T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANA BİLİM DALI
ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILÂP TARİHİ BİLİM DALI
ALMAN İLK VE ORTA ÖĞRETİM TARİH DERS
KİTAPLARINDA METODOLOJİ VE TÜRK İMAJI ÜZERİNE BİR
ARAŞTIRMA
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
PROF. DR. Nuri KÖSTÜKLÜ
HAZIRLAYAN Âlim DAVARCI
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ...………iv
KISALTMALAR……… v
GİRİŞ
...……… 6
1. Araştırmanın Amacı, Önemi ve Metodu ...……….. 6
2. Kaynaklar …...………. 7
3. Alman Eğitim Sistemine Kısa Bir Bakış ve Tarih Derslerine Verilen Önem ...….. 8
4. Tarih Öğretiminde Ders Kitaplarının Önemi ...………. 10
I. BÖLÜM: TARİH ÖĞRETİMİNDEKİ MODERN YAKLAŞIMLARIN ALMAN TARİH DERS KİTAPLARINA YANSIMASI ...……….. 13
1. Almanya'da Geleneksel Tarih Ders Kitapları ve Ders Kitaplarının Geçirdiği Değişim ……… 14
2. Gelişim ve Değişimin Yansıdığı Örnek Bir Alman (Thüringen Eyaleti) Tarih Ders Programı ..……….. 17
II. BÖLÜM: ALMAN TARİH DERS KİTAPLARININ “TARİH ÖĞRETİMİ MATERYALİ” BAKIMINDAN KARAKTERİSTİĞİ ..……….. 23
1. Estetik Tasarım ve Fiziksel Özellikler Açısından……… 25
a. Estetik Tasarım ……… 25
b. Fiziki Görünüm ………... 26
2. Muhteviyat Açısından ……….. 29
a. Konular ……….... 29
b. Öğrenme ve Öğretme Süreçleri ………….……….. 38
III. BÖLÜM:
ALMAN TARİH DERS KİTAPLARINDAN SEÇİLMİŞ BAZI KONULAR ... 51
1. I. Dünya Savaşı ………..………. 51
2. Hitler ve Yahudi Soykırımı ……… 56
IV. BÖLÜM: TÜRK –ALMAN İLİŞKİLERİNİN TARİHÇESİNE KISA BİR BAKIŞ ve ALMAN TARİH DERS KİTAPLARINDA “TÜRK” İMAJI ……….………… 61
1. Cumhuriyet Öncesi Dönem ………... 65
2. Türkiye Cumhuriyeti Dönemi ………. 69
SONUÇ
………... 72
KİTAPLAR VE MAKALELER ……… 76
EKLER
………..
791. Thüringen Eyaleti Tarih Dersi Programı ………... 80
ÖNSÖZ
Öğrenme ve öğretme süreçleri açısından ders kitapları önemli bir yere sahiptir. Özellikle tarih ders kitapları, geniş tarih konularını düzenli bir şekilde özetleyerek öğrenciye sunması açısından öğrenme-öğretme ortamının vazgeçilmez kaynaklarıdır. Ancak mevcut ders kitaplarında metodoloji ve içerik açısından pek çok eksiklikler olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır. Bu sebeple günümüzde Türkiye’de ders kitapları üzerine yoğun mesailer harcanmaktadır. Bu hususta özellikle gelişmiş ülkelerin ders kitapları incelenmekte ve gelişmeler yakından takip edilmektedir. Ancak yapılan araştırmaların ve çalışmaların henüz, bu konuda yaşanan sorunları ve eksiklikleri ortadan kaldırdığı söylenemez.
Böyle bir ortamda bu araştırmada Avrupa’nın eğitim konusunda en ileri ülkelerinden birisi olan Almanya’nın tarih ders kitapları üzerinde çalışılmıştır. Alman okullarında okutulan tarih ders kitaplarının metodolojisi ve başkalarının tarihine bakış açılarını değerlendirmek için de kitaplarda çizilen “Türk imajı” üzerinde durulmuştur.
Bu tezin gerçekleşmesinde öncelikle hocam ve danışmanım Sayın Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ’ ye tezin daha başlangıç aşamasından itibaren benden esirgemediği desteği ve her aşamada titizlikle sergilediği bilimsel rehberliği ve sabırları için minnet ve şükran duygularımı sunmak isterim.
Öte yandan; kaynakların bir kısmını bu araştırma için Almancadan Türkçeye tercüme eden Konya İmam-Hatip Lisesi Tarih öğretmeni Sayın Mehmet ALTUNTAŞ’a, Ankara’daki Alman Büyükelçiliği Özel Okulu yetkililerine, aynı okulun Tarih Öğretmeni Sayın Sebastian UFFMANN’a ve iletişim kurmamda yardımcı olan Halkla İlişkiler ve Sekretarya Görevlisi Sayın Alev İMREN’e, Erciş Teknik Lise ve EML Coğrafya Öğretmeni Tunçay ÖZDEMİR’e, Erciş Teknik Lise ve EML Matematik Öğretmeni Pınar KILIÇ’a, ve bugünlere gelmemde emeği olan tüm öğretmenlerime, son olarak da üzerimde en büyük emeği bulunan başta babam Kamil DAVARCI ve annem Zeliha DAVARCI olmak üzere tüm aileme teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.
Âlim DAVARCI
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
Bkz. : Bakınız
Bsm. : Basım
Çev. : Çeviren
Gös. Yer. : Gösterilen yer
Haz. : Hazırlayan
s. : Sayfa
GİRİŞ 1. Araştırmanın Amacı, Önemi ve Metodu
Tarih Bilimi’nin en anlamlı tanımlarından biri de tarihin milletlerin hafızası olduğuna ilişkin ifadedir. Hafızanın bir insanın hayatında arz ettiği önem düşünülürse; bütün beşeriyetin veya bir milletin ortak hafızasının ne büyük önem ve anlam taşıdığı kendiliğinden ortaya çıkar.
Tanımdan görüleceği üzere Tarih Bilimi’nin önemi konusunda şüphe yoktur ve tartışmalar da zaten bu konuya değil Tarih’in, yetişmekte olan nesillere nasıl öğretileceği meselesine odaklanmıştır.
Yani diğer bir deyişle mesele Tarih Ders Kitapları’dır. Bu anlamda öğretim sürecinin en önemli unsuru olan ders kitaplarının ilk ve ortaöğretimdeki önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kitaplar birçok yönden eleştiriliyor olsalar da bu konuda üzerinde durulması gereken en önemli mesele kitapların metodolojisidir.
1990’lı yılların sonuna doğru Türk Eğitim Sistemi’nde yeniden yapılanma süreci başlamıştır. Bilindiği gibi bu kapsamda ilköğretim sekiz yıla çıkarılmış ve orta öğretimle ilgili bazı yeniliklere gidilmiştir. Hiç kuşku yok ki bu gelişmeler içerisinde programlar yeniden gözden geçirilmiş ve buna bağlı olarak eğitim–öğretim materyallerinin hazırlanması önem kazanmıştır.
Genel olarak Türk ders kitapları incelendiğinde metodolojik ve pedagojik açıdan pek çok eksiklik gözden kaçmamaktadır. Bu sebeple günümüzde Türkiye’de ders kitapları üzerine yoğun mesailer harcanmaktadır. Çalışmalar yapılırken; mutlaka gelişmiş ülkelerde yapılan benzeri çalışmaların göz önünde bulundurulması ve yakından takip edilmesi gerekmektedir.
YÖK-Dünya Bankası ve MEB’in ortaklaşa yürüttüğü ve Milli Eğitimi Geliştirme Projesi adı verilen bu proje çerçevesinde özellikle ilköğretimde ABD’de, ortaöğretimde ise İngiltere’de uygulanan eğitim model ve metotları dikkatle incelenmiştir.
O halde başkalarının tarihi, tarihe bakış açıları ve tarih yöntemleri (metodolojileri) önem kazanmıştır.
İşte böyle bir ortamda hazırlanan bu çalışmada; Alman Tarih Ders Kitaplarını araştırma konusu yapmayı gerekli görerek, Alman ilk ve ortaöğretim ders kitaplarındaki metodolojinin incelenmesiyle birlikte bizimle olan bağlantısını kurmak üzere de Alman tarih ders kitaplarındaki Türk İmajı tespit edilmeye çalışılmıştır.
Bu incelemede “neden Alman tarih ders kitapları seçilmiştir?” sorusuna şu şekilde cevap verilebilir;
Almanya Avrupa’nın ortasında bir Avrupa Birliği üyesi ülke olması, kalabalık nüfusu ve yabancı nüfusu arasında Türklerin önemli bir yer teşkil etmesi sebebiyle araştırmamıza konu olmuştur.
Ayrıca Almanya’nın eğitime verdiği önem ve ayırdığı güçlü ekonomik kaynak sonucu Avrupa’nın en başarılı eğitim sistemine sahip ülkelerden biri olması bu araştırmada Almanya’nın seçilmesinde önemli bir sebep teşkil etmektedir.
Bu çalışmada öncelikle 1970’lerden sonra Alman tarih ders kitaplarında ne gibi değişikler meydana geldiği incelenecektir.
Çalışmanın ikinci bölümünde, seçilen bazı Alman tarih ders kitapları modern bir tarih ders kitabında bulunması gereken özellikler açısından incelenecektir.
Üçüncü bölümde Alman ders kitaplarından seçilmiş bazı konular üzerinde durulacaktır. Bu konuların öğrenciye aktarımında içerik ve görsel olarak nasıl bir yöntem izlendiğine bakılacaktır.
Son bölümde ise Alman- Türk ilişkilerinin tarihçesine kısa bir bakıştan sonra Alman tarih ders kitaplarındaki Türkler ile ilgili ifadeler ve nasıl bir “Türk imajı” çizildiği üzerinde durulacaktır.
