ADLİ TOKSİKOLOJİ
LABORATUVARINDA
STANDARDİZASYON
STANDARDIZATION IN
FORENSIC TOXICOLOGY
LABORATORY
ÖZET
Adli bilimler disiplini içerisin-de kalite güvenliği, sonuçların adalet sisteminde verilen kararı etkilemesi açısından önemli rol oynamaktadır. Adli toksikolojik analizlerde araştırmaların kali-tesini güvence altına almak için Avrupa’da, Amerika’da ve tüm dünyada tanınan profesyonel kuruluşlar tarafından standart-lar ve kılavuzstandart-lar hazırlanmıştır. Bu çalışma adli toksikoloji labo-ratuvarı için var olan standartla-ra ve kılavuzlar hakkında genel bir bakış açısı sağlamak üzere hazırlanmıştır. Bu kılavuzlar personel, numune, laboratu-var organizasyonu, laboratulaboratu-var analiz prosedürleri, kalite gü-vencesi/kontrolü ve sonuçların yorumlanması şeklinde 7 ana bölümü içermektedir. Kılavuz-da yer alan öneriler her labo-ratuvara uygun değildir. Ancak bu öneriler gelecek hedeflerini
başarmada, adli toksikoloji sa-hasında çalışan laboratuvarlara yardımcı olacaktır.
Anahtar Kelimeler:
standardi-zasyon, kalite güvencesi/kont-rolü, adli toksikoloji laboratuvarı
ABSTRACT
Quality assurance has an impor-tant role in forensic science dis-cipline since it influences results of court. Standards and guidelines set up to assure quality of inves-tigation in forensic toxicological analysis by recognized professi-onal bodies in the United States, Europe and worldwide.
This study is prepared to provide a viewpoint about existing stan-dards and guidelines for forensic toxicology laboratory. These gui-delines comprise of seven major chapters; personnel, specimen, laboratory organization, labora-tory analysis procedures, quality assurance/control and interp-retation of results. Suggestions which take part in guidelines are not available for every laboratory. However, these suggestions will help laboratories which are wor-king in forensic toxicology to achi-eve future purposes.
Key words: standardization,
qu-ality assurance/control, forensic toxicology laboratory
Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi, Adli Tıp Ana Bilim Dalı, Adana, Türkiye
Sorumlu Yazar: Pınar Efeoğlu
Çukurova Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Adli Tıp Ana Bilim Dalı 01330 Adana - Türkiye, e-posta: pnrefeoglu@gmail.com Alındı: 01.08.2012 / Kabul: 14.02.2013
Nebile Dağlıoğlu, Pınar Efeoğlu, Mete Korkut Gülmen Nebile Dağlıoğlu, Pınar Efeoğlu, Mete Korkut Gülmen
Department of Forensic Medicine, Medical Faculty, Cukurova University, Adana, Turkiye
Correspondence to: Pınar Efeoğlu
Çukurova Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Adli Tıp Ana Bilim Dalı 01330 Adana - Türkiye, e-posta: pnrefeoglu@gmail.com Received: August 1, 2012 / Accepted: February 14, 2013
GİRİŞ
Adli bilimlerin mahkemeye katkısındaki değeri laboratu-varlarda yürütülen testlerin güvenilirliğine ve yorumlarının geçerliliğine dayanır. Yeni ana-litik yöntemlerin de hızla ge-lişmesine paralel olarak adli bilimlerle ilgilenen ulusal ve uluslararası tüm enstitüler-de adli analitik toksikoloji hızla gelişmeye başlamıştır. Bundan önce Avrupa’da sadece birkaç adli bilimler enstitüsü adli tok-sikoloğa sahipken 1950 sonları ile 1960’lar boyunca hemen he-men tüm Avrupa’da adli toksi-koloji laboratuvarları kurulmuş ve bu analizlerin kalitesini kont-rol etmek için ilk çabalar yine Avrupa’da başlamıştır. 1990 yı-lında Uluslararası Adli Toksi-kologlar Birliği (TIAFT) konfe-ransında Avustralyalı Kimyager De Zeeuw analitik toksikolojide kalite güvenliği ve performansı konularını yansıtarak kalitatif analizlere nasıl yaklaşılması ge-rektiği ile ilgili konuları günde-me getirmiştir (1). Bu tarihten itibaren adli toksikoloji alanına daha gerçekçi ve uygulama-lı olabilen bütünleyici pek çok kılavuz ve standart, ulusal ve uluslararası organizasyonlar tarafından yayımlanmıştır. Tab-lo 1’de çeşitli organizasyonların listesi ve yayınladıkları klavuzlar verilmiştir.
