TÜRK DÜNYASI VE VATAN ŞUURU
" — G e n i ş
k ü t l e l e r d e k i
" a ş i r e t ç i l i k "
" k a b i l e c i l i k " - v e
b i r
uz a n t ı s ı o l a r a k - "he mş e h r i c i l i k " T ü r k d ü n y a s ı n d a v a t a n ş u u r u n u n
ş u m u l ü n ü d a r a l t m a k t a ; bi rl i k, m ü ş t e r e k l i k d ü ş ü n c e l e r i n i n ö n ü n d e
e n g e l o l a r a k d u r ma k t a d ı r . "
M . Ö c a l O Ğ U Z
B izde fo lk lo r çalışm aları g enellike-P rof. Dr. D ursun Y IL D IR IM 'ın tasn ifiy le - "İlm î dönem "e ge le n e k a d a r A n a d o lu 'y a m ü n h a s ır k a lm ıştır. T ürk d ü n y a s ın ın k ü ltü r u n su rla rıy la ilg ili h ü k ü m ler bu sahadan elde edilen m ateryala bakılarak v erilm iştir. F o lk lo r ç a lışm a la rın d a ta rih î m eto d a an cak -en i- y im se r sö y le y işle-b in y ıllık b ir zam an dilim inden istifa d e etm ek ü z e re m ü ra c a a t e d ilm iştir. M e sela, K ö ro ğ lu 'n u n 5 0 -6 0 y ıld ır ta rtış ıla n v e b ir tü rlü s o n u ç la n d ın la m a y a n " ta r ih î şa h siy e ti" m e s e le si, C e la lî a y a k la n m a la rın d a n ö tey e g ö tü rü le m e m iştir. H alb u k i, bugün açık lık la g ö rm e k te y iz ki K öroğlu, bütün T ürk dünyasının tc sb it ed em ed iğ im iz zam an ların d an beri bilinen b ir destanıdır.
S iy a sî sa h ad ak i u fu k su z lu ğ u m u z b ir y an a, İlm î çalışm a la rd ak i bu "A nadolu'ya kapanm a" h a d i sesi, b iz i m e se le le rin tah lilin d e işim ize y arayacak b ir ç o k k a y n a ğ ın u z a ğ ın d a k a lm a y a m ah k u m e tm iş tir. S iy a s île rin g ö z ü y le "ilim y ap m a" a n lay ışı, bazı âlim lerim izi "T ürklük A nadolu'da vücut b u lm u ştu r" g ib i b ir h ü k m e g ö tü rm ü ştü r. Y ab an c ı b ir âlim in şu sıradan tesb itin e bile biz y ıllarc a kul- l a k l a r ı m ı z tık a m ış ız : " T ü rk d e y in c e y a ln ız İsta n b u llu T ürk h atıra getirilm em elidir. T ürk y alnız M u stafa K em al'in m ille ti d e ğ ild ir, ondan gayri îç- A sy a'd a , S ib iry a 'd a İra n ’d a, D o ğ u -R u sy a'd a, K a f k asy a'd a b aşk a başka adlarla daha şöyle böyle kırk tü rlü T ürk k av im v ey a kabîlcsi y aşam ak tad ır. (L. L ig e ti, B ilinm eyen Iç A sya, T D K Y ayım ı , A nkara 1986, s.26)
T ürk dünyasında son y ıllard a m eydana gelen s i y a s î v e k ü l t ü r e l h a r e k e tle n m e b iz d e de " n o sta ljik " b ir y a k la şım ın d o ğ m asın ı sa ğ lam ıştır. F o lk lo r âlim i, b u hav an ın getirdiği im kânlardan da fa y d a la n a ra k s ü ra tle T ü rk d ü n y a s ın ın k ü ltü re l b ü tü n lü ğ ü n ü n sağlanm asına katkıda b u lunacak m a l zem enin to p lan m ası için gayret sarfetm elidir.
A z da o lsa son y ılla rd a bu y ö n d e y apılan ç a lış m a la rın ü m id v e ric i b ir b a ş la n g ıç o la ra k d eğ erlen d irilm esi g erek ir. Bu çalışm a la r, adeta y a bancısı old u ğ u m u z b ir dünyaya açılan b irer p encere g ibidir. Bu p ercered en bakınca varlığından haberdar o lm a d ığ ım ız b i r d ü n y a d a , in s a n la rın b iz im
değ erelerim iz i ta şıd ık ların ı v e tam am en bizden o l duklarını gördük.