2. Kaynaklar
Gayet tabii olarak bu çalışmanın temel kaynağını Alman tarih ders kitapları oluşturmuştur. Mümkün olduğu kadar farklı eyaletlere ait ders kitapları incelenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla Almanya Federal Cumhuriyeti’ni oluşturan eyaletler∗
arasından örneklem metoduna göre seçilmiş olan dört eyaletine - Sachsen Eyaletinden (Saksonya- Dresden ) 5-6-9-10. sınıflar, Mecklenburg-Vorpommern Eyaletinin (Schwerin) 6-8-9. sınıflar, Thüringen Eyaletinin (Erfurt) 9-10 sınıfları, Sachsen-Anhalt Eyaletinin (Magdeburg ) 5-6 sınıflarına - ait tarih ders kitapları incelenmiştir.
∗
Berlin (Berlin) , Baden-Württemberg (Stuttgart), Bayern (Bavyera) Münih , Brandenburg (Potsdam), Bremen(Bremen), Hamburg Hamburg , Hessen (Wiesbaden), Mecklenburg-Vorpommern (Schwerin), Niedersachsen (Aşağı-Saksonya- Hannover) , Nordrhein-Westfalen (Kuzey Ren-Vestfalya- Duesseldorf), Rheinland-Pfalz (Mainz) , Saarland (Saarbrücken), Sachsen (Saksonya- Dresden), Sachsen-Anhalt (Magdeburg), Schleswig-Holstein (Kiel), Thüringen (Erfurt)
Bu eyaletler arasından Thüringen eyaletinin tarih dersi programı da bizim için önemli bir kaynak olmuştur. Çünkü bu eyaletin tarih ders programı ayrıca ele alınmıştır.
Türkiye’de yaşayan ve bu araştırmayı mevcut imkânlarla gerçekleştirmeye çalışan bir araştırmacı olarak sözü edilen kaynaklara ulaşmanın sanıldığından çok daha güç olduğunu belirtmek gerekir.
Sayın Köstüklü’nün Sosyal Bilimler ve Tarih Öğretimi1 adlı kitabı ve “Türk Tarih Ders Kitaplarıyla Karşılaştırılmalı Olarak İngiliz Tarih Ders Kitaplarında Metodoloji ve ‘Türk’ İmajına Dair Bazı Tespitler”2 isimli makalesi bu çalışma için önemli kaynakların
başında gelmektedir.
Ders kitapları konusunda Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı’nın önemli çalışmalarını da burada vurgulamak gerekir.
Ayrıca Türk Alman Kültür İşleri Kurulu’nun “Türkiye ve Almanya’da İlköğretim Ders Kitapları”3 isimli yayınının da burada zikredilmesi gerekmektedir.
Ders kitaplarında bulunması gereken özellikler bakımından Necdet Hayta’nın, Cemalettin Şahin’in, Leyla Küçükahmet’in önderliklerinde kurulmuş komisyonlar tarafından hazırlanan “Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzları”4 bu çalışmaya ışık tutmuş kaynaklar arasındadır.
3. Alman Eğitim Sistemine Kısa Bir Bakış ve Tarih Derslerine Verilen Önem Avrupa’nın ortasında yer alan Almanya Federal Cumhuriyeti; Hollanda, Danimarka, Belçika, Lüksemburg, Fransa, İsveç, Avusturya, Çek Cumhuriyeti ve Polonya ülkeleriyle komşudur. 1990’da Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesiyle Avrupa’nın ortasında olmasından kaynaklanan bu merkezi konumu daha belirgin konuma gelmiştir. Almanya, Doğu ile Batı arasında olduğu gibi, İskandinavya ve Akdeniz ülkeleri arasında da bir geçiş noktası durumundadır. Avrupa Birliği ve NATO üyesi olan Almanya‘nın yüzölçümü 357.000
1 Nuri Köstüklü, Sosyal Bilimler ve Tarih Öğretimi, 3.bsm., Konya 2001
2 Nuri Köstüklü, “Türk Tarih Ders Kitaplarıyla Karşılaştırılmalı Olarak İngiliz Tarih Ders Kitaplarında Metodoloji ve ‘Türk’ İmajına Dair Bazı Tespitler”, Eğitim Bilimleri Kongresi VII, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi yayınları, Konya 1999
3 Hasan Coşkun-İsmail Kaya, Jörg Kuglin, Türkiye ve Almanya’da İlköğretim Ders Kitapları, Türk Alman Kültür İşleri Kurulu Yay., Ankara 1996
4 Necdet HAYTA ve diğerleri, Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Tarih 9-12, Nobel Yayınları, Ankara 2003; Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu, Editör: Leyla Küçükahmet, Nobel Yayınları, Ankara 2003; Cemalettin ŞAHİN ve diğerleri, Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Sosyal Bilgiler Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük 4-8, Nobel Yayınları, Ankara 2001.
km2’dir. Nüfusu yaklaşık olarak 82 milyondur. Rusya Federasyonundan sonra Avrupa’nın en kalabalık nüfusuna sahip ülkesidir. Almanya’da yaklaşık olarak 2 milyon Türk yaşamaktadır. Avrupa’daki Türklerin yaklaşık %75’i Almanya’da yer almaktadır5.
Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesiyle kurulan Federal Almanya Cumhuriyeti 16 eyaletten oluşur. Eyalet hükümetleri eğitim ve kültür konusunda egemenlik haklarına sahiptir. Almanya’da eyalet sayısına uygun olarak 16 eğitim bakanlığı bulunmaktadır. Bir eyaletin eğitim bakanı kendi eyaletindeki okulların tümünden sorumlu ve bu konuda yetkilidir. Alman eğitim sisteminde öğrenciler temelden başlamak üzere şu evrelerden geçerler6:
Çocuk yuvaları: İki ile beş yaş arasındaki çocukların devam ettiği çocuk yuvaları zorunlu eğitime tabi değildir.
Grundschule (İlköğretim Okulları): Almanya’da temel eğitim zorunludur. Grundschule’ye altı yaşında başlayan çocuklar dört sene süresince temel eğitim alır. Grundschule’den sonra öğrencilerin üç farklı seçeneği bulunur. Bunlar; Realschule, Hauptschele ve Gymnasium’dur.
Realschule (Ortaokul): Altı yıl eğitim süresi vardır. Genelde bir mesleğe yönelim için temel oluşturur ve Hauptschele’ye göre eğitim düzeyi daha yüksektir. Realschuleabschluss’ı (ortaokul bitirme sınavı) başarı ile tamamlayanlar genellikle meslek okullarına devam etmektedirler.
Hauptschele: Eğitim düzeyi basit olup meslek yaşında kalifiye eleman yetiştirmek için temel bir eğitim verirler. Eğitim süresi beş yıldır.
Gymnasium (lise): Tamamen üniversite ve akademik bir eğitime yönelik temel eğitim sunan Gymnasium, eğitim seviyesi olarak grundschule sonrası en yüksek olan okuldur. Eğitim süresi dokuz yıldır. Gymnasium’u bitiren öğrenciler Abitur (lise bitirme) sertifikası sınavına girmeleri gerekmektedir. Ancak bu sınavı başarı ile veren öğrenciler, üniversiteye girme hakkına sahip olabilmektedirler.
Almanya’nın Thüringen eyaleti tarih dersi müfredatına göre öğrenciler bu eğitim evrelerinin 5. sınıfından 10. sınıfına kadar tarih dersi okumaktadır7.
5 http://www.globalvizyon.com/almanya/genel/birbakista_almanya.asp
6 Alman Eğitim Sistemi ile ilgili olarak Bkz. Ünal Abalı, Almanya’daki Türk Eğitimcileri İçin Öğretmen El Kitabı, MEB yayınları, İstanbul 2000
7 Thüringen Kulusministerium Lehrplan für die Regekschule und für die Förderschule mit dem Bildungsgang der Rgelschule, Geschicte, Erfurt 1999, s.3
Alman okullarında tarih dersi ile amaçlanan; kişiliği geliştirici yetenekleri ortaya çıkarmak, aynı zamanda öğrencinin kendi kendine, eleştirel olarak kişisel ve tarihsel benliğini geliştirmesine imkân tanımaktır. Erkek ve kız öğrencilere şimdiki zamanda da geçerli olan gelenekleri tanıtarak topluma uyum sağlamalarını gerçekleştirmek amaçlanmıştır. Bu sebeple tarih derslerinin önemli bir kısmını Alman tarihi ve vurgulanarak verilen bölgesel anayurt tarihi oluşturuyor8.
Thüringen Eyaleti programına göre tarih dersi, öğrencilerin güncel bilgiler edinme ihtiyaçlarından yola çıkarak deneyimlerini, sorularını, tasarılarını, kanaatlerini ve önyargılarını anlama ve geçmişten yapılan nakillerle şimdiki zamanın düzenlenmesi ve geleceğin yapılandırılması için gerekli olduğunu benimsetme amacını gütmelidir. Bununla birlikte tarih dersi tarihsel bilincin gelişimi için önemlidir. Geçmişin yorumlanması, şimdiki zaman kavrayışı ve gelecek için aktif davranışlar hakkında bilgi verir. Tarih, yaşanan olayların tarihsel boyut ile anlaşılmasını sağlar. Öğrencinin kendi kişiliğini keşfetmesine ve yabancıları anlamasına yardımcı olur9.
Almanya’da her eyaletin eğitim ile ilgilenen kurumları ders kitaplarını incelemektedir. Ders kitabının onay alma süreci değişik komisyonlar tarafından titizlikle yürütüldüğü için, ders kitabındaki olası hatalar da ortadan kaldırılmaya çalışılır. Ders kitabının incelenme sürecinde, dersin amaç, içerik, etkinlikler ve değerlendirme özelliklerine uygun bilgilerin sırayla yer alıp almadığına bakılır. Bu durum, öğretim programı ile ders kitabı arasında paralellik gösterdiği gibi, öğretim sürecinde öğretmene önemli kolaylıklar sağlar. Ders kitabı çoğu zaman öğretmene bir öğretim aracı olarak yardımcı olur.
