T.C.
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
AĠLE EKONOMĠSĠ VE BESLENME EĞĠTĠMĠ BĠLĠM DALI
TOKAT ĠLĠNDE GIDA ALIġ VERĠġĠ ESNASINDA HALKIN
ETĠKET OKUMA ALIġKANLIĞININ SAPTANMASI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Hazırlayan Murat ÇELĠK
T.C.
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
AĠLE EKONOMĠSĠ VE BESLENME EĞĠTĠMĠ BĠLĠM DALI
TOKAT ĠLĠNDE GIDA ALIġ VERĠġĠ ESNASINDA HALKIN
ETĠKET OKUMA ALIġKANLIĞININ SAPTANMASI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Hazırlayan Murat ÇELĠK
DanıĢman: Prof. Dr. Sıdıka BULDUK
JÜRĠ VE ENSTĠTÜ ONAY SAYFASI
Murat ÇELĠK‗in ‗Tokat ilinde gıda alıĢveriĢi esnasında halkın etiket okuma alıĢkanlığının saptanması‘ baĢlıklı tezi 03 / 05 / 2010 tarihinde, jürimiz tarafından Aile Ekonomisi ve Beslenme Eğitimi Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Adı Soyadı Ġmza
Üye (Tez DanıĢmanı): Prof. Dr. Sıdıka BULDUK ……… Üye : Yrd. Dç. Dr. Yasemin ERSOY ……… Üye : Yrd. Dç. Dr. Ġbrahim KISAÇ ………
Onay
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. .../.../20..
Akademik Unvanı, Adı Soyadı
ÖNSÖZ
Günümüzde günlük hayatın her alanında teknolojik geliĢmelere bağlı olarak insanların beslenme davranıĢlarında değiĢiklikler olmuĢtur. Özellikle günlük yaĢamda zaman kullanımının önem kazanması ile beraber insanlar hazır besinlere yönelmiĢlerdir.
Tüketicilerin bugün ülkemizde karĢılaĢtığı en büyük sorun güvenli ve yeterli gıdaya ulaĢmada yaĢanan sıkıntı ve güçlüklerdir. Sağlıksız ve yetersiz beslenen toplumlar birçok sağlık sorunlarıyla karĢılaĢmakta ve bu sorunlar sağlıklı nesillerin oluĢması önünde en büyük engeli oluĢturmaktadır.
Sağlıklı beslenmek, kaliteli gıdayı tüketmek ve bilinçli ürünü satın alabilmek ile baĢlar. Bu nedenle tüketicilerin beslenme bilgi düzeylerini arttırmak için alıĢveriĢ merkezleri sağlıklı beslenmenin baĢladığı önemli noktalardır. Çünkü dıĢarıda yenilen yemekler dıĢında tüketicilerin eve satın aldıkları besinler tüketicilerin beslenmesini oluĢturur.
Bu nedenle etiket okuma alıĢkanlığı kazanmak sağlıklı beslenmenin en temel kurallarından biridir. Tüketiciler besin etiketlerini okuyarak hem besinlerin içlerinde ne olduğunu hem de ne kadar enerji ve besin ögesi içerdiğini öğrenebilirler. Aynı zamanda benzer gıdaları karĢılaĢtırarak daha çok besin ögesi ve daha az enerji içeren gıdaları tercih edebilirler.
Tokat Ġlinde gıda alıĢveriĢ esnasında halkın etiket okuma alıĢkanlıklarının saptanması amacıyla yürütülen bu araĢtırmanın gerçekleĢtirilmesinde, tez çalıĢmasının planlanması ve yürütülmesinde destek olan ve tezin tüm aĢamalarında yönlendirerek yol gösteren, fikir ve bilgilerini paylaĢan danıĢmanım Prof. Dr. Sıdıka BULDUK‘a, bilgileriyle ve yakın ilgileriyle bana destek olan Öğretim Görevlisi Hüseyin GÜMÜġ‘e, araĢtırmanın değerlendirilmesinde ve yönlendirilmesinde değerli vakitlerini bana ayıran Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim KISAÇ‘a, ayrıca tezimin tüm aĢamalarında sabır ve anlayıĢıyla desteğini ve yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen Tokat Ġl Sağlık Müdürlüğü Gıda ve Çevre Kontrol ġube Müdürlüğünde görev yapan Diyetisyen Emel ÇELĠK‘e sonsuz teĢekkürlerimi sunarım.
ÖZET
TOKAT ĠLĠNDE GIDA ALIġVERĠġĠ YAPAN TÜKETĠCĠLERĠN ETĠKET OKUMA ALIġKANLIĞININ SAPTANMASI
ÇELĠK, Murat
Yüksek Lisans Tezi, Aile Ekonomisi ve Beslenme Eğitimi Bilim Dalı Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Sıdıka BULDUK
Mayıs–2010
Bu araĢtırmanın amacı, Tokat Ġlinde gıda alıĢveriĢi yapan tüketicilerin etiket okuma alıĢkanlığının saptanmasıdır. AraĢtırma örneklemini 03.06.2009 ve 13.07.2009 tarihleri arasında Tokat Ġlindeki alıĢveriĢ merkezlerinde alıĢveriĢ yapan 183 tüketici oluĢturmaktadır. AraĢtırma verileri anket formları kullanılarak elde edilmiĢtir. Verilerin frekans, yüzde ve ki-kare analizleri yapılmıĢtır.
AraĢtırma bulgularına göre; araĢtırmaya katılan tüketicilerin satın aldığı gıda ürününün ambalajı üzerindeki yazıları %51.4‘ü okurken, %40.4‘ü bazen okumaktadır. Tüketicilerin %8.2‘si ise gıda ambalajı üzerindeki yazıları hiç okumamaktadır. Kadın tüketicilerin %92.1‘inin, erkek tüketicilerin ise %91.5‘inin etiket bilgilerini okudukları tespit edilmiĢtir. Etiket bilgilerinin okunmasıyla cinsiyet arasında anlamlı bir iliĢki bulunmamıĢtır. Tüketicilerin etiket üzerindeki bilgilerden en çok üretim ve son kullanma tarihi bilgilerini okuduğu bulunmuĢtur.
Etiket okuma alıĢkanlığı ile eğitim durumu arasında anlamlı bir iliĢki vardır. Bu sonuçla eğitim düzeyinin tüketicilerin daha bilinçli gıda alıĢveriĢi yapmasında etkili olduğu söylenebilir. Tüketicilerin çoğunluğu, doğru ve dengeli beslenmeyi sağlayacağı ve besin değeri yüksek olan yiyeceklerin seçimine yardımcı olacağı için etiketi gerekli görmektedir. Tüketicilerin etiket üzerinde dikkatini en çok; iĢaretler ve yazılar çekmektedir.
AraĢtırmaya katılan tüketicilerin, yarıya yakının etiket üzerinde TSE garantisi olup olmadığına dikkat ettiği saptanmıĢtır. AraĢtırmaya katılan tüketicilerin, yarıdan fazlası etiketle ilgili bir problem karĢılaĢtıklarında nereye baĢvuracaklarını
bilmemektedir. Tüketiciler etiketle ilgili bir problemle karĢılaĢtıklarında öncelikle TÜKODER ve Tüketici mahkemelerine baĢvurmaktadır.
ABSTRACT
DETERMINING THE HABITS OF THE CONSUMERS ABOUT READING FOOD LABEL IN TOKAT
ÇELĠK, Murat
High License Thesis, Department of Family Economics and Nutrition Consultant of the thesis: Prof. Dr. Sıdıka BULDUK
May–2010
The objective of this research is to identify label reading habits of consumers in Tokat. Total one hundred and eighty three consumers who shopping at shopping center in Tokat between the dates 03.06.2009 and 13.07.2009 constitute the sample of the study. Research datas are gathered by using questionare forms. The data‘s frequency, percentage and chi-square analysis has been done.
According to the results of this research 51.4% of the consumers read the food labels, 40.4% sometimes read that. 8.2 % of the consumers never read the food labels. It was also found that 92.1% of female consumers and 91.5% of male consumers read the food labels. A significant relation was not found between gender and reading of the food labels. It was found that consumers mostly read the production and expiration date informaitons on the food lables.
A meaninful relation among the educational quality and habits was found. It can be said that this results shows that the educational level is effective on food shopping consciously. Most of the consumers think the label is necessary because it will help to choose foods which are nutritiously high and it will help a balanced diet. Mostly the signs and words on the labels attracts the attention of consumers.
It is found out that nearly half of the consumers pay attention to the TSE sign on the label. More than half of the consumers don‘t know where to ask if they have
problems about labels. They firstly ask information from Consumers Protection Association ve and apply to the consumer courts.
