastalar›n bak›m verenlerine Hamilton Depresyon Derecelendirme Ölçe¤i (HAM-D) (Hamilton 1960) 17 itemlik versi-yonu Türkçe formu (Akdemir ve ark. 1996) uygu-land›. Bu ölçeklere ek olarak hem hasta, hem de ba-k›m verenlerin sosyodemografik özellikleri kayde-dildi.
Bak›m verme biçimini saptamak amac›yla top-lam bak›m verme süresi (ay cinsinden), günlük ba-k›m verme süresi (saat/gün), baba-k›m verirken yar-d›m al›n›p al›nmad›¤›, hasta ile yak›nl›k dereceleri (efller ve çocuklar / gelinler) saptand›.
Klinik aç›dan anlam› düzeyde depresif semp-tomlar› olanlar›n yafl, cinsiyet ve bak›m verme biçi-mine göre da¤›l›mlar›n› saptamak amac›yla HAM-D puan› ≥10 ve HAM-D puan› <10 olanlar›n da¤›l›mla-r› karfl›laflt›da¤›l›mla-r›ld›. Düflük (ilkokul ve alt›) ve yüksek (li-se ve üstü) e¤itim gruplar›n›n depresyon düzeyleri-ne göre da¤›l›mlar› da karfl›laflt›r›ld›.
‹statistik Yöntem:
‹statistiksel analiz Statistical Package for Social Sciences (SPSS) 10.0 versiyonu kullan›larak yap›ld›. Denek grubunun tan›mlay›c› özellikleri saptand›. Non parametrik de¤iflkenlerin karfl›laflt›rmas› için Mann-Whitney-U testi, 2x2 tablolar›n de¤erlendiril-mesi için Ki kare testi, de¤iflkenler aras›
korelasyo-nun ölçülmesi için Spear-man korelasyon testi uygu-land›.
SONUÇLAR Hasta Grubu:
Çal›flmaya alma ve d›flla-ma kriterlerine uyan 30 (%60) kad›n, 20 (%40) er-kek, toplam 50 hastan›n yafl ortalamas› 75,6±7,6, S-MMSE ortalamas› ise 9,2±4,6 olarak saptand›. Kad›nlar›n yafl ortalamas› ve S-MMSE pu-anlar› erkeklere göre istatistiksel aç›dan anlaml› bi-çimde yüksekti (Tablo 1).
Bak›m Verenler:
Bak›m verenlerin 35’i (%70) kad›n, 15’i (%30) er-kekti. Yafl ve günlük bak›m verme süresi aç›s›ndan erkek ve kad›nlar aras›nda anlaml› fark bulunmaz-ken; kad›nlar›n toplam bak›m verme süresi ve HAM-D puan› ortalamalar›n›n erkeklere oranla anlaml› bi-çimde yüksek oldu¤u saptand› (Tablo 2).
Bak›m Verenlerin Depresyon Düzeylerinin Sos-yodemografik Özellikleri ve Bak›m Verme Özellikle-ri ‹le ‹liflkisi:
Bak›m veren grubunda HAM-D ortalamas› 8,5±6,1 olarak bulundu. Bak›m verenlerin yafllar› ile HAM-D puanlar› aras›nda istatistiksel aç›dan anlam-l› iliflki saptanmad›. HAM-D puan ortalamalar›n›n ka-d›nlarda, hasta ile ayn› cinsiyetten olan bak›m ve-renlerde, e¤itim düzeyi düflük olanlarda ve yard›m-s›z bak›m verenlerde anlaml› düzeyde yüksek oldu-¤u bulundu (Tablo 3). ‹statistiksel anlaml›l›¤a ulafl-masa da bak›m veren gelinlerde HAM-D puan› efller ve çocuklara oranla daha yüksekti (p=0,05).
Kad›nlarda erkeklere göre, hasta ile ayn› cinsi-yetten olanlarda olmayanlara göre, e¤itim düzeyi düflük olanlarda yüksek olanlara göre, gelinlerde efl ve çocuklara göre anlaml› derecede daha fazla say›-da bak›m verenin HAM-D skoru 10 ve üzerinde bu-lundu (Tablo 4).