4. Tarih Öğretiminde Ders Kitaplarının Önemi
Bu çalışmanın ayrıntılarına geçmeden önce ders kitabının çeşitli tanımlarına ve öğretimdeki yerine bakmak gerekirse;
Kitap, eğitim ve öğretim sürecinin yazılı ve basılı gereçler grubunda yer alan ve öğrencinin öğrenme yaşantılarına kaynaklık eden çalışma gereçlerinden biridir. Kitap, pedagojik yönden yazılı ve basılı bir öğrenme-öğretme ortamıdır. Kitap, yaygınlaştırma ve koruma amacıyla bir yazılı metnin taşınabilecek ve kolayca kullanılabilecek bir şekilde çoğaltılmış biçimidir; basılmış ya da elle yazılmış, ciltli ya da ciltsiz olarak bir araya
8 Margret Spohn, Her Şey Türk İşi – Almanların Türkler Hakkında 500 yıllık (Ön) Yargıları -, Çev: Leyla Serdaroğlu, YKY, İstanbul 1996, s.128
9 Thüringen Kulusministerium Lehrplan für die Regekschule und für die Förderschule mit dem Bildungsgang der Rgelschule, Geschicte, s. 3
getirilmiş kâğıt, deri veya parşömen sayfalar topluluğu olarak tanımlanmaktadır. Al-manya'nın Saksonya Eyaleti'nin eğitimden sorumlu Eyalet Bakanlığı'nın 29.04.1993 tarihinde yayımladığı Ders Kitaplarını İnceleme Esas ve Usulleri Yönetmeliği'nde ders kitabı; "öğrencinin kullandığı basılı bir eser" olarak tanımlanmakta ve "bu eser belirli bir okul tipinde okutulan bir dersin hedeflerine ulaşmak için gerekli içeriği kapsar" denilmektedir10.
“Ders kitabı, Türkçe, Matematik, Fen Bilgisi, Sosyal Bilgiler vb. gibi bilgileri öğretmeye yarayan, öğrencilerin öğrenmelerine yardım eden, kolaydan zora uzanan ve programlı metinlerden oluşan teknik bir eser olarak ifade edilebilir11”.
Ders kitapları, öğretme-öğrenme sürecinde, genellikle planlı eğitim uygulamalarında öğrencilerin neler öğreneceğini ve öğretmenlerin ise neler öğreteceklerini önemli ölçüde etkileyen ve onları yönlendiren bir kaynaktır. Okul programlarının üstlenmiş oldukları toplumsal, siyasal, ekonomik ve bireyi geliştirme işlevlerini yerine getirmek bakımından da büyük önem taşıdığı söylenebilir12.
Ders kitapları öğrencilerin, bilgileri daha düzenli almalarını sağlar. Farklı kaynaklardan, programa dayalı, sınırlı sayfa sayısında hazırlandığı için gereksiz bilgi yerine, bilginin özünü öğrenciye verir. Öğretmene ve öğrenciye bilgiyi elde etmede zaman tasarrufu sağlar.
Ders kitabı kullanan öğretmen, öğrencileriyle etkili iletişim ve etkileşim kurar. Ders kitabı dersin işlenme sürecinde, öğretmene rehberlik eder. Öğretmenin, öğrencileri ödevli çalışmaya yönlendirmesinde, ders kitapları önemli yararlar sağlar.
Tarih dersleri için ise ders kitaplarının daha fazla öneme haiz olduğu tartışılmaz bir gerçektir. Çünkü çağdaş tarih eğitimine uygun olarak hazırlanmış ders kitaplarında, uzun uzun ezberletilecek metinler yerine, üzerinde toplumun ve bilim çevrelerinin çok geniş bir bölümünün uzlaşması sağlanmış kısa açıklamalar ve özet bilgiler yer almaktadır. Bu bilgilerin yanında farklı bakış açılarını yansıtan alıntılar, bol ve özenle seçilmiş görsel malzemeler kullanılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında tarih ders kitaplarının öğrenciler için önemli ve temel bir kaynak olduğu görülmektedir.
10 H. Coşkun - İsmail Kaya, Jörg Kuglin “Eğitim Teknolojisi ve Kültürlerarası Eğitim Bağlamında İlköğretim İkinci Sınıf Türkçe ve Almanca Ders Kitaplarının İçerik Sorunları”, Türkiye ve Almanya’da İlköğretim Ders Kitapları, Türk Alman Kültür İşleri Kurulu Yay., Ankara 1996, s.59
11 Necati Cemaloğlu, “Öğretimde Ders Kitaplarının Yeri ve Önemi” Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu –Tarih-, Nobel yayınları, Ankara 2003, s.1
12 Neşe Tertemiz - Leyla Ercan, Yücel Kayabaşı, “Ders Kitabı ve Eğitimdeki Önemi” Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu, Nobel Yayınları, Ankara 2001, s.1–2
Şu cümle tarih ders kitaplarının önemini ve öğretimdeki yerini göstermesi açısından çok önemlidir; “sınıfa sığmayan evreni, bir daha dönüşümü olmayan tarihi, sınıf ortamına somut olarak getirmektedir”13.
Tarih ders kitaplarında amaca uygun bir biçimde hazırlanan resim, karikatür, zaman şeritleri, grafikler vb. uzun sürede verilebilecek bilginin çok daha kısa sürede ve kalıcı verilmesini sağlar. Aynı zamanda başka öğrenmeler içinde olumlu bir öğrenme-öğretme ortamının oluşturulmasına da katkıda bulunur. Zaten eğitimin temel hedeflerinden olan etkili ve verimli öğretim ortamının sağlanması gerçekleştirilmiş olur14.
Ders kitabını tarih derslerinde kullanan öğretmen, eğitim sürecinde yaşayabileceği sorunların bir kısmından uzaklaştığı gibi, önemli kolaylıklara da kavuşur. Derste işlenen konu ile ilgili örneklerin, soruların ve değerlendirme biçimlerinin ders kitaplarında bulunması öğretilen konuların pekiştirilmesinde önemli katkılar sağlar.
Tarih ders kitabının öğrencilere bireysel, pedagojik, sosyal ve ekonomik olmak üzere pek çok katkısı vardır. Öğrencilere yaşam boyu sürdürebilecekleri becerileri kazandırır. Öğrencilere farklı alanlarda bilgiler verir. Öğrencilere sundukları bilgi yönüyle model olurlar. Ders kitapları öğrencilerin düşünce sistemlerinin gelişmesini sağlar. Öğrencilerin bireysel öğrenmesine imkân sağlar. Öğrencileri bazı konularda yazma sorumluluğundan kurtarır. Öğrencilere güvenilir bilgi sunar. Unutmayı engeller. Öğrenciyi araştırma ve incelemeye yönlendirir15.
Ders kitaplarının yukarıda sayılan faydaları yanında bazı olumsuz yanları da mutlaka vardır. Örneğin; öğrencinin tek kaynak olarak ders kitabını kullanmasına, öğretmenin tek yönlü olmasına neden olur. Ders kitabının varlığı öğrencinin sınıf içi performansını olumsuz etkileyebilir. Öğrenciyi ezberci bir konuma getirebilir.
Ders kitaplarının olumsuz yönlerinin ortadan kaldırılması öğretim programlarının iyi düzenlenmesine bağlıdır.
13 Cemaloğlu, a.g.m., s.2
14 Cemaloğlu, a.g.m., s.1 15 Cemaloğlu, a.g.m., s.5-6
I. BÖLÜM
TARİH ÖĞRETİMİNDE MODERN YAKLAŞIMLARIN ALMAN TARİH DERS KİTAPLARINA YANSIMASI
Son yıllarda gelişmiş ülkelerde tarih öğretiminde önemli gelişmeler meydana gelmiştir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında başlayan ve son 25–30 yılda hız kazanan değişimlerle; öğretmen merkezli eğitimden öğretmen-öğrenci merkezli eğitime geçilmeye başlanmıştır. Bazı bilgilerin ezberletilmesi yerine öğrencinin bağımsız araştırma yapma kapasitesinin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Öğrencilerin, tarihi olaylara, farklı perspektiflerden bakabilmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. Sadece milli tarihin büyük bir ağırlık taşıdığı tarih öğretiminden vazgeçilmiş dünya ve bölge tarihinin de yer aldığı bir tarih öğretimi verilmeye başlanmıştır.
Ayrıca siyasi ve askeri ağırlıklı tarih öğretimi anlayışı yerine, sosyal ve ekonomik tarihe de yer verilen bir tarih öğretimi anlayışı benimsenmiştir.
Geleneksel ders işleme yöntemleri; sınıf dışı geziler, örnek olay incelemesi, benzetişim, grup çalışması, tartışma ve buna benzer yöntemlerle geliştirilmiş ve bunun yanında, öğretim materyalleri de teknolojideki gelişmeler ile birlikte zenginleştirilmiştir.
Tarih öğretim programlarında, aynı kapsamın değişik yaşlarda tekrarlandığı anlayıştan, yaş gruplarının özelliklerinin daha büyük ölçüde dikkate alınmasına, merkezi olarak denetlenen ayrıntılı müfredattan esnek yönlendirmelere geçilmiştir ya da geçilmektedir.
Tabiatıyla tarih öğretimindeki bu değişimler, ders kitaplarına da yansımıştır. Ders kitaplarında sadece milli tarih değil, aynı zamanda ötekinin tarihi ve dünyadaki gelişmeler de yer almıştır. Siyasi gelişmelerin yanında kültürel, ekonomik, sosyal, bilim- teknik v.b. alanlardaki gelişmeler de tarih ders kitaplarının içeriğine dâhil olmuştur.
Çağdaş tarih öğretimine paralel olarak yenilenen tarih ders kitaplarında, savaşların olumsuzluklarından, insanlık tarihinde yarattığı derin izlerden bahsedilmiştir.