ĠÇĠNDEKĠLER
JÜRĠ VE ENSTĠTÜ ONAY SAYFASI………... i
ÖNSÖZ……….... ii ÖZET……… iii ABSTRACT ……… v ĠÇĠNDEKĠLER……… vii KISALTMALAR LĠSTESĠ……….. ix TABLOLAR LĠSTESĠ………. x 1. GĠRĠġ………... 1 1.1. AraĢtırmanın Amacı……….. 4 1.2. AraĢtırmanın Önemi……….. 4 1.3. Varsayımlar………... 5 1.4. AraĢtırmanın Sınırlılıkları………. 6 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE………. 7 2.1. Etiket………. 7 2.1.1. Etiket ÇeĢitleri……… 11 2.1.1.1. Marka Etiketi………... 11
2.1.1.2. Tanımlayıcı Etiketler (Bilgi Verici Etiketler)………. 12
2.1.1.2.1. Ekolojik Etiket (Eco – Label)……….. 12
2.1.1.2.2. YeĢil Nokta………... 12
2.1.1.3. Dereceleme (Sınıf) Etiketleri………... 12
2.1.1.4. Fiyat Etiketi………. 13
2.1.2. Etiketin Yararları……… 13
2.1.3. Etiketin ĠĢlevleri………. 14
2.1.4. Ülkelere Göre Besin Etiketleri………... 16
2.2. Ambalajlama ve Etiketleme……….. 16
2.2.1. Ambalajlama Tanımı, Önemi ve Fonksiyonları………. 17
2.2.1.1. Ambalajlama Ġlkeleri………... 18
2.2.1.2. Ambalajlama Stratejileri………. 19
2.3. Türkiye‘de Gıda Etiketlenmesi Ġle Ġlgili Durum………... 20
2.4. Ġlgili AraĢtırmalar……….. 20
3.1. Evren ve Örneklem………... 27 3.2. Verilerin Toplanması……… 27 3.3. Verilerin Analizi……… 28 4. BULGULAR VE TARTIġMA……… 29 5. SONUÇ VE ÖNERĠLER………. 79 KAYNAKÇA………... 84 EKLER………. 94
Ek.1 – Anket formu……….. 94
Ek.2- Tüketici Yasası………... 99
KISALTMALAR LĠSTESĠ
AB : Avrupa Birliği
AHA : American Heart Association EUFIC : Avrupa Gıda Bilgi Konseyi FDA : Food and Drug Administration GDA
ISO
: Günlük Miktar Kılavuzu
: International Organization for Standardization NLEA : Nutrition Labeling and Education Act
RG : Resmi Gazete
TSE : Türk Standartları Enstitüsü TÜDER : Tüketiciler Derneği
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo Sayfa No 1 Tüketicilerin KiĢisel Özelliklerinin Dağılımları………... 29 2 Tüketicilerin Satın Aldığı Gıda Ürününü Ambalajı Üzerindeki Yazıları Okuma
Durumlarının Dağılımı………... 30
3 Tüketicilerin Etiket Okuma AlıĢkanlıklarının YaĢ Gruplarına Göre
Dağılımı………... 34
4 Etiket Okuma AlıĢkanlığının Cinsiyete Göre Dağılımı……….. 37 5 Etiket Okuyan Tüketicilerin Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı……….. 39 6 Tüketicilerin Ambalaj Üzerindeki Yazılardan Neleri Okuduklarına ĠliĢkin
Bilgilerinin Dağılımı………... 42 7 Besin Etiketi Gerekli Olduğunu Söyleyen Tüketicilerin Besin Etiketinin Gerekliliği
Konusundaki GörüĢlerinin Dağılımı………... 47 8 Tüketicilerin Dengeli Beslenmede Etiket Bilgilerinin Gerekliliği Konusundaki
GörüĢlerine ĠliĢkin Dağılımları………... 50 9 Tüketicilerin Etiket Üzerinde Özellikle Bulunmasını Ġstedikleri Bilgilerin
Dağılımı………... 52 10 Tüketicilerin Gıda Etiketinden Beklentilerinin Dağılımı……… 54 11 Tüketicilerin Etiketlerin Boyut, ġekil ve Format Gibi Özellikleri Bakımından Yeterliliği Konusundaki GörüĢlerinin Dağılımı……….. 56 12 Etiketleri ġekil, Boyut, Format Bakımından Yetersiz Bulan Tüketicilerin Etiketleri
Hangi Bakımdan Yetersiz Bulduklarına ĠliĢkin GörüĢlerinin Dağılımı….. 57 13 Tüketicilerin Etiket Üzerinde Dikkatlerini Çeken Faktörlerin Önem Sırasına Göre
Dağılımı………... 58 14 Tüketicilerin Etiket Üzerinde Uyarı Ġçin Görmek Ġstedikleri Ġfadelerin
Dağılımı………... 60 15 Tüketicilerin Etiket Üzerinde Ürün Miktar Ölçüsünün Hangi Birimle Belirtilmesini
Ġstediklerine ĠliĢkin GörüĢlerinin Dağılımı 61
16 Tüketicilerin Etiket Bilgilerini Okuyarak Yeni Gıda Denemeleri Konusundaki GörüĢlerinin Dağılımı………. 62 17 Tüketicilerin En Çok Dikkat Ettikleri Etiket Türlerinin Dağılımı……….. 63 18 Tüketicilerin Fiyat Etiketine Dikkat Etme Nedenlerinin Dağılımı………. 64
19 Tüketicilerin Marka Etiketine Dikkat Etme Nedenlerinin Dağılımı…….. 66 20 Tüketicilerin Tanımlayıcı Etiketine Dikkat Etme Nedenlerinin
Dağılımı………... 68
21 Tüketicilerin Derecelendirme Etiketine Dikkat Etme Nedenlerinin
Dağılımı………... 70 22 Tüketicilerin Etiketlerle Ġlgili Problemlerle KarĢılaĢıp KarĢılaĢmama
Durumlarının Dağılımı……… 72 23 Tüketicilerin Etiketle Ġlgili KarĢılaĢtıkları Problemlerin Dağılımı………. 73 24 Etiketle Ġlgili Problemle KarĢılaĢan Tüketicilerin KarĢılaĢtıkları Problemleri
Çözmek Ġçin BaĢvuracağı Yetkili Kurumu Bilip Bilmeme Durumlarının Dağılımı……….. 76 25 Tüketicilerin Etiketle Ġlgili KarĢılaĢtıkları Problemleri Çözmek Ġçin BaĢvuracakları
I. BÖLÜM
1. GĠRĠġ
ĠĢletmelerin ürün ile ilgili verdikleri bilgiler, tüketiciyi koruma, tüketicilerin karar verme süreçlerine etkileri ve iĢletmeler arası rekabet açısından önemli bir konudur. Bu bilgi aktarımının en önemli ve en yaygın biçimi olan etiketler, ürünün bileĢimi, fiyatı, son kullanma tarihi, kullanım süresi, menĢei ve özellikle son yıllarda gıda ürünlerinin etiketinde yer alan besleyicilik değerine iliĢkin değerli bilgiler taĢıması nedeniyle tüketicilerin sağlıklı ve bilinçli seçim yapmasını kolaylaĢtırmaktadır (Özgül ve Aksulu 2005).
1900‘lü yıllara kadar gıda ürünleri yaygın bir Ģekilde yerel pazarlardan ve hallerden alınmaktaydı. Ürünler tüketicilere ya doğrudan ya da aracılar vasıtasıyla satılmaktaydı. Tüketiciler gıda özelliklerine ve karakteristiklerine yabancıydılar. ĠĢletme sahipleri veya aracılar tüketicilerin, ürünleri daha verimli, sağlıklı ve rasyonel kullanmalarını sağlayacak yeterli bilgiye sahip değillerdi. Son yıllarda; süpermarketlerde elektronik ortamlarda, önceden hazırlanıp paketlenmiĢ gıda ürünlerinin ve aynı ürünün çok farklı alternatiflerinin bulunduğu ve bunlara bağlı olarak da etiketlendirmenin büyük bir önem kazandığı pazarlama stratejileri uygulanmaya baĢlanmıĢtır. Bu pazar yapısında tüketiciler, gıda seçimini doğru yapabilmek için her geçen gün daha çok bilgiye ihtiyaç duymaktadırlar (Çınar ve Sağlık 2007).
ĠĢletmelerin de önemli bir pazarlama aracı olarak kullandıkları etiketler, günümüzün geliĢen gıda üretim teknik ve teknolojisine uygun olarak geliĢmekte ve içerdiği bilgiler farklılaĢmaktadır. Bu nedenle çoğu geliĢmiĢ ülkenin, etiketler üzerinde yer alan bilgilerde değiĢikliğe giderek konuyu düzenleyen yeni yasalar çıkardığı, tüketicilerin de sağlıklı beslenme ve tüketici hakları konusundaki bilinç artıĢı eğilimlerine bağlı olarak bu bilgilere eskiden olduğundan daha fazla önem verdiği görülmektedir. Böylece etiketlerin hem tüketici, hem üretici ve hem de kanun koyucular açısından önemi gittikçe artmaktadır (Özgül ve Aksulu 2005).
Günümüzde daha sağlıklı beslenme konusunda tüketici talebinde önemli değiĢiklikler olmuĢtur. Bu değiĢiklikler daha çok ayrıntılı bilgi, doğruluk, kullanım
kolaylığı ve rahatlığı gibi konularla ilgilidir. Ġnsan sağlığını doğrudan etkileyen gıdalar üzerinde bulunan etiketler de bundan etkilenmiĢtir. Gıdalar hakkında daha çok bilgi isteyen tüketiciler, etiketleri önemsemeye baĢlamıĢtır. Özellikle etiketlerde son kullanma tarihi, saklama ve piĢirme koĢulları, üretim yeri, doğaya uyumu gibi konular önem taĢımaktadır. Ayrıca bilinçli tüketiciler etiket içeriklerinde gıdada bulunan kalori miktarları, mineral maddeler, vitamin değerleri vb. bilgilerin yer almasını istemektedirler. Yaygın olarak kullanılan paketlenmiĢ gıdaların etiketlerinde besinlerin içerik ve katkı maddeleriyle ilgili bilgilerin bulunması isteğinde de büyük artıĢ görülmektedir (Çınar ve Sağlık 2007).
Tüketiciler genel olarak temel gıdaların besleyici özellikleri hakkında bilgi sahibi olsalar bile iĢlenmiĢ, paketlenmiĢ, kompleks ve yeni gıdaların besin değerlerini bilememektedirler. ĠĢlem görmüĢ ve formüle edilmiĢ gıda maddelerinin sayısının artması tüketicilerin satın aldıkları ürünlerin besinsel kalitesini tanımalarını da zorlaĢtırmaktadır. Bu nedenle, satın alma sırasında bu bilgilerin tüketiciye anlaĢılır ve pratik bir biçimde etiket üzerinde verilmesi gerekmektedir (Özgen 2004).
Gıda etiketleri tüketicilerin alıĢveriĢ yaparken bilgi elde etmesini sağlayan önemli araçlardır. KullanıĢlı olması açısından bilgi, tüketicileri ilgilendiren konular hakkında olmalı ve anlayıp kullanabilecekleri bir yapıya sahip bulunmalıdır (Çınar ve Sağlık 2007).
Etiketleme, tüketicilerin dikkatini çekmenin yanında, tüketicilerin kolaylıkla ve süratle karar vermelerini sağlayacak bilgileri de içermelidir. Etikette yer alan bilgi ve iĢaretlerden bazıları satıĢı desteklemek, bazıları ise bilgi vermek amacını taĢımalıdır (Kavas ve Kınık 2000).