Adli Toksikologlar Birliği (TIAFT) ve Amerikan Adli Bilimler Aka-demisi (AAFS) tarafından yayın-lanan kitapçık adli toksikolojinin uygulamaları için bütünleyici bir kılavuzdur. Madde bağımlılığı
ve akıl sağlığı servisi (SAMHSA) kitapçığı ise kıyaslanabilir genel yapısal plana sahiptir. Birleş-miş Milletler Narkotik İlaçlar Birimi (UN-ODCCP) ilaç analiz-lerinde maddelerin analitik gö-rünüşlerini belirlemede gerekli ihtiyaçları ortaya koymaktadır. Birkaç analit, basit donanım ve yetenekli elemanlarla ilgili ko-nularla ilgilenmektedir. Aynı zamanda saç, ter ve salya gibi biyolojik materyallerin analizine de değinmektedir. Adli amaçlı
alkol analizlerinde ise Alman ki-tapçığı (GTFCh) kullanılabilmek-tedir (2).
Akreditasyon prosesi periyodik olarak yürütülen ve kendi bün-yesinde iyileştirmeler yapan öz-değerlendirme işlemidir. Laboratuvar denetimi ve akre-ditasyon seçenekleri arasında işleyiş ve yöntemsel farklılıklar olmasına rağmen laboratuvar hizmetlerinin değerlendirilmesi pek çok alanı kapsayan temel
konularla ilgilenir. Bir labora-tuvarın kalite sistemi içerisinde yer alabilmesi için organizas-yonel bir plana ve yapıya sahip olması gerekir. Bu plan ve yapı; laboratuvarın fiziki durumunu, amacını, tüm çalışanların gö-rev ve sorumluluklarını, ens-trümantal cihazları, kullanılan kimyasalların hazırlanmasından etiketlenip saklanmasına kadar-ki aşamaları, yöntem validasyo-nunu, kalite planı ve risk değer-lendirmesini ve ayrıca güvenliği içermektedir (3). Aynı zamanda cihaz kalibrasyonu, uygulanan testin yeterliliği ve laboratuvar genel ihtiyaçları EN ISO/CEI 17025:2005 Avrupa standardı akreditasyon çalışması içerisin-de yer almaktadır.
Personel
Adli toksikoloji laboratuvarı idari ve yönetimsel, eğitimsel, kurumsal ve profesyonel so-rumlulukları için uygun eğitim almış ve tecrübe sahibi olan bir kişi tarafından idare edilmelidir. Laboratuvar müdürlüğü için Fen bilimlerinde doktora derecesi ve en az üç yıl adli toksikolojide tüm gün laboratuvar çalışması veya Fen bilimlerinde master derecesi ve en az beş yıl tüm gün laboratuvar tecrübesi ya da Fen bilimleri mezunu olup, en az 7 yıl tüm gün laboratuvar çalışması koşulları aranmalıdır. Laboratuvarda çalışacak olan diğer personellerin sayısı ve türü laboratuvarın amacına ve büyüklüğüne göre değişir. Laboratuvar müdürü aynı
za-manda laboratuvar personelinin yeterli şekilde eğitilmesi ve tec-rübelendirilmesinden sorumlu olmalıdır. Personelin yetenek-lerini ve çalışma performansını personel performans testleriyle takip etmelidir. Geçerli olan yeni analitik yöntemler için bir pro-sedür ve uygun işleyişi sağlaya-cak bir kalite kontrol programı hazırlamalıdır (4,5).
Standart İşletme
Metodları
Laboratuvar; güncel uygulama ve testleri yapan, tüm eleman-lara uygun olan eksiksiz bir standart işletme metot kılavu-zuna sahip olmalıdır. Bu kılavuz; numune alma, transfer etme ve koruma zinciri, kalite güvence ve kontrol, analiz, veriyi gözden ge-çirme ve rapor etme gibi ayrın-tılı tanımları içermelidir. Her ne
zaman bu kılavuz değiştirilirse veya ilk kullanım konumuna ge-tirilirse yeniden gözden geçirilip tarih ve imza atılmalıdır. Stan-dart işletme metodu; uygulanan her analitik yöntemin teorisi ve prensibini, reaktif, kalibratör ve kontrollerin hazırlanması ile ilgili talimatları, güvenliği sağ-lamadaki gereklilikleri, kalitatif veya kantitatif sonuçların kabul veya reddedilmesindeki validas-yon kriterlerini içermelidir. Ay-rıca, analitik çalışmaları yapan ve örnekleri hazırlayan kişilerin adını ve imzalarını atacağı bir defter tutulmalı ve eski defter-ler arşiv bölümünde saklanma-lıdır (4,6).