B u y a z ıd a b iz , bu p e n c e r e d e n g ö r d ü k le rim iz d e n b ir u n su ru ;" T ü rk 'ü n v a ta n şu u ru n u " se ç e re k , te s b it e ttiğ im iz ö rn e k le ri siz e su n m a k , böylece hem T ürk dünyasının dil ve k ü ltü r zengin- liliğ in i bu yazı vesilesiyle de dile getirm ek hem de fo lk lo r ç a lış m a la rın d a T ü rk d ü n y a s ın ı b ir b ü tü n o la-rak g ö rm ek g e re k tiğ in e b ir k e z d ah a d ik k a t çekm ek istedik. Bu y azıy la b elk i de sadece -Prof. Dr. A hm et B. E R C ÎL A SU N 'un ifad esiy le- "ayrılan p a rç a la r için a ğ ıt y ak m ay a, ıstıra p çeken u z u v la r için acılı şiirle r söylem eye d ev am eden şairlerin " hissiyatına sizi de ortak edeceğiz, hepsi o kadar.
Prof. Dr. Şükrü E L Ç ÎN ’in T ü rk K ü ltü rü n ü A raştırm a Enstitüsü y a y ın la n arasında çıkan "Şiirle S e la m " a d lı e s e ri, T ü rk D ü n y a s ın ın k ü ltü re l bütünlüğü düşünülerek ve iki alfab ed e (A rap-L atin) h a zırlan m ış, "T ürk'ün ortak fik ir ve ü lk ü le rin i te rennüm eden" b ir k aynak h ü v iy e tin d e d ir. A şık lık g e le n e ğ in in y e tiştird iğ i b ü y ü k u sta la rd a n Ş e n lik , b u rad a örn ek len en "K o ça k la m a "sın ın bir k ıtasın d a y iğ itliğ i, kahram anlığı ve vatan şuurunu şöyle dile g etiriy o r:
"A sker olan bölük bölük b ö lü n ü r Sandınız m ı K ars K al'ası alınır B oz atlar üstünde kılıç çalın ır
C a n sağ ik e n y u rt v e rm e n iz d ü şm a n a " (s. 165)
K uzey A zerbaycan, T ü rk dün y ası içinde son y ıllard a k i siy a sî h a re k etliliğ in in y an ın d a, k ü ltü r v e s a n a t, b ilh a ss a şiir v e m u sik i y ö n ü n d e n a ltın çağını yaşam ak tad ır. Bu sahanın y etiştird iğ i güçlü âşıklardan A zaplı M ik a il, Ali K afkasyalI tarafından hazırlanan "K oca K artal A zaplı" adlı eserle T ürkiye C u m h u riy eti v a ta n d a şla n n a bir k ez d ah a seslenm e im k â n ı b u ld u . Ö m rü v a ta n ın a sö y le d iğ i ş iir le r yü zü n d en h ap ish an elerd e geçen A zaplı, v atanı için şöyle sesleniyor:
"D öşünden süt em dim koynunda yattım Sinende büyüdüm k em âle çattım M en senin aşkınla yazdım yarattım Ö lürüm çevirsen yüzünü vatan" (s.37)
G ü n ey A z e rb a y c a n ,so n y ıllard a sesini bize en ço k Ş e h riy a r v e on u n m e şh u r şiiri "H a y d a r B a b a'y a selam " ile u laştırd ı. G üney A zerbaycan'ın d uygu, h a sre t v e h ü rriy e t iklim ini şim di H .M . Sa- valan ile b ir k e z d ah a yaşıyoruz. S eyfettin A ltaylı ta ra fın d a n h a z ıra la n a n ve K ü ltü r ve T urizm B a k an lığ ı ta ra fın d a n y ay ım lan an "A p ard ı S e lle r S a ranı" adlı eserin d e S avalan B ildiğim iz b ir d ille, y a bancısı o lm ad ığ ım ız d u y g u lan dile getiriyor:
"T abiattan bu n u öğren O t ö z kökü üstü b iter S en de asla dönm elisin Y ad olduğu artık yeter" (s .128)
D o ğ u T ü rk ista n , b ü y ü k e k s e riy e tle U y g u r T ü rk le rin in y a şa d ığ ı b ir T ürk an ay u rd u d u r. M il y a rlık Ç in 'e k a rşı 10 m ily o n lu k n ü fu su y la v a r olm a, kültürel varlığını devam ettirm e m ücadelesini uzun y ılla rd ır veren U ygur T ürkleri, destanlar y arat m ak tad ır. Y ard. D oç. Dr. k a Ö Z K A N tarafın d an yap ılan bir incelem eyle K ültür B akanlığı tarafından yay ın lan an "A bdurrahm an Han D estanı", XIX. asrın ik in ci y a n s ın d a Ç in'e k arşı istik lâl m ü cad elesi v e ren A b d d u rrah m a n H a n 'ın k a h ra m a n lık la rla dolu h a y a tın ı v e d estan ım ih tiv a etm ektedir. A b d u rrah m an H an , b e y i o ld u ğ u H o tc n şe h rin in iş g a l a ltın d a k i h a lin i h e m şe h risi b ir ih tiy a ra şu şiirle d ile g etiriyor:
"Ö z yurdunu âlem de S evm eyen er v ar m ı Şehidâne H oten gibi G aflet basan y e r v a r m ı Ş im diye kad ar görm edim G ündüz ile’ gecenin farkını E zelden kara yazılm ış > H o te n lin in b a h tım ”(S. 137)
Ö zbekistan, D oğu T ürklüğünün önem li kültür m erk ezlerin in b u lu n d u ğ u bir T ürk y urdudur. İrfan Ü nver N asrattın o ğ lu , "Ç ağdaş Ö zbekistan Ş iiri A n to lo jisi" adlı e se riy le , y en i dönem Ö zbek şiiri ve ş a ir le r i h a k k ın d a b iz e b ir k ü ltü r p e n c e r e s i aç m a k ta d ır. Bu a n to lo jid e şiirle rin e y e r v e rile n ç a ğ d a ş Ö z b e k ş a ir le r in d e n E rk in V a h id o v , "Ö zb eğ im " a d lı şiirin d e , Ö zb ek T ü rk le ri'n in tarih iç e risin d e çek tiğ i a c ıla n şu m ısra la rla dile g e tir m ek ted ir:
"T arihini yazm ak için halkım B inlerce F irdevsi gerek Ç ünkü b ir defada çektiğin âhın B inlerce destandır, Ö zbeğim " (S. 120)
K azak T ürkleri, T ürk düyasının ıstıra p çeken b ir başka grubudur. T ü rk'ün anayurdu ik i em p ery a list d ev let ta ra fın d a n b ö lü şü lü n c e K aza k la r'ın b ir k ısm ı D oğu T ü rk is ta n 'd a Ç in h a k im iy e ti a ltın d a k alırken, diğerleri de b atı T ü rk ista n 'd a b u günkü adı K a z a k is ta n S o s y a lis t C u m h u riy e ti o la n b ü y ü k co ğ ra fî alanda R us h a k im iy e ti altına g irm işlerd ir. T ü r k is ta n T ü r k lü ğ ü n ü n a s ı r l a r a m a l o la n m ü c a d e le s in in c a n lı h a tır a la rı H a life A lta y 'm h a z ırla d ığ ı. "A n a y u rtta n A n a d o lu 'y a " a d lı K ü ltü r B akanlığı yayım ları arasında çıkan eserinde A n a d o lu'ya ulaştı. T ü rk istan ’da 1917 yılında K urulan A laş O rda H ü k ü m etin in m arşı, hem v atan şuurunun hem de T ü rk d ü n y asın ın b irliğ i id e a lin in k u v v e tli b ir şiird ir:
"D ip ecdadım er Türk, b iz K azak eliyiz
Turanda serbest yaşayan b iz T ürk eriyiz A ynı m irasın vârisi, d eğ işm ez kök ü m ü z Ezelden er Türk, ok delm iş vücudum uzu, Ç e k in ip d ö k m e m iş lir , h iç d ü ş m a n d a n yüzüm üz" (s. 13)
T ü rk m en istan , B atı T ürlüğü ile D oğu T ü rk lüğü arasında b ir köprü gibidir. Bu köprüde d u ra n lar, Batı ve D oğu T ürklüğünün dil ve k ültür zen g in liğ in i h iss e tm e im k ân ın a sa h ip tirle r. Bu sahanın y e tiştird iğ i m e şh u r şa irle rd e n b iri de X IX . asırda yaşayan O raz  şıkî'dir. Ş iirleri, M urad Durdu K adı tarafından İran 'd a y a y ım lan an A şıkî, b u n d an y a k la şık b ir a s ır ö n c e " S a h ip s iz v a ta n ın b a tm a s ı haktır" dem ektedir:
"Ün salıp ad çıkarm aya K ılıç ile aş g erektir H akim siz y u rt k a lır zora F erasetli baş gerektir"
K um uklar, D ağıstan b ö lg e sin d e y aşay an bir T ürk boyudur. X IX . asırd a artan R us b a s k ıla n so n u nda b ir k ısm ı y u rtla n n ı te rk ed erek A n ad o lu 'y a göçm üşlerdir. A nadolu'ya göçen K u m u k lar arasında bir araştırm a yapan Ç etin P ekacar, T ürk F o lk lo ru n dan D erlem eler 1987'de "Tokat ve Sivas Y öresinde
( D e v a m ı s . 3 2 ' d e )