Birçok insan besinleri satın alırken sadece fiyat etiketine dikkat etse de, sağlıklı besin seçimini sağlayan aslında besinler üzerinde yer alan ve besinlerin özelliklerini sıralayan etiketlerdir. Besin etiketleri hakkında daha fazla bilgiye sahip olmakla, daha sağlıklı beslenmek mümkündür. Beslenmeyi sadece karın doyurmaktan çıkarıp, sağlığı koruyucu ve geliĢtirici hale getirmenin yollarından biri de besin etiketlerini doğru okumaktır.
Besinleri satın alırken etiket bilgileri okunmalıdır. Bir ürünü satın alırken üretim ve son kullanma tarihine dikkat edilmeli, son kullanma tarihi geçmiĢ ürünler bozulmuĢ olabileceği için satın alınmamalıdır (Anon 2004).
Gıda seçimi ve tüketimi; kültürel, çocukluk deneyimleri, inançlar, gelir düzeyi, gıdanın bulunabilirliliği gibi birçok etmen tarafından etkilenmektedir. Tüketiciyi satın alma sırasında en çok etkileyen etmen ise gıdanın duyusal özellikleridir. Ancak, bir gıda maddesinin pazarlanabilir olması için güvenirlilik ve besin değeri gibi gizli kalite özelliklerini de taĢıması gerekmektedir. Tüketici seçimine sunulan iĢlenmiĢ gıdaların sayısındaki artıĢ satın alınan ürünün besin değerinin bilinmesini daha da zorlaĢtırmaktadır (Kavas 1983).
Ġnsanların yaĢamlarını sürdürebilmesi için temel ihtiyaçlarının baĢında beslenme ve sağlık gelmektedir. Yüksek kalitede bir beslenme, zihinsel ve fiziksel geliĢimi ve iyi sağlık koĢullarını da beraberinde getirmektedir. Beslenme ve sağlık kavramları birbirlerini tamamlayıcı niteliğe sahip konulardır. Gıda kaynaklı hastalıklar ve gıda üretiminin bir bölümünün kalite ve güvenirlik standartlarının altında gerçekleĢmesi, tüketicilerin son yıllarda gıda tüketimi üzerine olan duyarlılıklarını artırmıĢtır. Dolayısıyla tüketicilerin sağlık kaygısı, günümüz gıda talebinin en önemli belirleyicilerinden biri haline gelmiĢtir (Mutlu 2007).
Gıda ürünlerindeki çeĢitlilik ve farklı firmalara ait ürünlerin piyasaya sürülmesi tüketicilerin gıda maddelerini satın alırken, ihtiyaçlarına ve olanaklarına en uygun ürünü seçmeleri konusunda bilgilendirilmelerini zorunlu kılmaktadır (Erdoğan ve ġahingöz 2004). Çünkü yaĢanan bu geliĢmelerle gıda zinciri her geçen gün artarak kompleks bir yapı haline gelmektedir. Örneğin uluslararası düzeyde farklı firmaların piyasaya sunduğu ürünlerin ambalaj ve etiketleri bazen tüketiciye bilgi vermekten çok yanıltıcı olabilmekte; pazarda yeterli yasal ve idari önlemler alınmamakta; standardizasyon uygulamaları yaygınlaĢtırılamamakta; tüketiciler ürünün üretiminden pazara sunulması aĢamasına kadar geçen evrelerde mikroorganizmaların bulaĢıp bulaĢmadığından haberdar olmamaktadırlar ve kalitesini bilmemektedirler (Cerit, Canpolat ve Babaoğul 2001).
1.1. AraĢtırmanın Amacı
Bu araĢtırma; tüketicilerin gıda alıĢveriĢlerinde ve besin tercihleri sırasında etiket okuma alıĢkanlığını ve besin etiketleri konusundaki davranıĢlarını tespit etmektir.
Bu amacı gerçekleĢtirmek için Ģu sorulara cevap aranmıĢtır:
Tüketiciler satın aldıkları gıda ürünlerinin etiketlerini okumakta mıdır?
Gıda ürünleri etiketlerinin okunması ile tüketicilerin demografik özellikler arasında bir iliĢki var mıdır?
Tüketiciler ambalaj üzerindeki yazılardan neleri okumaktadır?
Tüketicilerin besin etiketi gerekliliği konusundaki görüĢleri nelerdir?
Tüketicilerin gıda etiketlerinde bulmak istedikleri içerik nelerdir?
Tüketiciler etiket okurken dikkatlerini en çok neler çekmektedir?
Tüketiciler en çok hangi çeĢit etikete dikkat etmektedirler?
Tüketiciler etiketle ilgili hangi problemlerle karĢılaĢmaktadır?
1.2. AraĢtırmanın Önemi
Beslenme, toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel yapılarına bağlıdır. Bu nedenle beslenme alıĢkanlıkları zamanla değiĢiklik gösterebilmektedir. Gelir artıĢı, sosyal ve kültürel değiĢimler, eğitim düzeyinin artması, kadının çalıĢma hayatından giderek daha fazla katılması, ulusal pazar sınırlarının kalkması, iletiĢim olanaklarının artması, perakendeciliğin geliĢmesi ve ulaĢım olanaklarının artması toplumların beslenme düzeylerini ve gıda ürünleri tüketimini değiĢtirebilmektedir (Dölekoğlu 2003). GeliĢen ekonomiye paralel olarak hazır gıda tüketimi ve buna bağlı olarak hazır gıda üretimi artmıĢtır (Etiler 2001). Tüketici seçimine sunulan iĢlenmiĢ gıdaların sayısındaki artıĢ satın alınan ürünün besin değerinin bilinmesini daha da zorlaĢtırmaktadır (Kavas ve Kavas 1983).
Besinlerin bilinçli ve gereksinime uygun olarak tüketilmesinde satın alma davranıĢ biçimleri büyük önem taĢır. Bu davranıĢın sistemli ve düzenli bir Ģekilde yürütülmesiyle besin öğelerinin gerekli miktarda, ne az ne fazla tüketilmesi mümkün
olabilir. Tüketicilerin bu satın alma davranıĢlarını kolaylaĢtırmak ve besin tercihlerini doğru olarak yapabilmeleri için etiketlemenin yararı büyüktür ve bazı bilgilerin sunulması zorunlu tutulmuĢtur. Etiketteki bilgilerin her kesimdeki tüketiciye hitap etmesi için basitleĢtirilmiĢ besin bilgileri içermesi gerekir (Glanz, Mullis ve Snyder 1989).
Günümüzde bireylerin sağlıklı ve yeterli beslenebilmesi için besin etiketlerinin okunması ile ilgili diğer ülkelerde birçok çalıĢma yapılmasına rağmen ülkemizde bu konu ile ilgili yeterli sayıda araĢtırmaya rastlanmamıĢtır. Besin ambalajı etiketinde yer alan ürünün bileĢimi, birim fiyatı, üretimi ve son kullanma tarihi ile besleyici değeri gibi birçok bilgiler tüketicilerin sağlıklı ve doğru seçimler yapabilmesi açısından önemlidir (Özgen 2004). Bu nedenle, satın alma sırasında bu bilgilerin tüketiciye anlaĢılır ve pratik bir biçimde etiket üzerinde verilmesi gerekmektedir.
Bu araĢtırmanın, gerek üretici gerekse tüketici açısından büyük önem taĢıyan etiket bilgilerine iliĢkin eğitim çalıĢmalarına yön vereceği düĢünülmektedir.
Etiketler, tüketicilerin sağlığını korumada ve doğru satın alma kararı vermelerinde, ekonomik etkinliğin artmasında ve firmalar arası rekabetin düzenlenmesinde önemli bir konudur. Ancak, gerek yasa koyucular ve firmalar ve gerekse tüketiciler açısından henüz arzu edilen olgunluğa ulaĢılamamıĢtır. Bu nedenle tüketicilerin etiket bilgilerine önem verme düzeylerinin periyodik olarak ölçülerek aradaki değiĢimlerin incelenmesi, bu konuda yapılması gereken düzenlemeleri ve iĢletmelerin yapması gereken değiĢiklikleri ortaya koyması bakımından önemli bir konudur.
1.3. Varsayımlar
Hazırlanan anket formu Tokat Ġli Merkezindeki tüketicilerin etiket okuma davranıĢlarını ortaya koyacak niteliktedir.
AraĢtırmaya katılan tüketicilerin uygulanan ankete doğru cevaplar verdikleri kabul edilmiĢtir.
1.4. AraĢtırmanın Sınırlılıkları
AraĢtırmanın planlanması ve uygulanması, bazı sınırlılıkları da beraberinde getirmiĢtir. AraĢtırmanın tespit edebildiği bu sınırlılıklar Ģunlardır:
AraĢtırma Tokat Ġli Merkezinde yaĢayan tüketicilerin vereceği bilgilerle sınırlıdır.
AraĢtırmaya katılan tüketicilerin uygulamalarının tespiti tek tek gözlenemeyeceğinden kendi beyanları ile sınırlıdır.
II.BÖLÜM
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde etiket, etiketlemenin tarihçesi, etiket çeĢitleri, etiketin yararları, etiketin iĢlevleri, ülkelere göre besin etiketleri, ambalajlama ve etiketleme, ambalajın tanımı, önemi ve fonksiyonları, ambalajlama ilkeleri, ambalajlama stratejileri, Türkiye‘de gıda etiketlenmesi ile ilgili durum ve etiket ile ilgili yapılan araĢtırmalara yer verilmiĢtir.
2.1. Etiket
40/2003 Sayılı Tüketicileri Koruma Yasası etiketi ―Bir malın üretim yeri, cinsi, satıĢ fiyatı hakkında tüketicileri bilgilendirmek ve aydınlatmak üzere kullanılan çeĢitli boyut ve Ģekiller‖ olarak tanımlar (Anon 2003).
Etiket, satın alma sırasında söz konusu bilgilerin tüketiciye anlaĢılır ve pratik bir biçimde besin üzerinde verilmesini sağlayan, ambalaj üzerinde yer alan ve ürünü tanımlayan, değiĢik biçimlerde basılabilen çeĢitli bilgilerdir (Özgen 2007).
Etiket, ürün üzerinde ve/veya ambalajın üzerinde ürünü tanımlayan değiĢik biçimlerde yazılı basılı bilgiyi, Ģekli, iĢareti, grafiği ve resimleri kapsar (Cop 2003).