Numune toplama
ve etiketleme
Toksikolojik analiz için uygun numunenin seçimi, toplanması
Dağlıoğlu N, Efeoğlu P, Gülmen MK Adli Toksikoloji Laboratuvarında Standardizasyon
Tablo 1: Adli toksikoloji uygulamaları için bazı organizasyonlar
tarafından yayımlanan kılavuzlar
Kılavuz Organizasyon
United Nations Office drug control and crime
prevention UN-ODCCPa
Forensic toxicology laboratory SOFT/AAFSb
Toxicological analysis TIAFTc
Toxicological analysis in the context of
deter-mining brain death GTFChd
Workplace drug testing programme SAMSHAe
Gas chromatography/mass spectrometry
confirmation of drugs blood and urine testing CLSIf
Drugs of abuse testing guidelines AGSAg
European Laboratory Guidelines for Legally
Defensible Workplace Drug Testing EWDTSh
Tablo 2: SOFT tarafından önerilen numune miktarları
Postmortem Analiz Antemortem Analiz
Beyin 50 g Kan 15 ml Karaciğer 50 g İdrar 30 ml Böbrek 50 g Tükürük, salya 1 ml Kardiyak kan 25 ml Periferik kan 10 ml Safra Tümü kullanılabilir İdrar Tümü kullanılabilir Mide içeriği Tümü kullanılabilir
Forensic Science
c The International Association of Forensic Toxicologist d German Toxicological and Forensic Chemistry
e Substance Abuse and Mental Health Services Administration f Clinical and Laboratory Standards Institute
g Swiss Working Group for Drugs of Abuse Testing Guidelines h European Working Defensible Drug Testing
ve teslimi önemlidir. Toksiko-lojik değerlendirmede ihtiyaç duyulan doku örnekleri ve vücut sıvılarının minimum miktarı be-lirlenmelidir. Toplanan örneğin miktarı tekrar gerekebilir dü-şüncesi ile yeterli miktarda ol-malıdır. Tablo 2’de antemortem ve postmortem çalışmalarda önerilen numune miktarları yer almaktadır (4).
Olay yerinden laboratuvara ge-len örnek için transfer ve koru-ma zinciri formu hazırlankoru-malı ve laboratuvar istem formuna eklenmelidir. Taşımada zarar, kontaminasyon ve bozunma olasılığını en aza indirmek için numune doğru bir şekilde sak-lanmalı ve taşınmalıdır. Taşıma kutuları sadece güvenlik alanla-rında açılmalıdır. Güvenlik alanı yetkisiz kişilerin giremeyeceği yer olarak tanımlanır. Numune kayıt makbuzunun basılı kopyası sürekli olarak muhafaza
edil-melidir. Bu kayıt elde yazılmış veya bilgisayarda oluşturulmuş olabilir. Her örnek kutusunun bütünlüğü, doğruluğu kontrol edilip farklılıklar kayıt edilmeli-dir (4,5).
Güvenlik ve Koruma
Zinciri
Adli toksikoloji laboratuvarına giriş sınırlandırılmış olmalı-dır. Laboratuvar müdürü belirli alanlara girebilmeleri için per-sonele belge ve yetki vermelidir. Yetkilendirilmemiş personele eşlik edilmeli ve ziyaretin ama-cı, tarihi ve zamanı kayıt edilip laboratuvar giriş ve çıkışta gün-lük deftere imza attırılmalıdır. Numune; şüphelinin ismi, vaka numarası, örnek tipi (kan, idrar, saç vb.), tarih ve örneği alan ki-şinin kimliği ile etiketlenmelidir. Örnek güvenliğini korumak için
laboratuvarların ayrı bir ulaşım alanına sahip olması tavsiye edilmektedir. Bu alanda örnek alınır, geliş sayıları verilir, 24 saatlik numuneden alınan ör-nek dondurucuda saklanır. Eğer çoklu örnek içeriyorsa bir grup formu hazırlanır. Örnekler ana-liz edildikten sonra bir standart işletme prosedürü hazırlanma-lıdır (4).