Tarih öğretiminde ve ders kitaplarında dikkat çeken bu olumlu değişimlerin yaşandığı ülkelerden biri de Almanya’dır. Almanya’daki ders kitaplarının 1970’lerden itibaren hem metot hem de içerik açısından daha çağdaş ve bilimsel niteliklerde hazırlanmaya başlandığı söylenebilir16.
16 Wolfgang Höpken, “Tarih Eğitiminde Yeni Yönelimler”, Tarih Eğitimine Eleştirel Yaklaşımlar, Yayıma Haz: Oya Öymen, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yay., İstanbul 2003, s.46-47
1. Almanya'da Geleneksel Tarih Ders Kitapları ve Ders Kitaplarının Geçirdiği Değişim
Alman tarih ders kitaplarının geleneksel olanlarının kökeni 19. yüzyıla dayanmaktadır. Bu kitaplar 1960'lara kadar varlığını sürdürmüştür. Geleneksel Alman tarih ders kitaplarının temel amacı, milli kimliği pekiştirmek olduğu için içerik milli tarihe dayanmakta, Avrupa tarihine ve dünya tarihine çok az yer ayrılmaktaydı. Geleneksel tarih kitaplarının en önemli özelliği, bu kitapların, devletin ideolojisini aktarmada ve devletin değerlerini benimsetmede bir araç olarak görülmeleri idi. Yurttaşlık duygusunun ve ülkeye sadakatin güçlendirilmesi amaçlanmaktaydı. Öğrenciler ders kitabında aktarılan değerlere inanmakla yükümlüydü17.
Öğretmen bu durumda milli kimliği güçlendirecek, pekiştirecek şekilde tek bir açıdan bilgi aktararak görevini yerine getirmiştir. Öğrenciler tarih öğretiminin aktif bir parçası olamamıştır. Başka kaynaklara, sorulara tarih kitaplarında yer verilmemiştir. Değerlendirme sorularının metnin içinde anlatılmış olan konuların bir tekrarı niteliğinde olduğu görülmektedir18.
Metodolojik açıdan bakıldığında, geleneksel kitapların, son derece didaktik olduğu görülmektedir. Dolayısıyla bitmek bilmeyen bir dizi olay, tarihler ve olgular sıralanmakta ve bunu öğrencilerin öğrenip tekrar etmesi istenmekteydi. Olaylar herhangi bir yoruma yer bırakılmaksızın, öğrencilere alternatif düşünce imkânı tanınmaksızın tek bir bakış açısından anlatılmaktaydı19.
Almanya’da tarih ders kitaplarında 1960’lı yıllara kadar içerikte bazı değişiklikler olmasına rağmen geleneksel ders kitabı kavramı değişmemiştir. Değişiklikler 1970'lerden itibaren ortaya çıkmıştır. Bu değişikliklerin birçok nedeni vardır.
Öncelikle siyasi ortamda bir değişiklik olmuştur. Öğrenci hareketlerinde Batı Avrupa’daki geleneksel değerler sorgulanmaya başlanmıştır; bunun etkisiyle geleneksel tarih anlayışında da Batı Avrupa'da ve Almanya'da ciddi bir değişim başlamıştır. Siyasi tarih yanında toplumsal tarih önem kazanmıştır. Bu durum ders kitaplarının değişimini de beraberinde getirmiştir20.
17 Aynı
18 Höpken, a.g.m., s.46-56
19 Ş. Gülin Karabağ, “Çeşitli Ülkelerde Tarih Ders Kitapları: Uluslar arası Bir Bakış”, Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu –Tarih-, Nobel yayınları, Ankara 2003, s.169
Almanya’daki çoğulcu, yaratıcı ve yenilikçi tarih anlayışı sonuncunda tarih ders kitapları da yaratıcı ve yenilikçi olmuştur. 1970'li yıllarda Almanya’da tarih yazımının çeşitlilik ve çoğulculuk kazanmasıyla tarih dersi kitaplarındaki didaktik yaklaşım da değişmiş ve tarih kitapları yepyeni bir görünüm kazanmıştır. Ayrıca farklı ders kitaplarının arasında bir rekabet başlamıştır. Ders kitaplarının yayımlanması şirketler için karlı olmaya başlamış, farklı yayınevleri farklı ders kitapları yayımlamaya başlamıştır. Bunun ders kitaplarının gelişmesi açısından çok yaratıcı ve yararlı etkileri olmuştur21.
Almanya’da 1970'li yıllardan beri ortaya çıkan bu değişiklikler içerisinde her şeyden önce tarih öğretiminin amaçları değişmiştir. Daha önce, ders kitaplarının ve tarih öğretiminin milliyetçi kimliği geliştirmesi amaçlanıyordu. Bu giderek önemini yitirmiş ve ders kitaplarının temel amacı, öğrencilerin karmaşık demokratik bir toplumu anlayan, bilinçli yurttaşlar olarak yetiştirilmesi olmuştur. Bundan böyle amaç, öğrencinin kendi tarihiyle özdeşleşmesi değil, kendi tarihine karşı belli bir mesafeden bakabilen, öz bilince ve kendi öneminin bilincine sahip bir yurttaş yetiştirmek olmuştur. Örneğin; Almanya'da özellikle Nazi dönemine ve Yahudi soykırımına eleştirel bakabilmek ve kendini tarihin böylesi yüklerinden özgürleştirmek önem kazanmıştır22.
Her şeyden önce günümüz Alman tarih ders kitapları, daha önceki bilgi temelli yönelişlerinden daha çok becerinin geliştirilmesine öncelik vermeye başlamıştır. Tabii ki, gene tarihsel olaylar, olgular anlatılmıştır ama artık önemli olan ders kitabının aktaracağı bilgi değil, tarihsel düşünebilme becerisinin aktarılabilmesi olmuştur. Öğrencinin geçmişi eleştirel olarak değerlendirmesi ve olan biten konusunda kendi düşüncesini geliştirmesi çok daha önem kazanmıştır23.
Daha önceki ders kitaplarının tek bir bakış açısından yazılmasına karşılık çağdaş Alman tarih ders kitaplarında çok perspektiflilik kavramı önem kazanmıştır24.
Çok perspektiflilik kavramıyla birlikte ders kitaplarının başka yönleri de değişmiştir. Ders kitabının kronolojik yapısı çok değişmiştir. Örneğin eski çağlardan günümüze ka-dar gelen bir kronolojide konular daha çok sorunlarla iç içe işlenmeye başlanmıştır. Hem bölgesel sorunlar hem de evrensel sorunlar konular arasında yer almıştır. Ayrıca çağdaş
21 Höpken, a.g.m., s. 48
22 Aynı 23 Aynı
tarihe, yani iki dünya savaşı arasından bu yana gelen dönemin tarihine çok daha önem verilmeye başlanmıştır25.
Wolfgang Höpken∗
geleneksel Alman tarih ders kitaplarında 1. Dünya Savaşı sonrasının bile ele alınmadığını dile getirmektedir. Höpken’in şu örneği dikkat çekicidir: “Örneğin, ben öğrenciyken, Nazi dönemine bir türlü gelemezdik. Bu konu ders kitaplarında
vardı ama öğretmenlerimiz hiçbir zaman bu konuya gelemezdi; kendileri ikinci Nazi döneminin bir parçasıydı, 2. Dünya Savaşı'nı yaşamışlardı, dolayısıyla her zaman 1932 yılında fakat daha da iyisi 1933'te dururlardı. Bu 1970'li yıllardan itibaren değişti. 20. yy ta-rihi içinde Nazi dönemi ve Yahudi soykırımı çok ağırlıklı, % 50'nin üzerinde, yer tutmaya başladı”26.
Ders kitaplarının 1970'lerden bu yana geçirdiği değişimlerden bir başkası konular açısından kapsamının çok daha geniş tutulmasıdır. 1970 öncesi Alman tarih ders kitaplarında siyasi ve askeri tarih çok yoğun olarak ele alınırken şimdi giderek daha fazla yer verilen toplumsal tarih gibi yeni konuların yanı sıra, eskiden tümüyle görmezlikten gelinen kadınların, göçmenlerin, farklı etnik grupların tarihi gibi daha birçok konu işlenmektedir. Bu da Alman toplumundaki değişimi yansıtmaktadır. Alman toplumu giderek çok kültürlü, çok etnik gruplu bir toplum haline geliyor; bunun da ders kitaplarına yansıması kaçınılmazdır. Böylece Alman tarih ders kitaplarında milli tarihin ders kitabına damgasını vuran özelliği ortadan kalkmıştır27.
Daha önce ihmal edilen birtakım konular Alman tarih ders kitaplarında daha çok yer almaya başlamıştır. Örneğin işçilerin hakları, 1970'li ve 1980'li yıllarda daha fazla ele alınmış, gündelik hayatın tarihi çok önemli bir konu olmuştur. Aynı şey kültür tarihi konusunda da söz konusudur28.
Ders kitabının yöntem ve içerik açısından değişmesiyle, tarih öğretimindeki rolü de değişmiştir. Kitaplar, öğrencileri daha aktif bir konuma sürüklemektedir. Çağdaş ders
25 Aynı
∗
Uzmanlık alanı Balkanlar ve Doğu Avrupa tarihi olan Wolfgang Höpken’in, özel ilgi alanı tarih ders kitaplarıdır. Braunschweig’daki uluslar arası ders kitapları konusunda uzmanlaşan Höpken George Eckert Enstitüsünde yöneticilik yapmaktadır. Bütün dünyadan gelen uzmanları çatısı altında birleştiren bu enstitüde öğretmenler ve ders kitabı yazarları eğitilmektedir. Bu kurumda 150 ülkenin ders kitaplarının bulunduğu bir kütüphane vardır. Ayrıca, Leipzig Üniversitesi’nde öğretim üyesidir.