Etiket, ambalaj üzerinde yer alan ve ürünü tanımlayan, satın alma sırasında söz konusu bilgilerin tüketiciye gıdanın üzerinde anlaĢılabilir ve pratik olarak verilmesini sağlayan, değiĢik biçimlerde basılabilen çeĢitli bilgilerdir (YeĢil 2008).
Gıda maddesi etiketi; gıda maddesini tanıtıcı her türlü yazılı, basılı, resimli ya da kabartmalı bilgi, marka, damga ve iĢaretleri içeren ve gıda ile birlikte sunulan veya ambalajında basılı bulunan tanıtım bilgileri olarak tanımlanmıĢtır (Einsiedel 2000).
Etiket toplumsal bir öneme sahiptir. Etikette yasalarca belirlenen bilgiler konularak tüketicilere ürünle ilgili doğru bilgiler verilmesi sağlanır. Etiket malın ürünün
üreticisini, markasını ve kalite ölçütünü belirlediği gibi ürün hakkında tüketiciye bilgi verir (Arpacı, Ayhan, Böge, Tuncer ve Üner 1992).
Pazarlama hizmetlerinden biri olan etiketlemenin, tüketicilere ürün ile ilgili bilgi sağlaması ve yanlıĢ bilgilerden tüketiciyi koruması açısından gıda güvenirliği boyutunda önemli bir yeri vardır (Mutlu 2007).
Etiketleme ürünün satıĢını veya kullanımı artırmak için gıda ile beraber etikette sunulan ürün hakkında her türlü yazılı, basılı veya resimli bilgiyi kapsamaktadır (Mutlu 2007).
Etiketleme, gıda maddesini tanıtıcı her türlü yazı, özel bilgi, ticari marka, marka adı, gıda maddesi ile ilgili kullanılan özel isimlendirme, resimsel öğeler veya iĢaretleri içeren ve gıdanın ambalajının üzerinde bulunan veya doküman, bildirim, etiket gibi gıda ile birlikte sunulan, gıdayı tanıtan veya ifade eden tanıtım bilgilerinin tümüdür. Etiketleme, tüketicilerin sağlıklı ve uygun besin seçimlerini yapabilmesi açısından büyük değere sahiptir (YeĢil 2008).
Ambalajlama ile yakından ilgili olan etiketleme, yönetimin dikkat etmesi gereken diğer bir ürün özelliğidir. Etiket, ürün ve satıcı hakkında bilgiler taĢıyan ürünün bir parçasıdır. Etiket ambalajın bir parçası olabileceği gibi ürüne de yapıĢtırılabilir. Etiketleme, ambalajlama ve markalama arasında çok yakın bir iliĢki olup, ürün alt karmasının ayrılmaz parçalarıdır. Pazardaki tüketicinin satın alabileceği birbirine benzer pek çok ürün olduğu için dikkat çekici bir araç ve sessiz satıĢ elemanı olarak etiketin tüketicinin dikkatini çekmesi gerekir. Ürünün üzerinde en çok görünen parçası olan etiket, bu nedenle ürün alt karması içinde önemli bir yere sahiptir (Cop 2003).
Etiketleme ile ilgili yönetmeliklerde, etiketlerin anlaĢılabilir, güvenilir olması ve yanıltıcı veya aldatıcı olmaması gerektiği genellikle belirtilir.
Etiketlemenin temel olarak üç amacı vardır. Bunlar;
1- Sağlık, güvenirlik ve ekonomik açıdan doğru ve yeterli bilgi sağlaması, 2- Hileli, aldatıcı ambalaj ve reklamlardan endüstriyi ve tüketicileri koruması,
3- EĢit koĢullar altında rekabet ve ürünün pazarlanabilirliğini artırmasıdır (Einsiedel 2000).
Gıda ürünlerinin ―itimat‖ özelliği ile ilgili bilgilerin, doğru ve yanıltıcı olmayacak Ģekilde etiketlendirilmesi, tüketicilerin ürünü satın almadan önce doğru karar vermesini sağlamaktadır (Caswell 1998).
Tüketici ve üretici açısından etiketlemenin en önemli iĢlevi ürünün içeriğinin ne olduğu ve kimin tarafından üretildiğini reklam etmesidir. Tüketici için etiket daha çok bilgi elde etme, üretici için ise satıĢ geliĢtirmede bir araç olarak anlaĢılmaktadır.
ĠĢletmeler ürünlerini etiketlemek durumundadır. Etikette sadece marka adı olabileceği gibi daha fazla bilgi bulunabilir. Ancak yasaların belirlediği bilgilerin bulunması zorunludur. Ambalaj üzerine etiketin kullanımı özellikle Ģu durumlarda tercih edilir (Cop 2003):
1. Etiket kullanımı, doğrudan ambalaj üzerine baskı yapımına oranla daha ucuzsa ve daha kaliteli baskı isteniyorsa,
2. Aynı tip ambalaj ya da taĢıyıcılar farklı içerikte ürünler için kullanılacaksa, 3. Ürün hakkındaki bilgiler çok değiĢikse ve dolum ya da ambalajlama anında bu
bilgiler belli değilse,
Etiket; ürün ve üreticiye iliĢkin genel bilgilerin yazılı olarak yer aldığı bir bilgi kaynağıdır. Etiket, ürünleri ambalajla tutundurma, ürün hakkında bilgi verme ve tüketici haklarının korunmasında yasalarla iliĢkilidir. Gerçekte etiketleme, ambalajlama ve markalama arasında yakın bir iliĢki vardır ve bunlar bir bütünün parçalarıdır. Etiket mala ya da malın üreticisine iliĢkin yazılı bilgiler verir. Ya ambalaj üzerinde yer alır ya da doğrudan mala iliĢtirilir (Cemalcılar 1999).
Etiketlemenin kronolojisinden aĢağıda kısaca bahsedilmiĢtir (Food and Drug Administration, American Heart Association, United State Department Of Agriculture 2009):
1862: BaĢkan Lincoln FDA‘ dan önce gelen Kimya Bürosu ve Tarım Bakanlığını baĢlattı.
1906: Orijinal FDA (Gıda ve Ġlaç Yasası) kabul edildi. Yasa eyaletler arası sahte markalı ve bozulmuĢ yiyeceklerin, içeceklerin ve ilaçların alım satımını yasakladı.
1906: Upton Sinclair tarafından yazılan et paketleme endüstrisinde kötü sağlık ve çalıĢma koĢullarını ayrıntılarıyla anlatan ―The Jungle‖ sonrası dönemde et denetim yasası kabul edildi.
1938: Gözden geçirilmiĢ ve geniĢletilmiĢ Federal (BirleĢik) Besin, Ġlaç ve Kozmetik (FDC) yasası kabul edildi.
1939: Ġlk gıda standardı yayınlandı (Konserve domates, domates püresi ve salça için).
1949: FDA ilk kez endüstri için ―Gıdadaki Kimyasal Maddelerin Toksisitesinin Tahmini Ġçin Prosedürler‖ adlı kılavuzu yayınladı.
1958: FDA ilk kez genellikle güvenli olarak tanınan gıda maddelerinin listesini yayınladı.
1980: USDA Gıda ve Beslenme Bilgi Merkezi (FNIC) Amerikalılar için 1980 Diyet Kuralları kılavuzu yayınladı. Kılavuz 5 yılda bir güncellenir.
1990: NLEA kabul edildi. NLEA bütün paketlenmiĢ gıdaların besin etiketlemesinin ve sağlık iddialarının uygun olması için Sağlık ve Ġnsan Servislerinin sekretaryasının tanımladığı terimlerle örtüĢmesini gerekli buldu.
Gıda üreticilerine imtiyaz olarak, FDA gıdalar için bazı sağlık iddialarına izin verdi. Gıdanın içindekiler tablosu, porsiyon büyüklüğü ve ―düĢük yağlı‖ ve ―light‖ gibi terimleri standartlaĢtırdı.
1991: 1990‘ nın NLEA‘ sının altındaki gıdalarda besin öğeleri ve porsiyon baĢına temel besinsel bilgileri gerekli bulunmuĢtur.
1994: Mayıs 1994‘den bu yana Amerika BirleĢik Devletlerin‘de satılan paketlenmiĢ ve iĢlenmiĢ yiyeceklerin çoğunda standart bir besin etiketi bulunur (Todd ve Variyam 2008).
1994 de FDA ve U.S. Department of Agriculture etiketlerde Ģunları gerekli buldu:
1. Etiketler gıdaların toplam günlük diyete nasıl girdiğine dair bilgiyi vermeli. 2. Tüketicileri bilgilendirmek için etiketler porsiyon baĢına doymuĢ yağ,
kolestrol, diyet posası ve diğer besin öğeleri miktarlarını içermeli.
3. ―Light‖, ―fat-free‖ ve ―low-calorie‖ gibi terimler hükümet tanımlamalarını karĢılamalı.
4. Halkın gerçekten yediği miktarları yansıtmalı. 5. Ortak ölçü sistemi ile belirtilmiĢ olmalı.
6. AlıĢveriĢte daha kolay karĢılaĢtırma yapmak için seçme mallara karĢı uyumlu olmalı.
2003: FDA trans yağ içeriğini belirten besin etiketlerinin gerekli olduğunu bildiren ilanı yayımladı. Etiketleme 2006‘ da yürürlüğe girdi.
2.1.1. Etiket ÇeĢitleri
Etiketler baĢlıca dört kategoriye ayrılabilir. Bunlar; marka etiketi, tanımlayıcı etiketler, dereceleme etiketleri ve fiyat etiketidir (Çınar ve Sağlık 2007).
2.1.1.1. Marka Etiketi: Mala veya ambalaja uygulanan marka ismidir. Üreticinin ürün üzerindeki imzası niteliğindedir. Bazen bir aksesuar olarak kullanılmasına rağmen koruyucu özellik de taĢımaktadır. Marka etiketi bir ürüne yapılacak en son ve en belirleyici dokusunu oluĢturur. Ġmzadır ve üreticinin kimliğini belirler, ürünün orijinal kimliğini belirleyen ve tüketiciyi sahtecilik ve taklitçiliğe karĢı koruyan bir etikettir. Marka etiketi ürünlere güven duyulmasını sağlamak, yanlıĢ iĢleme tabi tutulmasını önlemek ve ürünü tanıtmak gibi amaçlar için de yapılmaktadır. Firmaların kendi reklamlarını yapmalarını sağlayabilmekte ve kullanıcının bu etiket üzerinde olan ürünleri tercih etmeleri onlara olan güveni de göstermektedir.