Analitik Prosedür
Laboratuvara gelen idrar örne-ğinin seyreltilip seyreltilmedi-ğini ya da sahte olup olmadığını tanımlamak amacıyla idrar ge-çerlilik testi uygulanmaktadır. Bu testteki belirleyici paramet-reler kreatinin, pH ve spesifik yoğunluktur. Tablo 3 idrar ge-çerlilik parametrelerinin ka-bul değerlerini göstermektedir (7,8).
Araştırma (Ön izleme)
Testleri
Ön izleme testleri; negatif ör-nekleri elimine etmek, pozitif örnekleri ise tanımlamak için kullanılan immunoassay test tekniğidir. İmmunoassay testler maddelerin olası kullanımının hızlı bir şekilde tespitini içerir. Laboratuvara alınan idrar örne-ğine genellikle amfetamin, ko-kain, opiyat, fensiklidin ve esrar tayini için ön izleme testi uygu-lanır. Her bir ilaç sınıfını belirle-mede farklı immunoassay kitleri kullanılmaktadır. İmmunoassay testler diğer ilaç ve ilaç meta-bolitleri ile çapraz reaksiyon gösterebilmektedir. Bu nedenle yanlış pozitiflik ve yanlış negatif-lik gibi sonuçların ortaya çıkma-sı söz konusudur (9). Tablo 4’de
ön izleme testlerindeki cut-off değerleri yer almaktadır (4,8).
Doğrulayıcı Testler
Bilimsel ve adli ilkenin genel bir maddesi olarak ilaçların ve diğer toksik maddelerin teşhisi farklı bir kimyasal ilkeye daya-nan ikinci bir teknik tarafından doğrulanmış olmalıdır. Kütle spektrometresiyle eşleşmiş gaz kromatografi (GC/MS) doğrula-yıcı analiz olarak önerilir. Doğru bir şekilde kullanıldığında has-sasiyet ve spesifiklik açısından daha güvenilir sonuçlar sağlar. Doğrulayıcı test hedef analit için ilk testten daha spesifik olma-lıdır. Yüksek performanslı sıvı kromatografi (HPLC) amfetamin ve sentetik ilaçlar veya bunla-rın metabolitlerinin tespitinde
türevlendirme işlemi gerektir-mediği ve daha hassas olduğu için GC/MS’e iyi bir alternatiftir. Doğrulama testlerinde immu-noassay analizi doğrulamak için ikinci bir immunoassay sistemi-nin kullanılması kabul edilebilir değildir. Çünkü cross reaktifi aynı zamanda ikinci araştırma için olasıdır. Farklı cross reak-tifleri ile ikinci bir immunoassay analizi ilk araştırmaya ek olarak kullanılabilir. Bir analiti kimlik-lendirme için seçilmiş iyon iz-leme modlu kütle spektrometri kullanılır (GC/MS-SIM). Kont-rol veya kalibratöre uygun olan iyon oranları için kabul edilebilir kriter %±20’dir. Tanımlama için niteleyici iyonlar olarak izotop ve yaklaşık iyonların kullanımı geçerli değildir (9).