HAM-D puan› 10 ve üzeri olan grupta toplam ba-k›m verme süresinin ortalamas› (52,2±33,3 ay), Female caregivers, those who were in the same sex with the patient and those with lower
education level were found to have higher D scores and higher rates of having a HAM-D score ≥10. HAM-Daughters in law of patients were found to have significantly higher rates of HAM-D score ≥10 when compared with spouses and children of patients. Mean care giving duration was significantly higher in the group with a HAM-D score ≥10 and care giving dura-tion was positively correlated with HAM-D score.
Discussion and Conclusion: Depression levels were found to be higher in female gender, daughter in law of patients, and caregivers with lower education levels. It can be suggested that caregivers with above mentioned characteristics should be carefully assessed and follo-wed-up for the occurrence of depression.
Keywords: Alzheimer’s disease, caregivers, depression
Kadın Erkek p (n=30) (n=20) Yaş Ortalama+SS 80.4±7.4 75.9±7.1 <0.05 Min-Maks 70-94 67-86 S-MMSE Puanı Ortalama+SS 7.8±2.4 11.2±6.3 <0.05 Min-Maks 2-11 3-22
Tablo 1. Hastalar›n yafl ve S.MMSE puanlar›n›n cinsiyete göre da¤›l›m›
HAM-D puan› 10’un alt›nda olan gruba (19,2±11,3 ay) oranla anlaml› biçimde yük-sekti (p<0,01) ve toplam ba-k›m verme süresi ile HAM-D puanlar› aras›nda anlaml› iliflki (r=0,421 p<0,01) vard›. ‹ki grup aras›nda günlük bak›m verme süresi ve yard›ms›z ba-k›m verme oranlar› aç›s›ndan anlaml› fark saptanmad›.
Bak›m Verenlerin Depres-yon Düzeylerinin Hastalar›n Özellikleriyle ‹liflkisi:
HAM-D puan› 10 ve üstü olan grupla 10 puan›n alt›nda olan grup aras›nda hastalar›n yafl ortalamalar›, cinsiyetleri, S-MMSE puan ortalamalar› ve GDS evrelerine da¤›l›mlar› aç›-s›ndan anlaml› fark bulunma-d›.
TARTIfiMA
Çal›flmada, bak›m verenle-rin sosyodemografik özellikle-ri ve bak›m verme biçimleözellikle-ri ile depresyon düzeyleri aras›nda-ki iliflaras›nda-ki araflt›r›lm›flt›r. Çal›flma-m›zda bak›m verenlerde HAM-D için elde edilen ortalama pu-an 8.5’dir. Literatürde, bak›m verenlerde HAM-D ortalamas›-n›n 7,37-8,4 puan (Dura ve ark. 1991, Irwin ve ark. 1991, Ki-ecolt-Glaser ve ark. 1991) ara-s›nda oldu¤u bildirilmifltir.
Bak›m verenlerin depres-yon düzeyleri ile sosyodemog-rafik özellikleri aras›ndaki ilifl-kiyi inceleyen araflt›rmalar, yafl, cinsiyet ve hasta ile bak›m verenin yak›nl›¤› gibi paramet-reler üzerinde durmufllard›r.
Çal›flmam›zda bak›m veren-lerin yafllar› ile HAM-D puanla-r› aras›nda iliflki saptanmam›fl-t›r. Literatürde yafl›n depres-yonla iliflkisi konusunda farkl› sonuçlar bildirilmifltir. Baz› araflt›r›c›lar yafl›n depresyonla iliflkili oldu¤u yönünde sonuç bildirirken (Parks ve Pilisuk 1991, Baumgarten ve ark. 1992, Russo ve ark. 1995), bâ-z›lar› tersini bildirmektedir (Dura ve ark. 1991, Neundor-fer 1991, Schulz ve Williamson
Kadın Erkek p
Ortalama±SS Ortalama±SS (Min-Maks) (Min-Maks)