Tüketicilerin, güçlü ve moda firmaların marka etiketi sayesinde manevi bir haz almalarını sağlayabilmektedir. Marka etiketinde; sadece firmanın ismi değil, onu çağrıĢtıran güçlü simgeler de kullanılmaktadır. Örneğin La Coste‘nin timsahı, Polo‘nun golf sopası, Fulda‘nın Siyah Panter‘i vb. marka etiketi ürünün bir değer göstergesidir (Çınar ve Sağlık 2007).
2.1.1.2. Tanımlayıcı Etiketler (Bilgi Verici Etiketler): Malın kullanımı, yapısı, bakımı, performansı, boyutu, ağırlığı, içeriği vb özellikleriyle ilgili bilgilerin yer aldığı etiketlerdir. Etiketlerle, alıcıya satılan her malın modeli, temel özellikleri, herkesin anlayabileceği açıklıkta ve ayrıntılı olarak belirtilir. Böylece, alıcılar, malları karĢılaĢtırarak bir yargıya varır ve kendi ihtiyacını karĢılayacak olanı seçebilir. Kendisinin ihtiyacına yarayacak kriterlerin böylece malla karĢılaĢtırılması sonunda aradığını bulabilen alıcı da memnun kalır (Çınar ve Sağlık 2007).
Tanımlayıcı etiketleri de Ekolojik Etiket ve SatıĢ Ambalajlarında YeĢil Nokta Uygulamaları olarak iki baĢlık altında inceleyebiliriz:
2.1.1.2.1. Ekolojik Etiket (Eco – Label): Bir ürünün piyasada bulunan aynı kategorideki diğer ürünlerden çevre yönünden daha uygun ve daha üstün olduğunun belirlendiği konusunda tüketicileri bilgilendirmek amacıyla ürünlerde gönüllü olarak kullanılan bir etiket çeĢididir (Çınar ve Sağlık 2007).
SatıĢ Ambalajlarında YeĢil Nokta Uygulamalarını da kendi içerisinde YeĢil Nokta, YeĢil Nokta ve RESY olarak gruplandırabiliriz (Çınar ve Sağlık 2007).
2.1.1.2.2. YeĢil Nokta: SatıĢ ambalajlarının tüketicilerden toplanması için DSD (Duales System Deutschland Gmbh)‘nin bir anlamda tüketicilere verilmiĢ olan toplama ve değerlendirme garantisidir.
YeĢil Nokta ve RESY: SatıĢ ambalajlarının doğada kalıcı hiçbir madde içermediğini ve geri dönüĢün mümkün olduğunu ifade eden sembollerdir (Çınar ve Sağlık 2007).
2.1.1.3. Dereceleme (Sınıf) Etiketleri: Ürünün kalite özelliklerini bir numara, harf veya sembolle belirten etiketlerdir. Dereceleme etiketlerinde dünya genelinde
belirlenmiĢ tek bir standart bulunmamaktadır. Ülkemizde Dereceleme ise ürün kalitesinin bir harf, sayı-rakam veya kelime ile ifadesidir (Çınar ve Sağlık 2007).
2.1.1.4. Fiyat Etiketi: Perakende satıĢa arz edilen malların, ambalajlarının veya kutularının üzerinde kolaylıkla görülebilir, okunabilir bir Ģekilde ait olduğu malla ilgili tüm vergiler dahil; fiyat, üretim yeri ve ayırıcı özelliklerini içeren etiketlere fiyat etiketi denir. Tüketici ve üretici açısından etiketlemenin en önemli iĢlevi, ürünün içeriğinin ne olduğunu, kimin tarafından üretildiği hakkında bilgi verir. Tüketici için etiket daha çok bir bilgi elde etme, üretici için ise satıĢ geliĢtirmede bir araç olarak anlaĢılmaktadır. Doğru bir satın alma kararı Ģüphesiz, ürünlerin standart olması yanında etiketteki bilgilerin doğruluğuna, miktarına, kolaylığına ve görünümüne bağlıdır. Özellikle, self servis tipi perakende pazarlarda tüketiciye bilgi verecek ve onu ikna edecek baĢlıca satıĢ elemanı, ambalajı ya da etiketidir. Satın alıcıların farklı ürün ve markaları karsılaĢtırmalarını sağlayarak, harcadıkları para ve ihtiyaçlarına göre akıllı bir seçim yapmalarına hizmet etmekte ve satın alma iĢlemini kolaylaĢtırmaktadır (Çınar ve Sağlık 2007).
2.1.2. Etiketin Yararları
Doğayı koruma ve sağlıklı yaĢam akımları sonucu, tüketicilerde ürünler ve onların üretim Ģekillerine karĢı duyarlılık oluĢturmuĢtur. Tüketiciler, hem kendi can güvenliklerini tehlikeye sokan hem de uzun dönemde toplum çıkarlarını riske sokabilecek ürünlere karĢı dikkatli davranmaya baĢlamıĢlardır. ĠĢletmeler yeĢil pazarlama anlayıĢından hareketle, uzun dönemli toplum çıkarlarını ve toplum sağlığını dikkate almaya baĢlamıĢlar ve bu nedenle etiketi, ürün konumlandırma, tutundurma ve topluma karĢı sorumluluklarını yerine getirme açısından önemli bir araç olarak görmüĢlerdir. ĠĢletmelerin ürün planlama stratejilerinde etikete gerekli önem vermeye baĢladıkları gözlenmektedir (Cop 2003).
Günümüzde iĢletmeler artık ürünü korumaktan çok tüketiciyi korumaya yönelirken iyi bir ambalajlama ve etiketlemeyle bu iki iĢlevi de yerine getirmeye çalıĢmalıdırlar. Tabii bunu yapabilmek için bilinçli tüketici kitlesi ile karĢı karĢıya olmaları gerekmektedir (Cop 2003).
Etiket; üretici, perakendeci ve tüketici açısından önemli yararlara sahiptir(Tek 1997, Arpacı 2009). Bunları Ģu Ģekilde sıralanabilir:
1. MüĢterilere satın alma da kolaylık sağlar.
2. Üretici-Satıcı-Tüketici arasında haberleĢmeyi sağlar. 3. SatıĢı kolaylaĢtırır, malın çekiciliğini artırır.
4. Seç al için zorunludur.
5. SatıĢ elemanlarının stok devir hızı hakkında bilgi edinmelerini kolaylaĢtırır. 6. Etiketlerin sahip olduğu özel tasarımlar ürünün tutundurulmasına yardımcı
olur.
7. Fiyat indirimlerinin yapılmasına yardımcı olur. 8. Taklitlere karĢı kendini korur.
9. Stok sayımını ve değerlendirilmesini kolaylaĢtırır. 10. Tüketiciyi korumaya hizmet eder.
11. Etikette fiyat ve reyon bilgilerinin yazılması reyonlara göre muhasebe verilerinin toplanmasını kolaylaĢtırır.
12. ĠĢletmenin yasal yükümlülüklerini yerine getirmesini ve tüketici gözünde güvenlik kazanmasını sağlar.
13. Tüketiciye besin hakkında bilgi verir.
14. Tüketicinin sağlıklı besine yönelmesini sağlar. 15. Toplum sağlığı korunmuĢ olur.
16. Üreticinin daha kaliteli besin geliĢtirilmesi sağlanır.
17. YanlıĢ ve yanıltıcı bilginin besin etiketlerinde bulunması engellenir.
2.1.3. Etiketin ĠĢlevleri
Gıda ambalaj etiketleri, ürünü tanıtan temel bilgi kaynaklarıdır. Örneğin gıda etiketlerinde yer alan beslenme bilgi panelleri, tüketicilere üründe yer alan besin öğelerinin (protein, yağ, vitamin, mineral vb.) miktarının ve tüketicinin günlük alması gereken besin öğelerinin ne kadarını karĢıladığının yüzde olarak belirtilmesi gerekmektedir (Ersoy ve Önay 2009).
Etiket genellikle marka ismi, logo, içindekiler, kullanma talimatı ve bazı tutundurma mesajları içerebilir. Aynı zamanda etikette, özel kullanım için talimatlar ile
ürünle ilgili dikkat edilmesi gereken hususlar da vardır. Etiket, tüketicilerin garantileriyle ilgili danıĢabilecekleri ve ürün kullanım uyarılarını öğrenebilmeleri açısından da baĢvurabilecekleri bir araç olduğundan tüketicilere güven verir (Farese, Kimbrell ve Woloszyk 1991).
Etiket önemli bir tutundurma aracı olduğu için dil, renk, sembol kısaca estetik özellikleri de önemlidir. Etiketteki eksik bilgi kadar aĢırı bilgi de tüketicinin kafasını karıĢtırabilir. Bu nedenle iĢletmeler tüketiciye ulaĢtırmak istediği mesajı ve yasal zorunlulukları göz önüne almalıdır (Cop 2003).
Etiket, bir ürünün tanınmasını, markayı sunmayı ve rakip ürünlerle benzeri olmayan ürünleri birbirinden ayırmayı kolaylaĢtırır (Cemalcılar 1999).
Etiketler, sembol veya mühür Ģeklinde sade olabileceği gibi ürün içeriği ve besin değerini belirtir Ģekilde ayrıntılı da olabilir. Sağlıklı olduğunu iddia eden (pozitif etiket) veya sağlıkla ilgili ikazları olan (negatif etiket) bilgiler verebilir (Einsiedel 2000).
Etiketin iĢlevleri ürün, üretici iĢletme ve tüketici açısından genel olarak Ģu Ģekildedir (Ġslamoğlu 2000):
1. Ürün veya markayı tanıtır.
2. Ürünün derecelendirilmesine yardımcı olur. 3. Haksız rekabete karĢı satıcıyı korur.