Kalibrasyon ve
Geçerlilik Metodu
Kalibrasyon bir enstrümanın performans parametrelerini ta-nımlamak ve doğrulamak için kullanılan olmak üzere grupları hazırlanarak oluşturulur. Farklı materyallerde mümkün olduğu kadar uygun matris kalibratörü kullanılmalıdır. Bir laboratuvar; uyguladığı immunoassay test-lerde kör veya negatif kalibratör ve bunların standart sapmasının cut-off değeri ile çakışmaya-cağını ispatlayabilmelidir. Kro-matografik analizler için uygun internal standart kullanılma-lıdır. İnternal standart örnek içindeki analite olabildiği kadar benzer kimyasal ve fiziksel özel-likte olmalıdır. Spesifite,
kesin-Tablo 4: Ön izleme testlerindeki idrar cut-off konsantrasyonu
Madde AGSA µg/L EWDTS µg/L
SAMSHA ng/ml
Amfetamin 300/1000 500 500
Cannabis 50 50 50
Kokain veya metaboliti
Benzoilekgonin 300 300 150 Barbitürat 300 200 -Benzodiazepin 100 200 -Opiyat 300/2000 300 2000 Phencyclidine - 25 25 Methadone 300 300 -Methaqualone 300 300 -LSD 0.5 1
-Tablo 3: AGSA, EWDTS ve SAMSHA tarafından önerilen idrar geçerlilik kriterleri
Yorum(Yorum) Analit(Analit) AGSA EWDTS SAMSHA
Dilüe idrar* Kreatinin
Spesifik ağırlık 0.4-1.8 mmol/L 1.001-1.003 0.5-2 mmol/L 1.001-1.020 2-20 mg/dL 1.001-1.003 İdrar matriksi değil Kreatinin
Spesifik ağırlık ≤0.4 mmol/L <1.001 ≤0.5 mmol/L Out of range 1.001-1.020 <2mg/dL <1.001 Karıştırılmış idrar Nitrit
pH Diğer >500mg/L <3 veya >11 Ekzojen veya endojen maddeler bulunmuş >500mg/L <3 veya >11 >500mg/L <3 veya >11 Ekzojen veya endojen maddeler bulunmuş
lik, doğruluk, tekrarlanabilirlik, doğrusallık, tespit limiti ve geri kazanım uygulanan yöntemin validasyon parametreleridir. Doğrusallık en az dört kalib-ratör kullanılarak saptanmalı-dır. Doğrusallık (linerlik) kriteri olarak korelasyon katsayısı (r) kullanılmaktadır ve çoğu çalış-mada kabul edilebilir korelas-yon katsayısı 0,99’dur. Ancak bu değerin 0,98 olduğu durumlar-da olabilir. Diğer bir validurumlar-dasyon parametresi olan geri kazanım ilaç, ilaç metabolitleri veya in-ternal standardın yüzdesi ola-rak tanımlanmaktadır. Analitin geri kazanımının %100 olması gerekmez. Fakat ölçütü tutarlı (tüm konsantrasyonlar ölçül-meli), tekrarlanabilir (%20’den daha yüksek) ve hassas olmalı-dır (4,10).
Kalite Güvenliği ve
Kalite Kontrol
Suç laboratuvarlarında kalite-yi sağlama sadece doğru şekalite-yi yapmak değil aynı zamanda bu doğru şeyi gerçekten yapmak ve bunu kanıtlamak için ob-jektif bilgiye sahip olup olma-dığından emin olmaktır. Ulus-lararası bilimsel komiteler; tekrarlanabilirliği, geçerliliği ve kıyaslanabilirliği olan yayım-lanmış araştırma sonuçlarına gereksinim duyarlar. Örnekler farklı bir metot veya teknikle başka bir laboratuvar tarafından analiz edildiğinde laboratuvarı kullanan kişi aynı sonuç beklen-tisi içerisinde olacaktır. Son 20 yıldır validasyon ve kalite
kont-rol çalışmaları önem kazanmış-tır. Pek çok ülkede hukuk otori-teleri adli veya klinik tespitlerde belli örneklerin analizini yapan laboratuvarlarda uluslararası standardizasyon organizasyonu-na (ISO) göre yeterlilik testlerini veya akreditasyonu uygulamaya koymuştur (11).
Standart işletme metotları; suç veya adli bilimler laboratuvarla-rının sonuçları nasıl yorumlaya-cağı, delilleri nasıl test edece-ğini kontrol etmektedir. Kalite sistemindeki temel ilke “yaptı-ğın şeyi yaz, yazdı“yaptı-ğın şeyi yap” ifadesidir. Analitik ilerlemenin tüm yönlerini içerir. Kalite gü-venliğinin adli bilimler disiplini içerisinde tek bir rolü varsayılır, o da yanlışı tespit etmek ve uy-gun iyileştirici yöntemi başlat-maktır (12).
Laboratuvarlarda kullanılan standartlar yapılan test için uygun olmalıdır ve referans materyalin kimliği ve saflığı la-boratuvar tarafından doğrulan-malıdır. Laboratuvar müdürü kalite kontrol ve yeterlilik testi-nin sonuçlarını düzenli bir şekil-de gözşekil-den geçirmelidir (13).
