TÜRKİYE ATOM ENERJİSİ KURUMU
HAYALİ BİR NÜKLEER TESİSİN
FİZİKSEL KORUMA PROGRAMININ HAZIRLANMASI
VE OLASI SENARYOLAR ÜZERİNDEN
DEĞERLENDİRİLMESİ
UZMANLIK TEZİ
Hazırlayan Berk AKBAY
TÜRKİYE ATOM ENERJİSİ KURUMU
HAYALİ BİR NÜKLEER TESİSİN
FİZİKSEL KORUMA PROGRAMININ HAZIRLANMASI
VE OLASI SENARYOLAR ÜZERİNDEN
DEĞERLENDİRİLMESİ
UZMANLIK TEZİ
Hazırlayan Berk AKBAY Tez Danışmanı Dr. Fatih ÂLİMBerk AKBAY tarafından hazırlanan Hayali Bir Nükleer Tesisin Fiziksel Koruma Programının Hazırlanması ve Olası Senaryolar Üzerinden Değerlendirilmesi adlı bu tezin Atom Enerjisi Uzmanlık tezi olarak uygun olduğunu onaylarım.
Daire Başkan V ., Dr. Fatih  LİM T ez D anışm anı
Bu çalışma, aşağıdaki tez jürisi tarafından Atom Enerjisi Uzmanlık tezi olarak kabul edilmiştir.
Başkan V., Dr. Zafer DEMİRCAN
Başkan
Başkan Yardımcısı, Veysel UYAR
U ye
Başkan Yardımcısı, Suat ÜNAL
Ü ye
Başkan Yardımcısı T., Dr. İsmail Hakkı ARIKAN
Ü ye
Daire Başkanı T., Süheyla SUNER
Ü ye
ÖZET
HAYALİ BİR NÜKLEER TESİSİN FİZİKSEL
KORUMA PROGRAMININ HAZIRLANMASI VE
OLASI SENARYOLAR ÜZERİNDEN
DEĞERLENDİRİLMESİ
Berk AKBAY
TÜRKİYE ATOM ENERJİSİ KURUMU Kasım, 2017
TEZ DANIŞMANI: Daire Başkan Vekili, Dr. Fatih ÂLİM
Bu tez çalışmasında nükleer tesislerin ve nükleer maddelerin fiziksel korunması konusunda çok önemli bir belge olan fiziksel koruma programının oluşturulması ve değerlendirilmesi çalışmalarına katkı sunulmuştur. Bu amaçla fiziksel korumanın temel öğeleri, fiziksel koruma programının özellikleri, nükleer araştırma reaktörleri özelinde tehditler, hedefler, riskler ve bu etkenlerden kaynaklanan fiziksel koruma zorlukları incelenmiş, hayali bir araştırma reaktörü için bir fiziksel koruma programı taslağı hazırlanmıştır. Nükleer güç santralleri ve nükleer araştırma reaktörlerinin fiziksel korunmasına yönelik farklar belirlenmiştir. Farklı ülkelerin fiziksel koruma uygulamaları ve düzenlemeleri üzerine araştırmalar yapılmıştır. Nükleer tesislerin fiziksel koruma sistemlerinin değerlendirilmesi ve özellikle fiziksel koruma sistemlerinin değerlendirilmesinde çok önemli bir araç olan senaryo analizleri hakkında bilgiler verilmiştir. Senaryo analizleri konusu hayali bir nükleer tesisin fiziksel koruma sisteminin, hazırlanan senaryolar ile değerlendirilmesiyle pekiştirilmiştir. Emniyet değerlendirmelerinde bulunacak ekip ve kalite yönetimi konusunda tavsiyelerde bulunulmuştur. Fiziksel koruma programında bulunması gereken tüm konular değerlendirilirken kaynak teşkil etmesi amacıyla iyi uygulamalar derlenmiştir. Düzenleyici kurumun ve uygulayıcının nükleer tesislerde fiziksel korunmanın uygun seviyede sağlandığından emin olması için tesis ömrünün her aşamasındaki sorumlulukları da tez kapsamında sunulmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Değerlendirme, fiziksel koruma, fiziksel koruma programı, nükleer araştırma reaktörü, nükleer emniyet, nükleer güç santrali, nükleer tesis
ABSTRACT
ESTABLISHMENT AND EVALUATION BY
POSSIBLE SCENARIOS OF PHYSICAL PROTECTION
PLAN OF AN HYPOTHETICAL NUCLEAR FACILITY
Berk AKBAY
TURKISH ATOMIC ENERGY AUTHORITY
November, 2017
SUPERVISOR: Deputy Head o f Department, Dr. Fatih ÂLİM
This thesis contributed to the establishment and evaluation o f the physical protection plan, which is a very important document regarding the physical protection o f nuclear facilities and nuclear materials. For this purpose, the basics o f physical protection, the characteristics o f the physical protection plan, the threats, targets and risks specific to nuclear research reactors, and the physical protection difficulties resulting from these factors were examined and a physical protection plan proposal for an hypothetical research reactor were prepared. The differences between nuclear power plants and research reactors regarding the physical protection were determined. Physical protection implementations and regulations of different countries were researched. The information on the assessment o f the physical protection systems o f nuclear facilities was provided. Scenario analysis issue which is a very important tool in the evaluation o f physical protection systems has been enhanced by assessment o f a hypothetical facility against generic scenarios. The advices on security assessment teams and the quality management were given. Good practices were compiled in order to form a source o f information to be used during assessment o f all the issues that need to be included in a physical protection plan. The responsibilities o f the regulatory authority and operator during every stage o f the lifetime o f the nuclear facility which ensure that physical protection are provided at the appropriate level in the facility were also presented in the thesis.