Yaş (yıl) 53.7±10.8 (29-75) 55.0±14.5 (37-77) AD Toplam bakım süresi (ay) 44.6±31.8 (12-120) 17.1±12.1 (2-36) <0.01 Günlük bakım süresi (saat) 9.9±4.9 (1-18) 7.9±5.5 (4-20) AD HAM-D 11.4±4.8 (1-17) 1.9±1.9 (0-5) <0.01 AD: Ortalamalar arası fark anlamlı değil
Tablo 2. Bak›m verenlerin sosyodemografik özellikleri ve ölçek puanlar›n›n cinsiteye göre da¤›l›m›
HAM-D p
Ortalama+SS Ortanca
Cinsiyet Kadın 11.4±4.8 12 <0.001
Erkek 1.9±1.9 3
Hasta ve bakım
verenin cinsiyeti Aynı 11.7±5.6 15 <0.01
Farklı 6.3±5.4 5
Eğitim düzeyi Düşük 13.3±2.7 15 <0.001
Yüksek 4.2±4.9 3
Yardımlı bakım Yok 10.7±4.5 10 <0.05
Var 6.4±6.4 3
Yakınlık derecesi Gelinler 11.5±4.0 10 0.05 Eş ve çocuklar 7.5±6.3 5 AD AD: Anlamlı Değil
Tablo 3. Bak›m verenlerin sosyodemografik ve bak›m verme özelliklerine göre HAM-D puanlar›n›n karfl›laflt›r›lmas›
HAM-D≥10 HAM-D<10 p n (%) n (%)
Cinsiyet Kadın 26 (74) 9 (26) <0.001
Erkek 0 (0) 15 (100)
Hasta ve bakım
verenin cinsiyeti Aynı 16 (76) 5 (24) <0.01 Farklı 10 (34) 19 (66)
Eğitim Düzeyi Düşük 21 (87) 3 (13) <0.001
Yüksek 5 (19) 21 (81)
Yakınlık Derecesi Gelinler 11 (84) 2 (16) <0.01 Eş ve çocuklar 15 (40) 22 (60)
Yardımlı Bakım Yok 15 (60) 10 (40) AD
Var 11 (31) 14 (69)
AD: Anlamlı Değil
Tablo 4. Bak›m verenlerin sosyodemografik ve bak›m verme özelliklerinin depresyon düzeylerine göre da¤›l›m›
1991, Draper ve ark. 1992, Semple 1992). Depres-yonla yafl aras›nda iliflki bildiren çal›flmalar ya hasta örneklemini Alzheimer hastal›¤›na s›n›rlamam›fl (Baumgarten ve ark. 1992), ya da bak›m veren ör-neklemini hastalar›n çocuklar› (Parks ve Pilisuk 1991) veya eflleri (Russo ve ark. 1995) ile s›n›rlam›fl-t›r. Bizim örneklemimizin demans tan›s› aç›s›ndan homojen oluflu, bak›m veren örneklemi aç›s›ndan s›n›rlanmam›fl oluflu ve dolay›s›yla daha genifl bir yafl aral›¤›na sahip olmas› aradaki çeliflkiyi aç›klaya-bilir.
Kad›n bak›m verenlerde HAM-D puanlar›n›n da-ha yüksek oldu¤u ve kad›nlarda HAM-D puan› 10 ve üzeri olanlar›n erkeklere oranla daha fazla oldu¤u-nu bulduk. Bu bilgi literatürdeki baz› çal›flmalarla uyumludur. Ancak kad›n cinsiyet ile depresyon ara-s›nda iliflki saptayan (Cohen ve ark. 1990, Schulz ve Williamson 1991, Baumgarten ve ark. 1992, Grafst-rom ve ark. 1992, Russo ve ark. 1995) ve saptama-yan (Brodaty ve Hadzi-Pavlovic 1990, Dura ve ark. 1991, Neundorfer 1991, Parks ve Pilisuk 1991, Shi-elds 1992, Hinrichsen ve Niederehe 1994) çal›flma-lar›n örneklemlerinin heterojen oluflu ve ölçme yöntemlerinin farkl› oluflu kesin bir kan›ya varmay› güçlefltirmektedir. Yine de genel toplumda depres-yonun kad›nlarda erkeklere oranla daha s›k görül-mesi, benzer durumun bak›m verenler için de ge-çerli olabilece¤ini düflündürür.
Çal›flmam›zda toplam bak›m verme süresinin ka-d›nlarda erkeklere oranla anlaml› biçimde yüksek oldu¤u bulunmufltur. Bu durum, bak›m vermenin psikolojik yükünün kad›nlarda daha fazla oldu¤unu düflündürür ve depresyon oranlar›n›n daha yüksek oluflunu destekler.