26 Höpken, a.g.m., s. 49 27 Aynı
kitapları eleştirel düşünceyi, çok perspektifli bir yaklaşımı, farklı kaynak ve araç-gereçleri kullanan bir tarih öğretimi anlayışını daha fazla ön plana çıkarmıştır29.
Alman tarih ders kitaplarında öğrencinin rolünün daha çok artırılması da değişimi gözler önüne sermektedir.
Tarih kitapları Nazi dönemine yer verdikten sonra özellikle soykırım konusu Alman kamuoyunda çok ciddi bir tartışmaya neden olmuştur. Hala bu tartışma sürmektedir. Zaman zaman Alman kamuoyundaki tartışmalar ders kitaplarının çok ötesine geçmiştir. Örneğin; Berlin'de Soykırım Anıtı açıldığında büyük bir tartışma yapılmıştır. Böyle bir anıt nasıl olmalıdır, bu soykırım anıtının sanatı ne olmalıdır, amacı ne olmalıdır gibi kamuoyunda gayet yaygın bir tartışma başlamış ve yürütülmüştür30. Dolayısıyla Alman toplumu açısından, bunun son derece önemli, olumlu bir gelişme olduğu söylenebilir.
2. Gelişim ve Değişimin Yansıdığı Örnek Bir Alman (Thüringen Eyaleti) Tarih Ders Programı31
Thüringen Öğretim planları 1990 yılı Thüringen eğitim ve öğretim sisteminin yeniden düzenlenmesinin bir sonucu olarak öğretmenler, öğrenciler, ebeveynler ve araştırmacıların yüksek oranda katılımlarıyla, yoğun bir araştırma sonucunda hazırlanmıştır.
Thüringen öğretim planının merkezinde, zamanımızın güncel sorunları yatmaktadır. Bireylerin olduğu gibi toplumun siyasi, ekonomik, sosyal, eğitim ve bunlar gibi çeşitli konularla ilgili bugünkü ve gelecekte meydana gelecek sorunlarına işaret edilmektedir. Tarih öğretim planında, gelecek için hazırlanan bazı sorular şunlardır32:
1- İnsanların, toplum olarak yaşamasının önemi ve meydana gelebilecek tehlikelerinin araştırılması,
2- Çeşitli kültürlerin, dinlerin ve toplum yapılarının barış içinde bir arada yaşaması, 3- Değişimle birlikte ortaya çıkan ekonomik, teknik ve sosyal yaşam şartları ve riskleri, 4- Toplumsal görev olarak kadın ve erkeğin, erkek çocuk ile kız çocuğunun aile içerisinde eşit tutulması.
29 Aynı
30 Aynı
31 Thüringen Kulusministerium Lehrplan für die Regekschule und für die Förderschule mit dem Bildungsgang der Rgelschule, Geschicte
Thüringen tarih öğretim planına göre Thüringen okulları bir öğrenim ve deneyim alanıdır. Branş ve branş ötesi ödevleri birbiriyle ilişkilendirmekte, bir bütün olarak öğrenmeyi teşvik etmekte, hoşgörülü ve dürüst olmayı eğitimde ön planda tutmakta ve çocuklar ile gençlerin kişiliğini pekiştirmeyi amaçlamaktadır. Temel eğitim özgür irade, düşünce özgürlüğü, karar verme ve davranış yeteneğini başka insanların özgür iradesiyle uyuştuğu takdirde ortaya çıkartmayı amaçlamaktadır. Amaç, tüm öğrencilere okullardaki müşterek ödevlerde, meslek ve toplumda etkin olma yeteneğini kazandırmaktır33. Temel eğitimde, öğrenmeyi öğrenme temel hedef olarak belirlenmiştir.
Thüringen okullarında her branşta eğitim ve öğretimde takip edilecek prensipler şu şekilde belirlenmiştir34:
1- Öğrencinin bireysel özellikleri, zihni, sosyal ve bedensel şartları ile bağlantı, 2- Yaşamla bağlı ders oluşturma, özellikle;
- Öğrencinin deneyim dünyası ile ilgili bağlantı - Açıklık ve anlaşılabilirlik
- Güncel gerçekler ve olaylara dayandırma
- Tarihi gerçekler, olaylar ve geleneklerle bağlantı - Branş dışı problematik ödevler
3- Çeşitli iş ve sosyal formlarda bireysel ve toplu öğrenme
4- Tüm branşlarda ana dil ile norm ve durum uygunluğunun dikkate alınması 5- İletişime teşvik, bilgi ve basın eleştirisi
6- Kültürlerarası öğrenme için fırsat oluşturma
7- Erkek ve kızların aynı oranda ilgi duyacakları bir dersin oluşturulması
Temel eğitimi garanti altına alma, çocukları ve gençleri aile, devlet ve toplum sorumluluğuna hazırlayan geleceğe yönelik dersler verme ve yaşam ve çevre kompleksinin yansıtıldığı konular işleme Thüringen öğretim planının temelinde mevcuttur. Bu yüzden Thüringen öğretim planlarında, branş dışı çalışmaların yolunun açılması ve öğretmenlerin işbirliğine teşvik edilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Thüringen Eyaleti tarih programına göre; tarih dersi, öğrencinin güncel bilgi edinme ihtiyaçlarından yola çıkarak deneyimlerini,
33 A.g.e., s. 5 34 A.g.e., s. 6-7
sorularını, tasarılarını, kanaatlerini ve önyargılarını anlamalıdır. Geçmişten yapılan nakillerle şimdiki zamanın düzenlenmesi ve geleceğin yapılandırılması için tarih dersinin gerekli olduğu kavratılmalıdr35.
Thüringen eyaleti okullarında, tarih dersi 5. sınıftan 10. sınıfa kadar okutulmakta ve eğitim-öğretime çok önemli katkısı olduğu öğretim programında vurgulanmaktadır. Thüringen öğretim planında, Hümanizm ve barış, demokrasi ve hoşgörü değerlerinin oluşturulması, bu konularda insanların geçmişte ve günümüzdeki tutumlarının tartışılması ile mümkün olacağı vurgulanmıştır. Bu yüzden öğretim planında Alman tarihi ve Almanya’nın komşularıyla ilişkilerinin yanı sıra, Avrupa boyutu ve dünya tarihi de konulandırılmıştır. Thüringen eyaleti hakkındaki tarihi olaylar, öğrencilerin bulundukları yakın çevreyi tanımaları için, müfredat programının içeriğine bağlı kalarak öğretmen tarafından verilmesi öngörülmüştür36.
Öğretmenlerin müşterek çalışmalarını ve uzlaşmalarını kolaylaştırmak ve teşvik etmek için Thüringen tarih öğretim planında, 5. sınıftan 10. sınıfa kadar branş dışı çalışmalar da tavsiye edilmiştir37.
İçerik 5. sınıftan 10. sınıfa kadar olayların gerçekleşme zamanına göre sıralanmıştır38. Bu durum olayların, gelişmelerin yan yana ve ardı ardına öğrenilmesini sağlamakta, tarih dersinin bütünleşmiş fonksiyonunu desteklemektedir.
Thüringen Eyaleti Tarih dersi programında sadece siyasi tarihe değil; ekonomik tarihe, bilim tarihine, dinler tarihine, sanat tarihine, düşünce tarihine, sosyal tarihe de yer verilmiştir39.
Thüringen Eyaleti Tarih dersi programında; tarihi problemlerle anlatmada aşağıdaki didaktik prensiplere özellikle uyulması gerektiği vurgulanmıştır40:
1- Öğrencinin yaşam dünyasını içine alan öğrenim içeriği ve öğrenenlerin katılımıyla serbest öğrenimin ortaya çıkartıldığı metodik çalışma şekilleri ile öğrenci yönelimi, 2- Şimdiki zaman ve gelecek ile ilgili çekirdek problem soruları ve alternatif çözümler
için sorulan sorularla problem yönelimi,
35 A.g.e., s. 7 36 A.g.e., s. 7-8 37 A.g.e., s. 9 38 Aynı 39 Aynı 40 A.g.e., s. 10
3- Tüm konular ile ilgili bilimsel tartışmalar,
4- Özet bilgi paylaşımı yerine derin analizler ile genel bilgilerin edinebileceği, tipik ve somut olayların özeti ve örnek olaylar ile öğrenme,
5- Öğrencilerin güncel hayattaki davranış deneyimlerinden faydalanarak verimli davranışlar oluşturma ve dersteki çalışma şekilleriyle davranış düzenlemesi.
Bu didaktik prensiplerle, derste verilen bilgilerin bilimsel gerçekliği ve doğruluğu garanti altına alınmış olmalıdır. Tarih dersi için sözü edilen prensiplerin amacı; öğrenciye özellikle öğrenim serbestliği tanımak, öğrenciye kişisel sorumluluk yüklemek ve bağımsızlığa teşvik etmektir. Yine Thüringen Eyaleti tarih öğretim planında, öğrencilere kişisel sorumluluklar yüklemek ve öğrenim serbestliği sağlamak için aşağıdaki çalışma şekilleri tavsiye edilmiştir. Bunlar41;
1- Ders ödevlerinin küçük gruplarla yapılması,
2- Öğrencilerin yaptıkları çalışmaları sunum ve görsel materyaller ile rapor etmesi, 3- Konferans, tartışma ve mülakat için gerekli iletişim yeteneklerin ön plana çıkartılması, 4- Öğrencinin sözlü ve sözlü olmayan tarih çalışmalarını (ödevlerini) kolaylaştıracak ve
yaratıcılığını ortaya çıkaracak çalışma metotları,
5- Örneğin proje haftasında yapılabilecek plan, proje gibi sonucu açık kapsamlı metotlar, 6- Uygun yazılım ve internetin kullanılması ile modern teknolojinin kullanılmasına
teşvik etmek.