Key words: Evaluation, nuclear facility, nuclear power plant, nuclear research reactor, nuclear security, physical protection, physical protection plan
İÇ İN D E K İL E R İçindekiler Sayfa Ö Z E T ...iii A B S T R A C T ...iv İÇ İN D E K İL E R D İZ İN İ... v ŞE K İL L E R D İZ İN İ...xv TA B LO L A R D İZ İN İ... xvi T A N IM L A R ... xvii SİM G E L E R VE K IS A L T M A L A R ... xix G İR İŞ ... 1 1 L İT E R A T Ü R Ö Z E T İ ...4 2 F İZ İK S E L K O RU M A P R O G R A M I VE N Ü K L E E R A R A ŞTIR M A R E A K T Ö R L E R İ...8
2.1 Fiziksel Korumanın Temel Ö ğ eleri...8
2.1.1 Fiziksel koruma unsurları... 8
2.1.1.1 Tespit etm e... 8
2.1.1.2 G eciktirm e... 9
2.1.1.3 Karşılık verm e...10
2.1.2 Fiziksel koruma tasarım ilk eleri...10
2.1.2.1 Emniyet katm anları... 10
2.1.2.2 Derinlemesine savunm a... 11
2.1.2.3 Dengeli em niyet... 11
2.1.2.4 D ayanıklılık... 11
2.1.2.5 Tesis ömrü boyunca em niyet...12
2.1.2.6 Güven yönetimi...12
2.1.2.7 Daimi emniyet...12
2.1.2.8 Konum üstünlüğü... 12
2.2 Fiziksel Koruma Programının Özellikleri... 13 2.2.1 B ütünlük...13 2.2.2 A çıklık... 13 2.2.3 A kılcılık... 14 2.2.4 Gerçekçilik...14 2.2.5 Bütünsellik...14 2.2.6 G üncellik...14 2.2.7 İleri görüşlülük... 15
2.3 Araştırma Reaktörlerinde Tehditler, Hedefler ve R isk ... 15
2.3.1 R isk ...15
2.3.2 Sonuçların ciddiyeti... 16
2.3.3 Sonuçların olasılığı... 17
2.3.4 T ehditler...17
2.4 Nükleer Araştırma Reaktörlerinde Fiziksel Koruma Zorlukları... 17
2.4.1 Tasarımdan kaynaklanan emniyet zafiyetleri...17
2.4.2 Aletlerin ve işletme donanımının hazır bulunm ası... 18
2.4.3 Güvenliğe yönelik tasarım ... 18
2.4.4 Maddenin hırsızlık açısından çekiciliği...18
2.4.5 Başka tesislerle ortak yerleşim ...19
2.4.6 Bilgi erişiminde ve paylaşımında açık lık ... 19
2.4.7 Araştırma reaktörleri kullanım amaçlarının çeşitliliği... 20
2.4.8 B ütçe... 20
2.4.9 Düzenleyici ve uygulayıcı sorunları...20
2.4.10 Araştırma reaktörünün saha yerleşim i... 21
2.4.11 Emniyet uzmanlığı seviyesi...21
2.4.12 Tesisin yaşlanması sorunları...21
2.4.14 Nükleer ve diğer radyoaktif maddelerin taşınm ası... 22
2.5 Fiziksel Koruma Açısından Nükleer Araştırma Reaktörleri ve Nükleer Güç Santralleri Arasındaki Farklar... 22
2.5.1 Nükleer emniyeti tehdit eden tehditler açısından araştırma reaktörleri ve güç santralleri arasındaki fark lar...23
2.5.1.1 Nükleer silah yapma amacıyla nükleer madde hırsızlığı... 23
2.5.1.2 “Kirli bomba” yapma amacıyla nükleer madde hırsızlığı... 24