Çal›flmam›zda gelinlerde depresyon düzeyleri-nin efl ve çocuklara oranla daha yüksek olma e¤ili-minde oldu¤unu ve gelinlerde HAM-D puan› 10 ve üstü olanlar›n anlaml› biçimde fazla oldu¤unu sap-tad›k. Literatürde çal›flmalar ço¤unlukla efllerin depresyon düzeylerinin di¤er bak›m verenlerden daha yüksek oldu¤unu bildirmektedir (Brodaty ve Hadzi-Pavlovic 1990, Baumgarten ve ark. 1992, Grafstrom ve ark. 1992, Zarit ve Whitlatch 1992). Ancak sözü edilen bu çal›flmalar›n hiç birinde ba-k›m veren grubunda gelinler yoktur. Bu durumun âile yap›s› ve aile içi rollerin kültürel farkl›l›¤›ndan kaynakland›¤›n› düflünüyoruz. Gelinlerle ilgili bu bulgunun, toplumumuza özgü bir veri oldu¤u yoru-munu yapmak mümkündür.
Düflük e¤itim düzeyindeki bak›m verenlerin HAM-D puanlar›n›n anlaml› biçimde yüksek oldu¤u-nu ve HAM-D puan› 10 ve üstünde olan grupta e¤i-tim düzeyinin anlaml› derecede düflük oldu¤unu bulduk. Literatürde bu iliflkiyi inceleyen yeterli ça-l›flma yoktur. E¤itim düzeyi yüksek bak›m verenle-rin bak›m verme rolü ile ilgili alg›lar›n›n, düflük e¤i-timlilere oranla daha pozitif olabilece¤i ve bu duru-mun depresyon düzeylerine yans›yaca¤›
düflünüle-bilir. Ancak bu düflünceyi destekleyecek yeterli bil-gi ve veri yoktur.
HAM-D puan› 10 ve üzeri olan grupta toplam ba-k›m verme süresinin anlaml› derecede yüksek olu-flu, bak›m verme süresinin depresyon semptomlar› aç›s›ndan önemli bir faktör oldu¤unu göstermekte-dir. Günlük bak›m verme süresi aç›s›ndan ayn› far-k›n saptanmam›fl oluflu, bak›m verme eyleminin depresif semptomlar üzerine kümülatif etkisi oldu-¤unu düflündürmektedir. Ancak bu etkiyi do¤rula-yacak istatistiksel veri yoktur.
Yard›ms›z bak›m verenlerde depresyon düzeyi-nin, yard›m alan bak›m verenlere oranla anlaml› bi-çimde yüksek oldu¤unu saptad›k. Ancak yard›ms›z bak›m verenlerle yard›m alarak bak›m verenler ara-s›nda HAM-D puan› 10 ve üstünde olanlar›n da¤›l›-m› aç›s›ndan fark bulunmada¤›l›-m›flt›r. Aradaki bu çeliflki, bak›m s›ras›nda yard›m almaman›n depresyon semptomlar›n› art›rd›¤› ancak semptomlar›n klinik aç›dan anlaml› düzeye ulaflmas›nda yeterli etkisinin olmad›¤› biçiminde yorumlanabilir.
Çal›flmam›z sadece bak›m veren özelliklerinin bak›m veren depresyon düzeyiyle iliflkisini araflt›r-maktad›r. Dolay›s›yla hastal›¤›n davran›fl patolojileri ve günlük yaflam aktiviteleri gibi yönlerinin bak›m verenlerdeki depresyon düzeyine etkileri dikkate al›nmam›flt›r. Ayr›ca depresyon düzeylerinin objek-tif bir ölçekle ölçülmüfl olmas›na karfl›n klinik tan› parametrelerinin kullan›lmam›fl oluflu bu çal›flma-n›n zay›f yönleridir. Ancak HAM-D kesme puan› 10 kabul edilerek yap›lan de¤erlendirmede, klinik aç›-dan anlaml› düzeyde depresif semptoma sâhip ba-k›m verenlerin durumu de¤erlendirilmeye çal›fl›l-m›flt›r.
KAYNAKLAR
Akdemir A, Örsel S, Da¤ ‹, Türkçapar H, ‹flcan N, Özbay H (1996) Hamilton depresyon derecelendirme ölçe¤inin ge-çerlili¤i, güvenilirli¤i ve klinikte kullan›m›. Psikiyatri Psi-koloji PsikofarmaPsi-koloji Dergisi; 4: 251-259.
Amerikan Psikiyatri Birli¤i (1994) Mental Bozukluklar›n Tan›-sal ve Say›mTan›-sal Elkitab› Dördüncü Bask› (DSM-IV), Ame-rikan Psikiyatri Birli¤i, Washigton DC, 1994’ten çeviren Köro¤lu E, Hekimler Yay›n Birli¤i, Ankara.