4. Yasal gerekler standardizasyon, vb. hakkında bilgiler vererek yasal zorunlulukların uygulanıĢını kolaylaĢtırır.
5. Tüketicinin can ve mal güvenliğini korur, aldatılmasını önler.
6. Ürünün çekiciliğini artıracak grafiklerle ürünün tutundurulmasını kolaylaĢtırır.
7. Ürün, ambalaj ve üretici ile ilgili bilgiler vererek bilgilendirme iĢlevi görür. 8. Malın tüketici tatminini artıracak Ģekilde kullanımı konusunda eğitici bilgiler
aktarabilir.
9. Üretici ve satıcının satıĢ kontrolü, stok denetimi v.b. çalıĢmalarında çubuk kod uygulaması ile gerek iĢletme dıĢı örgütlere, tüketicilere ve rakiplere dönük, gerekse iĢletme içi oto kontrole yönelik bilgiler verir.
2.1.4. Ülkelere Göre Besin Etiketleri
Besin etiketleri ülkelerarası farklılıklar göstermektedir. En temel fark listede bulunan besin öğelerinden hangisinin yer alacağı ve nasıl yer alacağına yöneliktir. Besin içerik tablolarında bazı değiĢikliklere izin verilir ancak çoğu düzenleme zorunludur (Arpacı 2009).
Avrupa Birliği‘nde de tüketicilerin açık, tutarlı ve kanıtlanmıĢ besin bilgilerine ulaĢmaya ihtiyaç duyduklarının üzerinde durulmaktadır. Bu yüzden etiketlerin, tüketici, üretici ve kanun koyucular açısından önemi gittikçe artmaktadır. Avrupa Birliği ve Türkiye son yıllarda artan bir çabayla Gıda Etiketleme Mevzuatı üzerindeki çalıĢmalarını sürdürmektedir (YeĢil 2008).
Ülkelere göre besin etiketleri Ģu Ģekilde gruplanabilir:
1. Etiketlemenin zorunlu olduğu ülkeler (ABD, Kanada, Brezilya, Avustralya ve Yeni Zelanda, Türkiye).
2. Beslenme beyanı yapılmadıkça besin etiketlerinin gönüllü olduğu ülkeler (Singapur).
3. Özel diyet kullanımı dıĢındaki besinler için gönüllü etiketlemenin yapıldığı ülkeler.
4. Besin etiketlerinde düzenleme olmayan ülkeler.
2.2. Ambalajlama ve Etiketleme
Yiyeceklerin ambalajlanması ve etiketlenmesi doğrudan doğruya insan sağlığı ile ilgili olduğu için büyük önem taĢımaktadır (Güler ve Özçelik 2002).
Günümüzde tüketicinin hayat standartlarının yükselmesi sağlıklı yaĢam, doğayı koruma akımlarının etkisi sonucu ambalajlama ve etiketleme ürünün kimlik kartı haline gelmiĢtir. Bu nedenle pazarlama açısından üzerinde önemle durulması gereken unsurlardır (Cop 2003).
Günümüz tüketicisi istediği ürünün çeĢitlerini kolaylıkla elde edebilme ve satın alma kararlarında serbestçe seçim yapma olanağına sahiptir. Dolayısıyla bilinçli tüketiciler, iĢletmeleri tüketici odaklı olmaya zorlamaktadır. Tüketici odaklı olma süreci içinde ürün ambalajlama ve etiketlenmesine gösterilecek titizlik iĢletmelerin pazardaki baĢarılarına olumlu katkıda bulunabilecektir (Cop 2003).
Ambalaj ve etiket iĢletmelerin üzerinde durmaları gereken ürün alt karması ve ürün planlama stratejisi olarak ele alınmaktadır. Tüketicilerin ambalajlama ve etiketlemeye verdikleri önem ve dikkat, iĢletmelerin bu çabalarında onları harekete geçiren önemli bir etken olacaktır (Cop 2003).
2.2.1. Ambalajlama Tanımı, Önemi ve Fonksiyonları
Pazarlama açısından ürüne baktığımızda, ürünün içinde bulunan unsurlardan, mekanik yapısı, Ģekli, dayanıklılığı, tadı, kokusu, ambalajı, etiketi, markası, müĢteride yarattığı imajı gibi hususlar anlaĢılmaktadır. Ürün kavramı sadece fiziksel olarak ürünü değil aynı zamanda tüketici için ürünün faydalarının tamamını kapsamaktadır. Bu faydalardan birisi de ürünü içine alan ambalajıdır (Palmer, Dean ve Stull 1991). Bugün ürün kavramı yerine ambalaj, etiket, markayı da kapsayan bütünleĢik ürün kavramı da kullanılmaktadır. Ambalaj, ürün ve fiziksel dağıtımın bir parçasıdır (Cop 2003).
Bir ürünü içine alan fiziksel kap ya da örtü olarak da tanımlanan ambalaj, ürün maliyetini ve satıĢları etkileyen mala bağlı bir özelliktir (Farese, Kimbrell ve Woloszyk 1991).Günümüzde ambalaj üretici ile tüketici arasındaki iletiĢimi sağlamaktadır Ambalaj, satın alma sırasında, fiyat, kalite, miktar, marka değerlemesi gibi birçok faktörlerin etkisi altında kalan tüketiciye karar vermede yardımcı olmaktadır (Cop 2003).
Ambalajlama ürünün içeriğini ve çevresini koruyan, fiziksel dağıtım, tutundurma kolaylıkları sağlayan, ürünün satıĢını ve kullanımını kolaylaĢtıran markalama ve etiketleme imkanı ile tüketiciyi bilgilendiren önemli bir ürün tamamlayıcısıdır. Ayrıca ambalaj, tüketimi sonunda ya tümüyle ya da kısmen atılabilecek ya da geri dönüĢümlü olabilen bir malzeme ile ürünün kaplanması, örtülmesi ve birleĢtirilmesi çabalarıdır (Cop 2003).
Tanımdan da anlaĢılacağı üzere ambalajın amacı tüketicinin sağlığını korumak ve aldatılmasını önlemektir (Cop 2003).
Bazı iĢletmeler yalnızca koruyucu ve kolaylık sağlayan bir araç gözüyle ambalajı görürken gerçekte ambalaj ürün politikalarının bir parçasıdır, pazarlama açısından değeri gözden kaçırılmamalıdır. Bu nedenle yönetim ambalajla ilgili karar verirken pazarlama karması elemanları arasında eĢgüdümleme yapmalı ve bu sırada ambalajın büyüklüğü, biçimi, dayanıklılığı, rengi yapım maddesi ve etikette bulunacak bilgileri, geri dönüĢümlü olup olmayacağı, çevreye ve topluma olabilecek etkileri, aracı iĢletmelerin ve tüketicilerin tutumları dikkate alınarak değerlendirme yapmalıdır (Cop 2003).
Ambalajlama, gıda maddelerinin içinde tutma, koruma ve bilgi verme amacıyla ambalaj materyali kullanılarak sarılmalarını ve/veya kaplara yerleĢtirilmelerini; etiket, gıda maddesini tanıtıcı her türlü yazılı veya basılı bilgi, marka, damga ve iĢaretleri içeren ve gıda ile birlikte sunulan veya ambalajında basılı bulunan tanıtım bildirimini ifade eder (Anon 1997).
2.2.1.1. Ambalajlama Ġlkeleri
ĠĢletme yönetimi gerek kalite ve gerekse miktar-fiyat iliĢkisi bakımından ambalaj ile tüketiciye güven sağlamaya çalıĢmaktadır. Bundan dolayı kullanılan malzeme ve teknolojiden en uygun biçimde yararlanarak, ürünün satıĢ etkisini maksimum düzeye çıkarmaya çalıĢmaktadır. Ambalajlamadan hedeflenen yararın sağlanması için aĢağıdaki ilkelere uyulmalıdır (Tek 1997):
1. Ürünün korunması, saklanması ve kullanımını sağlamak ve kolaylaĢtırmak, 2. Gereksiz giderlerden kaçınmak,
3. Kullanılan malzemeleri amaçlarına uygun kullanmak, 4. Üretim sürecinde rasyonellikten ayrılmamak,
5. Deneyimlerden ve teknolojik geliĢmelerden yararlanmak, 6. Ambalajlamada dürüst (standart vb.) olmak,
8. Çevreyi kirletmemek,
9. Hedef pazardaki mevcut standart, yasa ve prosedürlere uygun olmak,
Yönetim ambalajlama ile ilgili kararlar alırken bu ilkeler doğrultusunda kullanılan malzemeden en uygun biçimde yararlanarak, ambalajın satıĢlar üzerindeki etkisini maksimum düzeye çıkarmaya çalıĢmalıdır (Cop 2003).
2.2.1.2. Ambalajlama Stratejileri
SatıĢlardaki azalmayı önlemek ve potansiyel müĢterileri çekerek pazarı geniĢletmek için ambalaj değiĢtirebilir. Ambalaj değiĢtirme en çok tutundurma çabalarında kullanılan yöntemlerden biridir. Ambalajlar da zamanla adeta yüz eskitirler ya da ambalaj yoğunluğu olabilir. Bu konudaki genel eğilim ambalajı zaman zaman değiĢtirmektir (Cop 2003).
ĠĢletme yönetimi ya yeni ürünün ambalajı ile ilgili ya da eski ürünün ambalajını değiĢtirmeyle ilgili karar verebilir. ĠĢletmeler açısından bu kararlar alınırken ürünün ambalajını değiĢtirip değiĢtirmeme, değiĢtirecekse ne zaman değiĢtirileceği konuları önem arz etmektedir. ĠĢletmeler tüketici ihtiyaçlarını daha iyi belirlendiği için yeni bir ambalaj ile pazarlama stratejilerinde önemli farklılıklar yaratabilir. ĠĢletme yönetimi ambalaj ile ilgili stratejiler belirlerken ambalajlarının zayıf özelliklerini düzeltmek ve yeni teknolojik geliĢmelere ayak uydurabilmek ihtiyacı duymaktadırlar. Ambalajlama, bu durumlarda bazı ürünlerin hayat seyrini uzatma yollarından biri olarak da kullanılabilmektedir (Cop 2003).