2.5.1.3 Nükleer tesislerin sabotaja u ğ ram ası... 25
2.5.2 Güç reaktörleri ve araştırma reaktörlerinin fiziksel koruma programları arasında kapsam, şiddet ve yaptırımları açısından farklılıklar... 25
2.6 Hayali Bir Araştırma Reaktörü ve İlgili Tesisler için Örnek Bir Fiziksel Koruma P ro g ram ı... 27
2.6.1 G iriş... 28
2.6.2 Fiziksel koruma gereksinimleri ve amaçları... 29
2.6.2.1 Uyumlu olduğu yönetm elik... 29
2.6.2.2 Kabul edilemez sonuçların engellenm esi... 29
2.6.3 Fiziksel koruma programının kapsamı ve am acı... 31
2.6.4 Tesisin genel tanımı, amacı ve nitelendirilm esi... 31
2.6.5 Tesis birleşik yönetim sistem i... 33
2.6.5.1 Nükleer emniyet için lid erlik ... 33
2.6.6 Fiziksel koruma yönetim sistem i... 34
2.6.6.1 Faaliyetler... 34
2.6.6.2 İşlem ler... 38
2.6.7 Tesis birleşik yönetim sistemi arayüzleri... 45
2.6.7.1 İnsan kaynakları... 46
2.6.7.2 Tedarik, kontrat ve anlaşmalar... 46
2.6.7.3 Politika ve yönergeler... 46
2.6.7.5 Kayıt yönetimi ve belge k o ntrolü...47
2.6.7.6 Yetki atam a...47
2.6.7.7 Değişikliklerin yönetilm esi... 47
2.6.7.8 Etkinlik değerlendirme sistem i... 47
2.6.7.9 Güvenlik, sağlık ve çevre...47
2.6.7.10 Nükleer madde sayım ve k o n tro lü ... 48
2.6.8 Fiziksel koruma acil durum p la n ı... 49
2.6.9 Gözden geçirm e...50
2.6.10 K aynakça... 50
2.7 Türkiye’de ve Diğer Ülkelerde Fiziksel Koruma Uygulamaları ve Düzenlemeleri . ...50
2.7.1 Amerika Birleşik Devletleri... 51
2.7.1.1 Giriş ve uygulama takvim i...51
2.7.1.2 Genel etkinlik am açları... 52
2.7.1.3 Tasarıma esas tehdit...52
2.7.1.4 Emniyet organizasyonu... 52
2.7.1.5 Fiziksel engeller... 53
2.7.1.6 Erişim kontrolü alt sistemleri ve prosedürleri... 53
2.7.1.7 Tespit etme, gözetim ve alarm alt sistem leri... 54
2.7.1.8 İletişim alt sistemleri...55
2.7.1.9 Test etme ve bakım program ları... 55
2.7.1.10 Fiziksel koruma acil durum planları ve prosedürleri...55
2.7.1.11 Nükleer maddenin madde erişim alanlarında yetkilendirilmiş olarak yerleştirilmesi ve taşınm ası... 56
2.7.1.12 Stratejik özel nükleer maddenin madde erişim alanları kapılarından çıkarılm ası...56
2.7.1.13 Fiziksel koruma bileşenleri için telafi edici önlemler (Ek A ) ...56
2.7.2 Rusya Federasyonu... 56
2.7.2.1 Fiziksel koruma sistemi için genel gereklilikler...56
2.7.2.2 Fiziksel koruma sistemi bileşenleri için gereklilikler... 57
2.7.2.3 Fiziksel koruma teknik tesisleri bileşenleri için gereklilikler... 58
2.7.2.4 ...Fiziksel koruma mühendislik ve teknik tesisleri bileşenleri için gereklilikler... 60