Baumgarten M, Battista RN, Infante-Rivard C, Hanley JA, Bec-ker R, Gauthier S (1992) The psychological and physical health of family members caring for an elderly person with dementia. J Clin Epidemiol; 45: 61-70.
Brodaty H (1998) The impact of BPSD on family caregivers. BPSD Educational Pack.S. Finkel Cheshire, Gardnier-Cald-well Communications Limited.
Brodaty H, Hadzi-Pavlovic D (1990) Psychosocial effects on carers of living with persons with dementia. New Zealand Journal of Psychiatry; 24: 351-361.
Cohen D, Luchins D, Eisdorfer C, Paveza G, Ashford J, Gore-lick P, Hirschman R, Freels S, Levy P, Semla T, Shaw H (1990) Caring for relatives with Alzheimer’s disease: the mental health risks to spouses, adult children, and other family caregivers. Behavior, Health, and Aging; 1: 171-182.
Draper BM, Poulos CJ, Cole AM, Poulos RG, Ehrlich F (1992) A comparison of caregivers for elderly stroke and demen-tia victims. J Am Geriatr Soc; 40: 896-901.
Dura JR, Stukenberg KW, Kiecolt-Glaser JK (1991) Anxiety and depressive disorders in adult children caring for de-mented parents. Psychol Aging; 6: 467-73.
Dünya Sa¤l›k Örgütü (1992) International Statistical Classifica-tion of Diseases and Related Health Problems. Cenevre, Dünya Sa¤l›k Örgütü.
Grafstrom M, Fratiglioni L, Sandman PO, Winblad B (1992) Health and social consequences for relatives of demented and non-demented elderly. A population-based study. J Clin Epidemiol; 45: 861-70.
Güngen C, Ertan T, Eker E, Yaflar R, Engin F (2001) The stan-dardized mini mental status examination in Turkish. 9th Congress of International Psychogeriatrics Assocation, Vancouver, Canada.
Hamilton M (1960) A rating scale for depression. J Neurol Ne-urosurg Psychiatry; 23: 56-62.
Hinrichsen GA, Niederehe G (1994) Dementia management strategies and adjustment of family members of older pa-tients. Gerontologist; 34: 95-102.
Irwin M, Brown M, Patterson T, Hauger R, Mascovich A, Grant I (1991) Neuropeptide Y and natural killer cell activity: findings in depression and Alzheimer caregiver stress. Fa-seb J; 5: 3100-7.
Janevic MR, Connell CM (2001) Racial, ethnic, and cultural dif-ferences in the dementia caregiving experience: recent findings. Gerontologist; 41: 334-47.
Kiecolt-Glaser JK, Dura JR, Speicher CE, Trask OJ, Glaser R (1991) Spousal caregivers of dementia victims:
longitudi-nal changes in immunity and health. Psychosom Med; 53: 345-62.
Molloy DW, Alemayehu E, Roberts R (1991) Reliability of a Standardized Mini-Mental State Examination compared with the traditional Mini-Mental State Examination. Am J Psychiatry; 148: 102-5.
Neundorfer MM (1991) Coping and health outcomes in spo-use caregivers of persons with dementia. Nurs Res; 40: 260-5.
Parks SH, Pilisuk M (1991) Caregiver burden: gender and the psychological costs of caregiving. Am J Orthopsychiatry; 61: 501-9.
Reisberg B, Ferris SH, de Leon MJ, Crook T (1982) The Glo-bal Deterioration Scale for assessment of primary degene-rative dementia. Am J Psychiatry; 139: 1136-9.
Russo J, Vitaliano PP, Brewer DD, Katon W, Becker J (1995) Psychiatric disorders in spouse caregivers of care recipi-ents with Alzheimer’s disease and matched controls: a di-athesis-stress model of psychopathology. J Abnorm Psychol; 104: 197-204.
Schulz R, Williamson GM (1991) A 2-year longitudinal study of depression among Alzheimer’s caregivers. Psychol Aging; 6: 569-78.
Semple SJ (1992) Conflict in Alzheimer’s caregiving families: its dimensions and consequences. Gerontologist; 32: 648-55.
Shields CG (1992) Family interaction and caregivers of Alzhe-imer’s disease patients: correlates of depression. Fam Pro-cess; 31: 19-33.
Zarit SH, Whitlatch CJ (1992) Institutional placement: phases of the transition. Gerontologist; 32: 665-72.