Verilerin Gözden
Geçirilmesi
Sonuçlar rapor edilmeden önce analitik veri uzman olan bilim-sel bir personel tarafından göz-den geçirilmelidir. Minimum koşullarda bu inceleme; koru-ma zinciri belgelemesi, analitik verinin geçerliliği ve
hesapla-maları (kromatografik pikin sin-yal gürültü oranı), kalite kontrol verisini içermelidir. Bu işlem yapıldıktan sonra ilgili makama rapor edilmelidir. Bu raporda hem nitel hem de nicel sonuçlar bulunmaktadır. Nitel sonuçlar pozitif veya bulunmadı olarak takip edilen testte isimlendirme yoluyla gösterilmelidir. Nicel sonuçlar uygun terminoloji kul-lanılarak belirlenmelidir. Tercih edilen birimler; sıvılar ve doku-lar için mg/L, mg/kg’dır. Diğer birimler ise mg/dL, mg/100g olarak kullanılır (4).
Kayıtların
Tutulması
Kayıtlar en az beş yıl muhafaza edilmelidir. Bunların içerisinde raporun bir kaydı, istek ve ko-ruma formu, laboratuvar verisi, kalite kontrol ve uzmanlık test kayıtları olmalıdır. Aynı zaman-da CD, DVD gibi ortama uygun aygıtlarla elektronik veri dosya-ları arşivi yapılması için uğraşıl-malıdır.
SONUÇ
Toksikoloji laboratuvarlarındaki farklılıklar göz önünde bulun-durulduğunda özel prosedürler ve prosesler gerekecektir. Adli toksikoloji laboratuvarlarında yapılan analizlerin yeterliliği ve geçerliliği için laboratuvarların akredite olması gerekmektedir. Adli bilimlerde hizmet alanının (adalet mekanizması,
yurttaş-lar) yükselen beklentileri, artan iletişim ve bilinçlenme, hasta hakları ve tüketiciyi koruma ha-reketleri, maliyet baskıları, özel sigortalar, adalet reformları, teknolojik ve bilimsel ilerleme-ler, rekabette artış potansiyeli kalite standartlarının benimsen-mesini zorunlu hale getirmiştir. Ülkemizde sadece şimdilik kli-nik laboratuvarlarda akreditas-yon istenirken yakın gelecekte Adli Toksikoloji laboratuvarla-rında da standardizasyon zorun-lu hale gelecektir.
NOT: Bu çalışma “4. Mediterra-nean Academy of Forensic Sci-ence Meeting, Antalya, Turkey, Ekim14-18,2009”da poster bildi-risi olarak sunulmuştur.
Dağlıoğlu N, Efeoğlu P, Gülmen MK Adli Toksikoloji Laboratuvarında Standardizasyon
1. Battista HJ, Meyer LV, Wehinger G. Quality assurance in forensic toxicological analysis. Accred Qual Assur 1996;1:201-6. 2. Penders J, Verstraete A. Laboratory guidelines and standards in clinical and forensic toxicology. Accred Qual Assur 2006;11:284-90.
3. Berte LM. Laboratory quality manage-ment: a roadmap. Clin Lab Med 2007;27: 771-90.
4. SOFT/AAFS Forensic Laboratory Guide-lines. Forensic Toxicology Laboratory Guidelines. 2006 Version.
5. Cooper GAA, Paterson S, Osselton MD. The United Kingdom and Ireland Asso-ciation of Forensic Toxicologists. Forensic toxicology laboratory guidelines(2010). Science and Justice 2010;50:166-76 6. Li H, Adeli K. Laboratory quality regula-tions and accreditation standards in Cana-da. Clinical Biochemistry 2009;42:249-55. 7. Substance Abuse and Mental Health Services Administration (SAMSHA): Di-vision of Workplace Programs. Manda-tory guidelines for federal workplace drug testing programs. Specimen Validity Test-ing, 2005.
8. AGSA. Drugs of Abuse Testing Guide-lines, 2006.
9. Substance Abuse and Mental Health Services Administration (SAMSHA): Di-vision of Workplace Programs. Manda-tory guidelines for federal workplace drug testing programs. Analytical Testing methods, 2010.
10. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Guidance for testing of il-licit drugs in seized materials and biologi-cal specimens: validation and verification of analytical methods. New York, 2009:5-38.
11. Wille SMR, Peters FT, Fazio VD, Samyn N. Practical aspects concerning validation and quality control for forensic and clinical bioanalytical quantative methods. Accred Qual Assur 2011;16:279-92.
12. Mozayani A, Noziglia C. The Forensic Laboratory Handbook Procedures and Practice. Second Edition, Humana Pres, 2011:335-55.
13. Bissell MG. Regulatory issues in ac-creditation of toxicology laboratories. Clin Lab Med 2012;32:525-42.