2.7.2.5 Korunan alanların genel gereklilikleri... 61
2.7.2.6 Korunan alan donanımı için genel gereklilikler...61
2.7.2.7 Fiziksel koruma mühendislik ve teknik tesisleri işletimi için gereklilikler61 2.7.3 Finlandiya... 62
2.7.4 Japonya...63
2.7.5 T ü rk iy e...65
3 FİZİKSEL KORUMA PROGRAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ... 69
3.1 Fiziksel Koruma Sistemi D eğerlendirm esi... 69
3.1.1 Fiziksel koruma sistemi etkinliği... 69
3.1.2 Fiziksel koruma sistemi etkinliği değerlendirme yöntem leri...73
3.1.2.1 Düşman yolu an alizi... 74
3.1.2.2 Senaryo analizi... 76
3.1.3 Kapsamlı senaryo analizi... 77
3.1.3.1 Senaryo geliştirilm esi... 78
3.1.4 Senaryo tü rle ri...80
3.1.4.1 Doğrudan saldırı senaryoları... 80
3.1.4.2 Dolaylı saldırı senaryoları...81
3.1.4.3 İç destek saldırısı senaryosu...82
3.1.4.4 İç desteğin dış düşman ile işbirliği yapması senaryoları...83
3.1.5 Senaryo analizi a raçları... 84
85
3.1.5.2 Masaüstü alıştırmaları....
3.1.5.3 Bilgisayar sim ülasyonları...85
3.1.5.4 Kuvvete kuvvet tatbikatı... 86
3.2 Hayali Bir Nükleer Tesisin Fiziksel Koruma Sisteminin Oluşturulması ve Etkinliğinin D eğerlendirilm esi... 86
3.2.1 Lagassi Cumhuriyeti ve Hashbakar şeh ri... 86
3.2.2 Lagassi Nükleer Araştırma Enstitüsünün çevresel ve fiziksel koşulları...87
3.2.2.1 Topoğrafya... 88
3.2.2.2 Bitki ö rtü sü ...88
3.2.2.3 Vahşi yaşam ...88
3.2.2.4 Arka plan gü rü ltü sü ...88
3.2.2.5 İklim ...88
3.2.3 Havuz tipi araştırma reaktörü...88
3.2.3.1 Reaktörün genel tanım ı... 88
3.2.3.2 Reaktör bilgisi... 89
3.2.3.3 Soğutma sistem i... 89
3.2.3.4 Işınlanmış yakıt depolama ve kullanım ı...90
3.2.3.5 Işınlanmamış yakıt depolama ve kullanım ı... 90
3.2.3.6 Deney m alzem eleri...90
3.2.4 Atık depolama sahası...91
3.2.4.1 Sahanın genel tanım ı... 91
3.2.4.2 Sıvı atıklar ... 91
3.2.4.3 Düşük seviye ve orta seviye katı a tık la r...91
3.2.4.4 Yüksek seviye atıklar, izotoplar ve m etaller... 91
3.2.5 Kullanılan ya da depolanan mevcut nükleer malzeme ve radyolojik sonuç analizi ... 92
3.2.5.1 Kullanılan ya da depolanan mevcut nükleer m alzem e...92
3.2.6 LNAE için tehdit değerlendirmesi... 93
3.2.7 Karşılık verme güçleri ve alarm istasyonları... 93
3.2.7.1 Karşılık verme g ü ç leri... 93
3.2.7.2 Alarm istasyonları... 95
3.2.8 LNAE fiziksel koruma alanları ve u n su rları... 96
3.2.8.1 Kontrollü a la n ... 96
3.2.8.2 Korunan alan...99
3.2.8.3 İç alan...101
3.2.8.4 Hayati a la n ... 102
3.2.9 LNAE erişim kontrolleri... 103
3.2.9.1 Kontrollü a la n ...103
3.2.9.2 Korunan alan...104
3.2.9.3 İç alan...105
3.2.9.4 Hayati a la n ... 105
3.2.10 Karşılık verme güçlerinin konuşlanması ve karşılık verme prosedürleri .... 105
3.2.10.1 Karşılık verme güçlerinin konuşlanması...105
3.2.10.2 Karşılık verme prosedürleri... 106
3.2.11 Fiziksel koruma sisteminin değerlendirilmesi... 107
3.2.11.1 Sabotaj senaryosu...107
3.2.11.2 Hırsızlık senaryosu... 112
3.3 Kalite Yönetimi ve Emniyet Değerlendirme Ekibi Ö zellikleri... 116
3.3.1 Kalite yönetimi tavsiyeleri...116
3.3.1.1 Kalite güvence program ı... 116