Thüringen öğretim planına göre; tüm öğrenme seyrinin sonunda öğrencilerin, Almanya ve Avrupa tarihi ile dünya tarihinin seçilen konularındaki temel bilgilerini öğrenmeleri amaçlanmıştır. Öğrencilerin kendilerini Alman vatandaşı, Avrupalı ve dünya vatandaşı olarak görmeleri için zaman ve mekân kavramlarını geliştirmeyi ve geçmişteki farklı yorumları karşılaştırma ve değerlendirme yeteneğini kazanabilmeleri hedeflenmiştir42.
Öğrencinin, tarih dersi konuları için aşağıdaki hususlarda hazır ve yeterli olması amaçlanmıştır43:
1- Kendini gerçeğe uygun olarak tarihle ifade etmesi,
41 A.g.e., s. 11 42 A.g.e., s. 12 43 Aynı
2- Tarihi olayları kaydetmeyi, çok yönlü bakmayı, yorumsal olarak sormayı ve açıklamayı,
3- Şimdiki zamanın tarihsel şartlarını tanıyabilmesi için kendini tarihe yöneltmesi, 4- Konu ve değer yargılarını ayırt edebilmesi için tarihi süreç ve gerçekleri yargılamayı, 5- Kişi veya olayları tarihi bir çerçevede düzenlemeyi.
Öğrencilerin, tarih dersi için 5. ve 6. sınıflardan itibaren tarihsel çalışma biçimi ve metotlarını benimsemesi, alıştırılması ve 8. sınıftan itibaren de kapsamlı olarak metodik biçimlerin temellerinin atılması hedeflenmiştir. Bunun yanında öğrencinin öğrenme stratejilerini geliştirmesi ve bölüme özel çalışma teknikleri ve usullerini iyi ve yerinde kullanması gerekmektedir. Öğrenciye deneyim bilgisine bağlı olarak keşfetme ve araştırmaya yönelik öğrenme ile derste ve okul dışında davranış yönelimi pratiği yaptırılması amaçlanmıştır44.
Öğrencinin tarih dersinde çalışma metodu açısından aşağıdakiler için hazır ve yeterli olması amaçlanmıştır45:
1- Tarihsel olaylar ile ilgili kendi başına sürekli bilgi edinmesi ve bunları değerlendirmesi,
2- Tarihi kaynakları ve kişisel yorumları ayırt edebilmesi, manasını anlaması, açıklaması ve yorumsal olarak değerlendirmesi,
3- Sunulan kitaptaki bilgi içeriğini değerlendirmesi ve ifadeleri yargılaması,
4- Tarihi problemleri sürekli formüle etmesi, yapılandırması, tez ve anti tezlerle gerçeğe uygun olarak açıklaması ve tarihi problemleri çözmesi.
Thüringen eyaleti tarih programına göre, toplum içerisinde yaşam, bireysel bağımsızlık ve gerekli sosyal şartlar ve iletişimler çerçevesindedir. Bu yüzden okulun ve tarih dersinin görevi; bu çerçeve içerisinde öğrenciye kendini toplumsal gerçeklere göre yönlendirmesi ve bunları sorumlulukla yerine getirmesi bilincinin verilmesidir46.
Öğrencinin tarih dersinde sosyal açıdan aşağıda belirtilenler için hazır ve yeterli olması amaçlanmıştır47: 44 Aynı 45 A.g.e., s. 13 46 Aynı 47 Aynı
1- Birlikte işbirliği yapma ve çalışma sonuçlarını sunma, 2- Çelişki olması durumunda ölçülü tepki vermesi, 3- Sorumluluk alması,
4- Hoşgörülü olması,
5- Kendi görüşlerini, değer yargılarını ve toplumsal ilişkilerini başka kültürlerle karşılaştırırken hoşgörülü olarak yaklaşmayı öğrenmesi.
Thüringen eyaleti tarih programına göre öğrencinin tarih dersinde kişisel olarak aşağıdaki kazanımlar için hazır ve yeterli olması amaçlanmıştır48:
1- Kişisel sorumluluk ve görev bilinciyle davranmayı ve yaratıcı olmayı,
2- İnsani davranışları anlamayı, düşünmeyi ve kendi davranışlarını buna göre yönlendirmeyi,
3- Kendi tahminlerini ve kendi yorumlarını istemek ve yapmak için ortaya çıkarmayı, 4- Duygusal özdeşleştirmelerini tarihi gerçeklerin işlenmesinde tanımayı ve düşünmeyi, 5- Birçok varyantı kendi yargılarıyla tanımayı ve bunları kişisel yargılarıyla
değerlendirmeyi,
6- Kendi görüşünü yabancıların düşünceleri ile karşılaştırmayı,
7- Gerçeğe uygun olarak, kendi kararıyla ve sosyal sorumlulukla basın ile iletişim kurmayı.
Thüringen eyaleti tarih programının temelinde öğrencilere sorumluluk yüklemek ve onların bağımsız hareket etmelerini sağlamak vardır. Geçmişteki olaylardan yola çıkarak yaşanan zamanı anlama ve geleceğe yönelik yorumlar yapabilme becerileri kazandırmak amaçlanmıştır.
48 A.g.e., s. 14
II. BÖLÜM:
ALMAN TARİH DERS KİTAPLARININ “TARİH ÖĞRETİMİ MATERYALİ” BAKIMINDAN KARAKTERİSTİĞİ
Almanya'da değişik okul türlerine ve eyaletlere göre farklı müfredat programları mevcuttur. Milli bir Alman müfredatı yoktur. Genel olarak eğitim politikası konusunda yetkili olan federal hükümet değil eyaletlerdeki eğitim bakanlıklarıdır. Eyaletlerin belirledikleri çok geniş ve genel anlamda bir müfredattır. Bu müfredat ders kitabının çerçevesini çizmektedir ve kısıtlayıcı değildir. Ayrıca öğretmen derste kullanacağı kaynakları seçmek açısından büyük bir özgürlüğe sahiptir. Dolayısıyla müfredattaki her konuyu anlatmak zorunda değildir; istediği konuları seçebilir. Hatta bazı durumlarda yeni konuları dersine katabilir. Almanya'da her isteyen ders kitabı yazabilmektedir. Yayımcı, piyasa açısından başarı ihtimali görürse elbette onu yayımlamaktadır. Ders kitapları genellikle ekip çalışması ile yazılır. Hangi ders kitabının okutulacağına öğretmen ve okul karar verir. Almanya'da ders kitapları hayli pahalı olduğu için iktisadi kaygılar ön plana çıkmaktadır. Bazı okullar eski ders kitaplarını kullanmak istemediği halde, yeni kitapları alma imkânına sahip olmadığı için alamaz. Böyle durumlarda kullanılan ders kitaplarının 5–10 yıl önce yayımlanan kitaplar olduğu görülebilmektedir49.
Bu bölümde örneklem metoduna göre Almanya’nın çeşitli eyaletlerinden rasgele seçilmiş olan tarih ders kitapları, çağdaş ve bilimsel nitelikler açısından incelenecektir.
Bu araştırmada temel alınan Alman tarih ders kitapları şunlardır:
1- Anneliese Hoenack, Bernd Koltrowitz, Christian Meyer, Dr. Jan-Peter Stöckel, Dr. Helmut Willert, Dr. Karsten Witt, Geschicte Klassen 5/6 Ausgabe Sachsen-Anhalt Förderstufe, Berlin 1998.
2- Anneliese Hoenack, Bernd Koltrowitz, Christian Meyer, Dr. Jan-Peter Stöckel, Dr. Helmut Willert, Dr. Karsten Witt, Geschicte Klassen 5/6 Ausgabe Sachsen, Berlin 1998.
3- Anneliese Hoenack, Bernd Koltrowitz, Christian Meyer, Dr. Jan-Peter Stöckel, Dr. Helmut Willert, Dr. Karsten Witt, Geschicte Klassen 5/6 Ausgabe Thüringen, Berlin 1998.
49 Höpken, a.g.m., s. 53
4- Anneliese Hoenack, Bernd Koltrowitz, Christian Meyer, Dr. Jan-Peter Stöckel, Dr. Helmut Willert, Dr. Karsten Witt, Geschicte Klasse 6 Mecklenburg-Vorpommern, Berlin 1998.
5- Brigette Bayer, Walter Funken, Harald Goeke, Gerhard Graber, Bernd Koltrowitz, Dr. Michael Krenzer, Uwe Lagatz, Melanie Schaare, Harald Schneider, Thomas Thieme, Dr. Bernd Zaddach, Geschicte Klasse 8 Ausgabe Mecklenburg-Vorpommern Sekundarstufe (RS), Berlin 2003.
6- Brigette Bayer, Harald Goeke, Gerhard Graber, Volker Habermaier, Dr. Michael Krenzer, Thomas Thieme, Prof. Mathias Tullner, Dr. Helmut Willert , Geschicte Klasse 9 Ausgabe Sachsen Mittelschule, Berlin 2001.
7- Brigette Bayer, Dr. Manfred Bormann , Walter Funken, Harald Goeke, Gerhard Graber, Volker Habermaier, Dr. Michael Krenzer, Harald Schneider, Thomas Thieme, Prof. Mathias Tullner, Dr. Helmut Willert , Geschicte Klasse 9 Mecklenburg-Vorpommern, Berlin 2003.
8- Josef Schwandner, Erlebnis Geschicte 9 Oldenburg, München 1993.
9- Brigette Bayer, Dr. Manfred Bormann, Walter Funken, Harald Goeke, Volker Habermair, Bernd Koltrowitz, Dr. Michael Krenzer, Thomas Thieme, Dr. Helmut Willert, Geschicte Klasse 10 Ausgabe Sachsen Gymnasium, Berlin 2003.
10- Hans Ebeling, ve Wolfgang Birkenfeld, Dıe reıse ın Dıe Vergangenheit, Sonderband Geschıcte der Deutschen Teilung 1945-1990, Westermann, Braunschweig 1992.