Ambalaj, fiyat artırım ve indiriminde kullanılan önemli bir talep artırma aracı olarak da kullanılabilmektedir. Aynı zamanda tutundurma aracı olarak ambalaj ürün ve markanın imajını geliĢtirmekte, onu prestij ve statü sembolü haline getirebilmekte, malların raflardaki rekabetini artırabilmektedir (Karabulut 1988). Ambalaj ile ürün farklılıkları yaratılabilir, tüketiciye mesaj gönderilebilir, dağıtım ve tutundurma maliyetleri düĢürülebilir ya da artırılabilir (Cop 2003).
2.3. Türkiye’de Gıda Etiketlenmesi Ġle Ġlgili Durum
2004 yılında kabul edilen 5179 sayılı gıdaların üretimi, tüketimi ve denetlenmesine dair kanuna göre; gıda maddeleri ve gıda ile temas eden madde ve malzemeleri üreten iĢyerlerine, üretilecek gıda maddelerinin Türk Gıda Kodeksinde tanımı yapılmıĢ olanların ilgili kodekse uygun üretileceğine dair yazılı beyan ile etiket örneğini ibraz etmesi üzerine söz konusu ürünlere izin belgesi ve numarası verilmektedir. Piyasaya sürülen gıdaların, izlenebilirliğini kolaylaĢtırmak amacıyla, gerekli bilgileri içerecek Ģekilde etiketlenmesi ve tanımlanması zorunludur (TBMM 2004).
2004 yılında kabul edilen yeni gıda yasasına (5179 sayılı kanun) göre reklam ve tanıtımla ilgili 21. maddede ―Gıda maddeleri ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin etiketlenmesi, reklam ve tanıtımı; sahte, yanıltıcı veya gıdanın karakterine, yapısına, özellikle doğasına, özelliklerine, bileĢimine, miktarına, dayanıklılığına, orijinine, üretim metoduna göre hatalı bir izlenim yaratacak, gıdanın sahip olmadığı etki ve özelliklere atıfta bulunacak, tüm benzer gıda maddeleri ile aynı özelliklere sahip olduğu halde gıda maddesinin özel karakteristiklerine sahip olduğunu bildiren veya ima eden ifadeleri ve tüketiciyi yanıltacak yazı, resim, Ģekil ve benzerlerini içermemelidir.‖ konusu özellikle belirtilmiĢtir (TBMM 2004).
2.4. Ġlgili AraĢtırmalar
Çelebi, Kavas ve Kavas (1991)‘ın Ġstanbul Ġlinde, seçilmiĢ belirli bir süpermarkette alıĢveriĢ yapan 200 kiĢinin paketlenmiĢ yiyecek maddelerini satın alırken tercihlerini etkileyen faktörlerin neler olduğunu saptamak amacıyla yaptıkları araĢtırmada, birinci derecede ürünün marka isim ve kalitesinin, ikinci derecede etiket üzerindeki üretim ve son kullanma tarihi gibi bilgilerin, üçüncü derecede fiyatın ve son olarak da ambalajın ebat ve geri dönüĢümlü olup olmaması gibi durumların önemli olduğu saptanmıĢtır. Tüketicilere yiyecek ambalajı üzerinde beslenme bilgi panelleri ve besin etiketlerin gerekli olup olmadığı sorulmuĢ ve %92.5‘i gerekli gördüklerini belirtmiĢlerdir. Besin etiketinin gerekli olduğunu belirtenler, tüketicinin doğru ve dengeli beslenmesini sağlayacağı, tüketicinin beslenme bilgisini arttırabileceği, besin değeri yüksek olan yiyecek seçimine yardımcı
olacağı, imalatçının daha besleyici yiyecek üretmesini sağlayacağı gibi nedenlerle besin etiketinin gerekli olduğunu belirtmiĢlerdir. Ankete katılan tüketicilere, besin etiketlenmesinin düzenli olarak yapıldığı ülkelerde en sık kullanılan 4 etiket gösterilmiĢ ve besin öğesi miktarlarını veren ve hangi besin öğesi için iyi kaynak olduğunu belirten etiketin, en anlaĢılır olduğu (%29.0) bulunmuĢtur, ikinci ve üçüncü tercihleri, besin öğelerinin orta ve yüksek kaynak olduğunu belirten etiket (%28.0) ile besin öğelerini günlük öngörülen miktarları karĢılama yüzdesi olarak veren etiket (%26.5) oluĢturmuĢtur. Besin öğesi miktarlarını yuvarlak Ģekillerle belirten etiket örneği (%16.5) ise son sırayı almıĢtır. Bu da kiĢilerin rakamsal ve yazılı ifadeleri içeren etiketleri Ģekillere göre daha iyi algıladıklarını göstermektedir.
Konuk (1991), Ankara Ġlinde farklı sosyo-ekonomik düzeydeki semtlerde, 534 denek üzerinde ailenin mal ve hizmetleri satın alma davranıĢları ve buna iliĢkin sorunlar üzerine yaptığı araĢtırmada, gıda maddelerinin satın alınmasında en çok kullanılan bilgi kaynağının geçmiĢ deneyimler olduğunu, gıda maddeleri satın alırken %48.1 oranla sorunla karĢılaĢıldığını belirlemiĢtir. Gıda maddeleri satın alınırken en çok karĢılaĢılan sorunun malın kalitesiz olması, bunun düĢük sosyo-ekonomik düzeyindeki oranının, orta ve yüksek sosyo-ekonomik düzeyden yüksek olduğu bulunmuĢtur.
Crocket ve ark. (1992)‘nın, 25 ile 69 yaĢ grubu arasında 25 erkek 25 kadın Amerikalı üzerinde, halkın satın alma konusunda çevresinden etkilenip etkilenmediğini, yiyecek satın alımını etkileyen faktörlerin neler olduğunu araĢtırmıĢlardır. AraĢtırmada insanlara tavsiye edilen yiyecek listesi verilmiĢ ve bunları kullanıp kullanmadıkları sorulmuĢtur. Yiyecek satın alma konusunda kiĢinin çevresinden etkilendiği, gıda değiĢikliği hakkında bilgi alma ve davranıĢ geliĢtirmeyi diğer insanların davranıĢlarını gözlemleyerek yaptığı, süpermarket eğitimi ve raf etiketleri ile beslenme hareketlerinin değiĢebileceği sonucuna varmıĢlardır.
Schucker ve ark. (1992)‘nın, Amerika BirleĢik Devletleri‘nde 20 Washington 10 Baltimore marketlerinde yiyecek raflarının etiketlenmesi ve tüketicilerin satın alma tutumları ile ilgili 1400 iĢtirakçi üzerinde 2 yıl süreyle yaptıkları araĢtırmada; 16 ürün kategorisinin sekizinde raf etiketli ürünlerin pazar payları %12 artmıĢ en geniĢ pazar payı artıĢları, besin değeri en yüksek olan yiyecekler açısından gerçekleĢmiĢtir. Daha düĢük besin değerine sahip yiyecekler pazar payını kaybetmiĢlerdir. Washington'daki etiket
kullanımı %42–44 oranında kalmıĢ, 25 yaĢ altı gençlerde (%52) ve aile fertlerinden biri özel diyet uygulayan müĢteriler (%62.0) arasında etiket okumanın yaygın olduğu gözlenmiĢtir. Yiyecek etiketlerinin süpermarket müĢterilerinin satın alma tutumlarını en azından bazı ürün kategorilerinde daha sağlıklı seçimlere doğru etkilediği görülmüĢtür.
Ersoy (1993), Ankara'da farklı sosyo-ekonomik düzeydeki semtlerde yaĢayan 240 ailenin hazır-yarı hazır besinleri tüketme durumunu araĢtırmıĢtır. AraĢtırma kapsamına giren tüketicilerin piyasada bulunan hazır ve yarı hazır besinleri satın alırken imal ve son kullanma tarihi ile markaya dikkat ettikleri, düĢük sosyo-ekonomik düzeydeki deneklerin çoğunun paketlenmiĢ besinlerin üzerindeki yazıları hiç okumadığı, sosyo-ekonomik düzey yükseldikçe paket üzerindeki yazıları okuyanların oranının arttığı saptanmıĢtır.
Micthel ve ark. (1994)‘nın, Kuzey Virjinya'da 69 gönüllü kadın üzerinde yiyecek etiketleri ve beslenme konuları ile ilgili olarak yaptıkları çalıĢmada, bir besin maddesini satın alırken deneklerin %58.0‘ının hemen hemen her zaman, %31.0‘ının bazen yiyecek etiketini okuduklarını belirlemiĢlerdir. Kadınların %47‘si ürün etiketlerinin satın alma kararlarında çok, %42.0‘ı biraz etkili olduğunu belirtmiĢlerdir. AlıĢveriĢ yapanların çoğunluğu (%75.0) yiyecek satın alırken lezzetin en önemli faktör olduğunu, bununla beraber beslenme bilgisinin ve sağlıklı olmasının da önemli olduğunu bildirmiĢlerdir.
Çelik ve Ünver (1994), Ankara Ġlinde yaĢayan çalıĢan kadın ve erkek tüketiciler ile çalıĢmayan ev kadını tüketicilerin gıda kontrolü ile ilgili uygulamalarım saptamak amacıyla 1488 kiĢi üzerinde yürüttükleri çalıĢmada, tüketicilerin %46.3‘ünün gıda ambalajı üzerindeki yazılan her zaman her yönüyle okudukları belirlenmiĢtir. Tüketicilerin %39.3‘ünün gıda seçimini fiyat+kalite+besleyici değeri dikkate alarak yaptıkları, %41.3‘ünün yiyecek alıĢveriĢi sırasında çevredeki çeĢitli alıĢveriĢ yerlerini her zaman karĢılaĢtırdıktan, %70.9 oranında tüketicinin aldıkları gıdalar içinde en az bir kere bozuk gıdaya rastladıkları ve bunların %67.5‘inin bozuk çıkan gıda ile ilgili hiçbir Ģey yapmadıkları saptanmıĢtır. Basın ve yayın organlarındaki beslenme konularını her zaman izleyen çalıĢan kadınların oranının %25.6, çalıĢmayan kadınların oranının %28.1 olduğu bulunmuĢtur.
Çalık (1999), tüketicilerin gıda maddelerini satın alırken belirleyici olan demografik özelliklerini saptamak; ürün satıĢ noktası ve satın alma Ģeklinin seçim kararına etkilerini ortaya koymak amacıyla EskiĢehir Ġli Ģehir merkezinde 800 tüketici üzerinde çalıĢmıĢtır. AraĢtırma kapsamına giren tüketicilerin %47.5‘i sürekli, %41.8‘i çoğunlukla ambalajlı gıda maddelerini tercih etmektedirler. Tüketicilerin %26.5‘i gıda maddelerinin fiyatlarını her zaman hatırlarken, % 35.0‘ı bazı ürünlerin fiyatını hatırlamakta, %25.0‘ı fiyatları hiç akılda tutmamakta %13.5‘i ise çok azının fiyatını hatırlamaktadır SatıĢ yerinde aranan özelliklere bakıldığında, aylık gelir düzeyi en yüksek olanlar konfor, klima, aydınlatma ve oto park gibi özelliklere dikkat ederken orta gelir düzeyindeki grupların ödeme kolaylığı, düĢük gelir gruplarının ise ulaĢım kolaylığı gibi özelliklere dikkat ettiği saptanmıĢtır. Gıda maddeleri satın alırken marka bağımlılığı önemli yer tutmaktadır. Tüketicilerin %28.3‘ü her zaman aynı markaları satın alırken, %35.0‘ı iki ya da üç marka arasında tercihlerini ortaya koymaktadır. Marka bağımlılığı tüketicilerin sadece %20.4‘ünde söz konusu değildir. DüĢük gelir gruplarında satın alma sıklığı en yüksek ayda birkaç kez iken, yüksek gelir grubunda haftada birkaç kez de yoğunlaĢmıĢtır. AraĢtırma kapsamına giren tüketicilerin %69.8‘i ödemeyi peĢin olarak yapmaktadır. Kredi kartı %19.0 ile ikinci sırada, alıĢveriĢ çekleri %9.0 ile üçüncü sırada, veresiye iĢlemleri %3.4 ile son sıradadır. SatıĢ noktasının seçimini % 42.6 oran ile kalite temizlik, %21.0 oranla bol çeĢit, %18.8 oranla ucuz fiyat, %17.6 oranla eve-iĢe yakınlığın etkilediği saptanmıĢtır. AraĢtırma sonucunda tüketicilerin %46.5‘inin son kullanım tarihine her zaman, %24.6‘sının ise çoğunlukla dikkat ettikleri belirlenmiĢtir.
Ersoy (1999), Ankara‘nın gecekondu bölgelerinde yaĢayan, kırdan kente göç etmiĢ ailelerin beslenmeye iliĢkin bazı alıĢkanlık ve uygulamalarını ortaya çıkarmak, köydeki uygulamaları ile kente geldikten sonraki uygulamalarında bir değiĢme olup olmadığını tespit etmek amacı ile 480 kadın üzerinde araĢtırma yapmıĢtır. AraĢtırma bulgularına göre; kadınların beslenmeye iliĢkin bazı uygulamalarda yanlıĢlıklar yaptığı tespit edilmiĢtir. Kadınların eğitim düzeyi arttıkça beslenme bilgi düzeylerinin de arttığı, kente göç ile beslenmeye iliĢkin bilgi edinme düzeyinin yükseldiği gözlenmiĢtir.
Nakip ve YaraĢ (1999)‘ın, Kayseri‘de 325 aile üzerinde yürüttükleri araĢtırmada ailenin satın alma kararlarında çalıĢma durumuna göre kadının rolünü incelemiĢlerdir. Gıda maddeleri satın alımlarında, kadının çalıĢma durumuna göre fark olmadığı belirlenmiĢtir. Gıda maddesi satın alırken ürünün fiyatının değerlendirilmesiyle ilgili kararlar kadının
çalıĢtığı ailelerde kadın ve erkek birlikte, kadının çalıĢmadığı ailelerde ise genellikle erkek tarafından alınmaktadır. Gıda maddesi satın alırken, ürünün kalitesi değerlendirilirken, çalıĢan çalıĢmayan kadınların rolleri arasında fark olmadığı bulunmuĢtur. Ürün markası değerlendirmesine iliĢkin kararlar hem çalıĢan hem de çalıĢmayan kadının olduğu ailelerde kadın ve erkek tarafından birlikte alınmaktadır. Gıda maddeleri alımlarında kadının çalıĢma durumuna göre satın alma sonrası değerlendirme aĢamasındaki rolü bakımından aritmetik ortalamalar arasında istatistiksel olarak fark olmadığı bulunmuĢtur.
Ortabostan (1999)‘ın, Ankara‘da gecekondu bölgelerinde yaĢayan 250 ev kadınının ekonomik kaynaklan yönetimi, tüketici davranıĢları ve tüketim biçimlerini (plan ve piyasa araĢtırması yapmak, ödeme biçimleri, etiket, ambalaj ve reklamlarla ilgili düĢünceleri), tüketici hak ve sorumluluklarını bilme durumlarını, örgütlenmeye yönelik tutumlarını saptamak amacıyla yaptığı araĢtırmada, kadınların %40‘nın yiyecek maddelerini satın almadan önce plan yaptıkları, %36.4‘ünün gıda maddelerini satın almadan önce piyasa araĢtırması yaptıkları belirlenmiĢtir. Kadınların piyasa araĢtırması yapma nedenlerinin sırasıyla bütçeye uygunluk, kalite saptama, piyasadaki marka ve çeĢitleri karĢılaĢtırma, taksit imkanlarını araĢtırmak olduğu saptanmıĢtır. AraĢtırma kapsamına alınan kadınların %31.2‘sinin gıda maddesi ambalajı üzerindeki hazırlanıĢ tariflerini, %15.6‘sının üretim ve son kullanma tarihini, %9.6‘sının ambalaj üzerindeki yazılan her yönüyle okuduklarını, %43.6‘sının ise ambalaj üzerindeki yazıların ilgisini çekmediği bulunmuĢtur. Kadınların %49.6‘sının gıda maddelerine yönelik reklamlardan etkilendikleri, %41.2‘sinin alıĢveriĢi daha çok bakkaldan yaptığı belirlenmiĢtir.
Sağlam, GümüĢ ve Dokcan (1999)‘ın, Ankara Ġlinde üç büyük alıĢveriĢ merkezinde alıĢveriĢ yapan 126 erkek, 124 kadın toplam 300 kiĢiye anket uygulayarak, besin alıĢveriĢine iliĢkin, tutum ve davranıĢlarını saptamıĢlardır. Tüketicilerin %72.0‘ı 21–39 yaĢları arasında, %58.9‘u orta öğrenim, %27.7‘si üniversite mezunudurlar. AraĢtırmaya katılan tüketicilerin %88.0‘ının nakit para ile alıĢveriĢ yaptıkları, %47.7‘sinin alıĢveriĢ öncesi liste hazırladıkları belirlenmiĢtir. AlıĢveriĢ yapılan yerin seçimini etkileyen etmenlerin baĢında çeĢit fazlalığının geldiği (%95.3), yiyecek maddesi satın alırken dikkat edilen hususların baĢında ise fiyat ve sağlığa uygunluğun (%92.0) geldiği bulunmuĢtur. AraĢtırma sonucunda tüketicilerin %72.0‘ı yiyecek ambalajı üzerindeki yazıları okuduklarını, %28.0‘ı ise okumadıklarını belirtmiĢlerdir.
Güler ve Özçelik (2002) Ankara‘da yaptıkları çalıĢmada etiket bilgilerini okuyanların oranı çalıĢan kadınlarda %92.7, çalıĢmayanlarda %93.3‘tür. Ambalaj üzerindeki yazıları okuma durumunun çalıĢma ile bağlantılı olmadığı bulunmuĢtur.
Özgül ve Aksulu (2005)‘nun yaptığı tüketicilerin etiket duyarlılıklarını son on yıl önceki durum ile karĢılaĢtırma amacını taĢıyan araĢtırmada, geçen süre içinde tüketicilerin bilgi inceleme düzeylerinde belirgin artıĢların olduğu ve gelir düzeyleri, cinsiyet faklılıkları ve çalıĢma durumlarının da etiket inceleme üzerindeki etkisini kaybettiği saptanmıĢtır. Etiket üzerindeki bilgilerin ise önem sıralarında da bazı değiĢiklikler saptanmıĢtır. Bunlardan en önemlisi de fiyatın ikinci sıradan 4. sıraya gerilemesidir.
Demir ve Pala‘nın 2007 yılında Çanakkale Ġlinde 913 kiĢi üzerinde yaptığı araĢtırmada katılımcıların %91,79‘unun alıĢveriĢlerinde ürünlerin etiketlerini okudukları ve kadınların ürün etiketlerini okuma alıĢkanlıklarının erkeklerden fazla olduğu tespit edilmiĢtir.
Topuzoğlu (2007)‘nun, Ġstanbul Ümraniye‘de hizmet veren bir sağlık ocağına baĢvuran kiĢilerin gıda ürünlerini satın alma konusundaki bilgi ve tutumlarının incelendiği araĢtırmada sağlıklı beslenme için uygun ürün seçimi yapma konusunda bir bilgi açığının mevcut olduğunu ve satın almada etiketlerin kullanımı tüketiciler arasında yaygın olmadığı saptanmıĢtır.
Özgen‘in (2007) Ankara‘da yaĢayan tüketicilerden merkezi ilçede bulunan süpermarketlerden alıĢveriĢ yapan toplam 300 tüketici üzerinde yürüttüğü çalıĢmanın sonuçlarına göre besin etiketi bilgileri cinsiyete göre incelendiğinde, ―üretim tarihi‖ bilgisini erkeklerin kadınlara göre daha fazla önemsediği, ―zararlı olabilecek maddelerin üretiminde müsaade edilen kullanım miktarları‖ bilgisinde ise kadınların erkeklere göre daha çok önemsediği bulunmuĢtur.
Çınar ve Sağlık‘ın (2007) Erzurum Ġlinde yürüttüğü çalıĢmada eğitim düzeyi yükseldikçe etiket bilgilerini okuma oranının da arttığı ve gelir düzeyleri ile etiket bilgilerini okumaları arasında anlamlı bir iliĢki olduğu saptanmıĢtır.