11- Hans Ebeling ve Wolfgang Birkenfeld, Dıe reıse ın Dıe Vergangenheit, Band 4 Ausgabe für Baden-Württemberg, westermann, Braunschweig 1985.
12- Klaus Bergmann, ve diğerleri, Geschichte und Geschehen , Thüringen Band 5, Klett, Leipzig 1997.
13- Ludwig Bernlochner ve diğerleri, Geschichte und Geschehen , Thüringen Band 6, Klett, Leipzig 1997.
14- Wolfgang Hug ve diğerleri, Geschichtlıche Weltkunde, Band 2, Diesterweg, Frankfurt 1977
1. Estetik Tasarım ve Fiziksel Özellikler Açısından a. Estetik Tasarım
Gelişen teknoloji ile birlikte, medyanın ortaya koyduğu rekabetçi ortam, ders kitaplarının göz alıcı bir özelliğe de sahip olmasını gerektirmiştir50. Estetik açıdan iyi tasarlanmış bir tarih ders kitabının öğretimi kolaylaştıracağı söylenebilir.
Estetik tasarım öğeleri renk, şekil, resim, grafik ve diğer öğretim materyallerinin kitap içerisinde sunuluş biçimini ifade etmektedir. Ders kitapları hedefler, içerik, öğrenme-öğretme süreci ve değerlendirme yönünden ne kadar iyi hazırlanmış olursa olsun, görsel tasarım öğeleri ile desteklenmediği sürece etkili olarak işlevini yerine getirmesi zordur. Estetik tasarımın iyi düzenlenmesi, konulara ilgi çekmeyi kolaylaştırır. Konuların basit ve açıklamalı bir şekilde kısa zamanda öğretilmesine yardımcı olur.
Ders kitaplarında görsel malzemelerin kullanılmasının amaçlan şunlardır51:
− Öğrenciye bilgi vermek.
− Öğrencinin mevcut bilgi dağarcığını desteklemek.
− Öğrencinin dikkatini belirli konulara çekerek yönlendirmek. − Öğrenilen konuları özetlemek.
− Öğrencinin zihninde canlandırması zor olan karmaşık durumları açıklamak. − Dağılımları göstermek.
Türkiye’de okullarda okutulmasına izin verilen ders kitapları MEB, Talim ve Terbiye Kurulu'ndan izin alınan kitaplardır. Bu sebeple, bu kurulun ölçütleri uygulamada geçerlidir. Bu ölçütler ise şunlardır52:
− Başlıklar, görsel tasarım ilkelerine uygun verilmelidir.
− Konuların işlenişinde (eğitim durumları düzeninde) açıklayıcı, tamamlayıcı ve eğitici nitelikteki öğretime yardımcı unsurlara (şema, grafik. resim vb) yeterince yer verilmelidir.
50 Dilek Tütüncü Oğuzoğlu, “Görsel Tasarım Açısından Tarih Ders Kitapları” Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu –Tarih-, Nobel yayınları, Ankara 2003, s. 131
51 Cemaloğlu, a.g.m., s. 17 52 Aynı
− Öğretime yardımcı unsurlar, öğrencilerin gelişim basamaklarına ve konulara uygun olmalıdır.
− Öğretime yardımcı unsurlar (bellek destekleyiciler) estetik yönden uygun, net ve temiz baskılı olmalıdır.
− Varsa istatistiksel veriler en son bilgileri yansıtmalıdır.
− Öğretime yardımcı unsurlar, öğrenilecek bilgiye ilgi çekicilik getirmelidir. (Renklerde, gerçekçilik, estetik, sayfa düzenleme, iyi algılama için büyüklük, ilişkisiz ayrıntılardan kaçınma).
Yukarıda belirtilen ölçütler ışığında, estetik tasarım özellikleri açısından, Alman tarih ders kitaplarına bakmak gerekirse;
Ders kitaplarının öğrencinin dikkatini çekmesinde önemli unsurlardan birisi olan renk uyumuna genel olarak dikkat edilmiştir. Baskılar açık, net, renkli, estetik, seviyeye uygun, konu ile bağlantılı ve anlaşılır bir şekilde hazırlanmıştır. Ders kitaplarında içerikle ilgili şekiller bir araya getirilerek anlamlı bir kompozisyon meydana getirilmiştir.
Ders kitaplarında yazı, resim, şekil, grafik vb. unsurların sayfa içerisine yerleştirilmesinde özen gösterildiği görülmektedir. Alman tarih ders kitaplarında yer alan resimler öğrencinin dikkatini çekme özelliği yanında, metin, sayfa ve kitabın diğer bölümleriyle ilişkili hazırlanmıştır. Resimlerin boyutları ve görsel açıdan benzerlikleri, metin ile resim arasındaki bağlantıyı güçlendirmiştir. Ayrıca sayfalara yerleştirilen resimler ders kitabını tekdüzelikten kurtarmıştır. Resimlerin çoğunluğu öğretici bir nitelikte olması yanında derinlik içermesi ile de düşündürücü bir etkiye sahip olmuştur. Alman ders kitaplarında, eğlendirici olduğu kadar eğitici özelliği olan ve verilmek istenen bilgiyi farklı bir şekilde öğrenciye ileten karikatürlerden faydalandığı görülmektedir. Karikatürlerin genel olarak konuyla uyumlu bir şekilde ve öğrencilerin seviyelerine uygun olarak Alman tarih ders kitaplarının sayfalarında yer aldığı görülmektedir. Alman ders kitaplarında, metinle uyumlu olarak; haritalara, grafiklere, zaman şeritlerine, afişlere vb. materyallere yer verilmiştir. Bu materyaller ders kitabının estetik tasarımıyla uyumlu bir şekilde kullanılmıştır53.
b. Fiziki Görünüm
Alman tarih ders kitaplarının fiziki açıdan özelliklerine bakılacak olursa; genel olarak kaliteli ve özenle hazırlandıkları söylenebilir.
Kitapların kapakları kaliteli ve dayanıklı kartonlardan, dersin içeriğine ve öğrencinin seviyesine uygun olarak hazırlanmıştır. Kitapların kapağı yaprakları tam örtecek şekilde veya aynı boyutlarda kesilmiştir. Kitabın sayfalarında ise genellikle kuşe kâğıt kullanılmıştır. Baskılar renkli olarak yapılmıştır.
Alman tarih ders kitaplarının kapaklarında çoğunlukla, anlatılacak dersin konuları ile uyumlu resimler ya da illüstrasyonlar tercih edilmiştir. İncelenen ders kitaplarındaki kapakların, üzerindeki yazılar, rakamlar, illüstrasyon ve içeriği tanımlayan bir tipoğrafi karakteri ile birlikte, iyi bir kompozisyonu içerdiği sonucuna varılabilir.
Aşağıda Alman tarih ders kitapları kapakları ile ilgili örnekler verilmiştir:
Şekil 2: Thüringen Eyaletine ait 1998 yılında basılmış bir ders kitabı kapağı örneği
Yukarıda verilen iki kitap örneğinde de görüldüğü üzere kapaklarda ilgi çekici renkler ve resimler kullanılmıştır. Kapaklarda kitabın ismi, hangi sınıf seviyesine hitap ettiği, eyalet ismi ve yayınevinin amblemi yer almıştır. Arka kapakta ise yine yayınevinin amblemine ve ISBN numarasına yer verilmiştir. Örneklerde görüldüğü gibi ön ve arka kapaklar birbirleriyle uyum içinde ve görünüş açısından bütünlük arz etmektedir.
Alman tarih ders kitaplarından bazılarına verilen isimler dikkat çekicidir. Bu isimler kitapların içeriklerine uygun ve öğrencide merak uyandıracak şekilde seçilmiştir. Örneğin; 5. sınıflarda okutulan bir tarih ders kitabının kapağında “Geçmişimizin Kökleri”54 ismi yer almıştır. Diğer bir Alman tarih ders kitabına ise “Yaşadığımız Tarih”55 adı verilmiştir.
Bir Alman tarih ders kitabının (Geschıchte und Geschehen, Thüringen Band 5)56 iç kapağına ve ilk sayfalarına göz atılacak olursa:
İç kapakta; kitabın ismi, yazar isimleri, eyalet ismi, kitabın hangi sınıflara hitap ettiği belirtilmiştir. Yayınevinin adı ve bulunduğu yer sayfanın alt kısmında belirtilmiştir. İç kapağın arka sayfasında, bu kez daha küçük puntolarla, kitabın ismi ve sınıfı belirtilmiştir. Hemen altında geniş yazar kadrosunun isimleri sıralanmıştır. Burada yazarların akademik unvanları da belirtilmiştir. Yazar isimlerinin sıralanmasının ardından; cilt, dizgi, dizayn, redaksiyon, grafiklerin çizimi alanında kitabın hazırlanmasına katkıda bulunanların isimleri
54 Baumann Ehrenwirth, Wurzeln unserer Gegenwart, Geschicte für die Hauptschule in Bayern, München 1986 55 Josef Schwandner, Erlebnis Geschicte 9 Oldenburg, München 1993
verilmiştir. Daha sonra bu kitabın yeni yazım kurallarına uygun olarak yazıldığı belirtilmiştir. Hemen bu yazının altında kitabın basımında kullanılan malzeme ile ilgili bir açıklama yapıldığı görünüyor. Bu açıklamada, kitabın sayfalarının klorsuz beyazlatılmış kâğıttan basıldığı, asit içermediği ve kapağı PC folyo ile kaplandığı belirtilmiştir. Doğaya dost ve geri dönüşümlü olduğu da eklenmiştir. Sayfanın en alt kısmında; kitabın kaçıncı basım olduğu, kaç tarihinde basıldığı, basım yeri ve ISBN numarası belirtilmiştir.
Bu sayfalardan sonra sırasıyla; içindekiler bölümü, resimlerin alındığı kaynakların belirtildiği kısım ve kitap kullanım bilgilerinin yer aldığı bölüm gelmektedir. Daha sonra konuların anlatımı başlamıştır. Bu konu ile ilgili olarak Ek 2’de örneklere yer verilmiştir.
2. Muhteviyat Açısından a. Konular
Öğretim programının hedef davranışlarını kazandıracak şekilde düzenlenmesi içerik olarak ifade edilmektedir. İçerik boyutunda, programda belirtilen hedeflere ulaşabilmek için “ne öğretelim” sorusuna cevap aranmalıdır. İçerik hedef davranışlar için bir araçtır; çünkü önce hedef ve davranışlar belirlenir; sonra bu hedef ve davranışların kazandırılmasına yardımcı olacak biçimde içerik düzenlenir. Ders kitaplarının içeriği düzenlenirken üniteler, konular ve alt başlıklar hiyerarşik olarak sıraya konulur. Ders kitabında seçilmiş olan içerik aşağıda belirtilen hususlara uygun olmalıdır57;
- Hedef davranışlarla tutarlı
- Çağdaş, bilimsel, sanatsal ve felsefi bilgiyle donanımlı, - Öğrencinin hazır bulunuşluk düzeyine uygun,
- Bilinenden bilinmeyene, yalından karmaşığa, - Ön koşullu öğrenmelerin sıraya konulmasına, - Kronolojik sıraya uyumlu
- Kavram ve genellemelere yer verilmelidir
Stradlıng’a göre ise; Tarih ders kitaplarının içeriğinde bulunması gereken özellikler ile ilgili olarak şu soruların cevabı aranmalıdır58:
57 Cemaloğlu, a.g.m. s. 8
58 Robert Stradlıng, 20. Yüzyıl Avrupa Tarihi Nasıl Öğretilmeli, Çev.: Ayfer Ünal, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yay., İstanbul 2003, s. 242-246
1. Hangi tarihsel dönemler kapsanmış? Bu dönemler ilgili müfredat programında veya ders programında belirlenen dönemlere uyuyor mu? Başka ders kitaplarıyla veya öğretim malzemeleriyle doldurulması gereken boşluklar var mı?
2. Yapı ve sıra açısından içerik nasıl düzenlenmiş? Kitap uzun bir zaman diliminin oldukça kapsamlı bir kronolojik dökümünü mü sunuyor? Yoksa bu döküm daha seçici mi? Millet, bölge, Avrupa veya dünya tarihinin birkaç önemli dönemini (örneğin; antikçağ, ortaçağ, keşifler, 19. yüzyıl Avrupa'sı, Soğuk Savaş) odak alan bir döküm mü? Geniş tarihsel temaları ve gelişmeleri (Avrupa'nın Hıristiyanlaşması, ulus-devlet yapısının ortaya çıkışı, sanayileşme, emperyalizm ve sömürgecilik vb.) odak alan bir döküm mü?
3. Ders kitabının içeriği ve yapısı tarih müfredatında kullanılan yapıyla veya çerçeveyle uyumlu mu?
4. Her döneme ne kadar sayfa ayrılmış? Bu dağılım müfredattaki işlenişi yansıtıyor mu?
5. Kitabın içinde siyasal, diplomatik, ekonomik, sosyal ve kültürel tarihe ne kadar ağırlık verilmiş? Bu boyutlar arasındaki denge, ele alınan döneme göre önemli bir değişim gösteriyor mu? Kitaptaki ağırlık resmi tarih müfredatındaki ağırlıkla uyuşuyor mu veya onu tamamlıyor mu?
6. Ders kitabı esas olarak hangi konuların üzerinde yoğunlaşıyor? Milli tarih mi, bölgesel tarih mi, Avrupa tarihi mi, küresel tarih mi, yoksa bunların bir bileşimi mi öncelikli konu olarak seçiliyor?
7. Milli tarih işlenirken başka ülkelerin ve halkların anayurttaki olayları ve gelişmeleri nasıl algılamış olabileceğini incelemeye de yer veriliyor mu?
8. Metinde, görsel unsurlarda, kaynak malzemelerde veya değerlendirme çalışmalarında yer almayan konuların olaylar, topluluklar, boyutlar ve perspektifler açısından, bazı kalıplarının olduğu söylenebilir mi?
9. Ders kitabının metinleri ve diğer unsurları -çizimler, haritalar, istatistiksel tablolar, resmi belgelerden alıntılar, mektuplar, eşya resimleri, ödevler, sorular, değerlendirme çalışmaları vb.- arasındaki denge hedef alınan öğrenci grubunun yaş yelpazesine ve yetenek düzeyine uygun mu?
10. Tarihsel olayları ve gelişmeleri tek nedene bağlayan, aşırı yalınlaştıran veya basite indirgeyen açıklamaların örnekleri var mı?
11. Metinde taraf tutulmuş mu? Uluslararası ilişkileri komşuluk ilişkilerini, savaşları veya sömürgecilik tarihini konu alan bölümleri, metne eşlik eden karikatür, resim ve fotoğraflar arasından rasgele seçilmiş bazı örnekleri ve ulusal kahramanların ele alınış biçimlerini inceledikten sonra, şu hususlarda sürekli ve tutarlı bulgular olup olmadığı üzerinde düşünülmelidir:
- Olayları taraflı ele alma,
- Geçmişe ilişkin milliyetçi yorumlar,
- Tarihe ve belli etnik gruplara ilişkin ırkçı yorumlar,
- Bulgularla desteklenmemiş veya başka perspektiflerle dengelenmemiş ideolojik yorumlar (siyasal, dinsel veya kültürel),
- Etnik merkezcilik,
- Basmakalıp tutumlar ve imgeler (belli uluslar, ırklar ya da bir cinsiyet hakkında genellikle aşağılayıcı nitelikte ve aşırı basitleştirilmiş genellemeler),
- Göstermelik yaklaşım (kitabın içine metinle çok az ilişkili gibi görünen keyfi ve standart görsel malzemeler serpiştirme).
12- Öğrenci bir disiplin olarak tarih üzerine düşünmeye zorlanıyor mu?
13- Ders kitabı öğrencinin konuya ilgisini ve geçmişe merakını uyandıracak gibi görünüyor mu?
14- Ders kitabındaki malzemeler yakın dönemdeki araştırmaları veya tarihçilerin şu andaki düşüncelerini yansıtıyor mu?
15- Metin, hedef kitleyi oluşturan öğrencilerin yaş yelpazesine ve yetenek düzeyine uygun bir üslupla mı yazılmış?
Almanya’da Thüringen Eyaleti tarih dersi programına59 göre, öğrencilerin, kısaca aşağıda belirtilen konularda geliştirilmeleri ve hazır bulunmaları amaçlanmıştır:
59 Thüringen Kulusministerium Lehrplan für die Regekschule und für die Förderschule mit dem Bildungsgang der Rgelschule, Geschicte
Thüringen okullarının 5 ve 6. sınıflarında öğrencilerin kendi keşif dünyalarına bağlı olarak ailelerinde, oturdukları bölgede ve memleketlerinde tarihi izleri araştırmaları ve keşfetmeleri amaçlanmıştır60.
Arkeolog ve tarihçilerin işi hakkında bilgi edinmeleri, zaman ve mekân kavramlarını genişletmeleri hedeflenmiştir. Önceki yüksek kültürlerin oluşumu ve gelişimi ile ilgili Yunanistan’daki politik ve kültürel yaşamın işlenmesi, bunların Avrupa tarihi ve kültürüne etkilerini anlamaları amaçlanmıştır. Roma imparatorluğunun oluşumu ve gelişimi ile Roma’daki iktidar mücadeleleri, Romalıların yaşamları ve Hıristiyanlığın oluşumu ve gelişimi hakkında akıllarına kolaylıkla yerleşen tasavvurlar geliştirmeleri amaçlanmıştır. Derebeyliği erken çağda iktidarın kaynağı ve sosyal oluşum olarak anlamaları, Fransa devletini Fransa geleneğinin, Roma devlet düşüncesinin devamı ve Hıristiyanlaşma olarak anlamaları amaçlanmıştır61.
Thüringen okullarının 7 ve 8. sınıflarında, dünyevi ve ruhani gücü elde etmek için kral ile derebeyleri arasındaki savaşları geniş kapsamlı çatışma olarak algılamaları, yaşam şekillerini ve o dönemde Almanya ile Avrupa’nın durumunu, o dönemin bugüne kadar devam eden etkilerini öğrenmeleri amaçlanmıştır. Öğrencilerin yaşam şekilleri ve şehirlerin gelişimini düşünce boyutunda canlandırmaları amaçlanmıştır. Hümanizm ve Rönesans’ın yanı sıra yeni bir dünya resminin oluşumuna önayak olan keşifleri öğrenmeleri ve Avrupa’da dini ve toplumsal değişikliklere yol açan aydınlanma çağını işlemeleri, feodal yapılanmadaki değişiklikleri görmeleri amaçlanmıştır62.
İngiltere, Kuzey Amerika ve Fransa’daki ihtilallerin aydınlanma fikirlerini ortaya çıkardığını ve yasalarla insan haklarının sağlam bir temele oturtulduğunu anlamaları amaçlanmıştır. Reform politikasının, genç öğrenci kesiminin ve sivil kesimin milli teşebbüslerinin yanı sıra Prusya’daki hanedanın, Alman tarihine, 19. yüzyılda yeni bir şekil kazandırdığını öğrenmeleri amaçlanmıştır. Buna paralel olarak sanayileşme ve beraberinde getirdiği sosyal sorunlarla ortaya çıkan değişikliklerin iş ve yaşam hayatını etkilediğini öğrenmeleri amaçlanmıştır63.
Ayrıca öğrencilerin dünya savaşını, şiddetin farklı bir boyutu, yıkım, üzüntü ve keder olarak öğrenmeleri hedeflenmiştir64.
60 A.g.e., s. 16 61 Aynı 62 A.g.e., s. 20 63 Aynı 64 Aynı