3.3.1.2 Analiz çalışm aları... 116
3.3.1.3 Bağımsız yorum lar...116
3.3.1.4 Prosedürler... 116
3.3.1.6 Düzeltici faaliyetler...117
3.3.1.7 İç denetim ler...117
3.3.2 Emniyet değerlendirme ekibi için tavsiyeler... 117
3.4 Fiziksel Koruma Programı Değerlendirmesi için İyi U ygulam alar...118
3.4.1 Tespit etme için iyi uygulam alar... 118
3.4.1.1 İntrüzyon tespiti için iyi uygulam alar... 118
3.4.1.2 Erişim kontrolleri için iyi uygulamalar... 120
3.4.1.3 Kaçak madde tespiti için iyi uygulamalar...121
3.4.2 Geciktirme için iyi uygulam alar... 121
3.4.3 Karşılık verme için iyi uygulam alar...123
3.4.3.1 Karşılık verme güçleri için iyi uygulam alar... 123
3.4.3.2 Alarm iletimi ve görüntüleme sistemi için iyi uygulam alar... 124
3.4.3.3 Alarm değerlendirme sistemi için iyi uygulamalar... 125
3.4.3.4 Merkezi ve ikinci alarm istasyonları için iyi uygulam alar...125
3.4.3.5 Nöbet yerleri için iyi uygulam alar...126
3.4.3.6 Muharebe mevzileri için iyi uygulam alar...127
3.4.3.7 Eğitim için iyi uygulam alar...127
3.4.4 İç destek tehdidini azaltma için iyi uygulam alar... 128
3.4.5 Bilgi emniyeti için iyi uygulam alar...130
3.4.6 Bilgisayar emniyeti için iyi uygulam alar... 131
3.4.7 Nükleer madde sayım ve kontrol ve fiziksel koruma ara yüzü için iyi uygulam alar... 131
3.4.8 Fiziksel koruma acil durum planı için iyi uygulam alar... 132
3.4.9 Etkinlik testleri için iyi uygulam alar...133
3.4.9.1 Masaüstü alıştırmaları için iyi uygulamalar... 134
3.4.9.2 Bilgisayar simülasyonları için iyi uygulam alar... 135
3.4.10 Fiziksel koruma ve güvenlik ara yüzü için iyi uygulamalar...135
3.4.11 Nükleer emniyet kültürü için iyi uygulamalar... 136
3.5 Fiziksel Koruma Konularında Uygulayıcı Sorumlulukları... 137
3.5.1 Planlama aşaması... 137
3.5.2 Saha aşam ası... 138
3.5.3 Tasarım aşam ası...138
3.5.4 İnşaat aşam ası... 139
3.5.5 İşletmeye alma aşam ası...140
3.5.6 İşletme aşam ası...141
3.5.7 İşletmenin durdurulması aşam ası... 143
3.5.8 İşletmeden çıkarma aşam ası... 144
3.6 Fiziksel Koruma Programı Değerlendirmelerinde ve Diğer Fiziksel Koruma Konularında Düzenleyici Kurumun Sorum lulukları... 144
3.6.1 Planlama aşaması... 145
3.6.2 Saha aşam ası... 145
3.6.3 Tasarım aşaması ...145
3.6.4 İnşaat aşaması ... 146
3.6.5 İşletmeye alma aşaması ...146
3.6.6 İşletme aşam ası...147
3.6.7 İşletmenin durdurulması aşaması ... 148
3.6.8 İşletmeden çıkarma aşaması ... 149
S O N U Ç ...150
K A Y N A K Ç A ... 155
E K L E R ...159
EK 1: TESİSLERİN EMNİYET DENETİMLERİNE HAZIRLANM ASI... 159
EK 2: FİZİKSEL KORUMA PROGRAMI DEĞERLENDİRME K ILAV U ZU ...162
Şekil Sayfa Şekil 1 Saha dışından hırsızlık amacıyla gelen düşmana karşı fiziksel koruma alanları ve
unsurlarını içeren düşman hareket şem ası...72
Şekil 2 Fiziksel koruma alanları ve unsurları... 72
Şekil 3 Markov yöntemi ile yarı otomatik silahlı düşmana yarı otomatik silahlar ile karşılık verilmesi durumunda düşmanı etkisiz hale getirme olasılığı g ra fiğ i...73
Şekil 4 Hırsızlık Eylemi için örnek bir Düşman Zaman Çizelgesi ... 75
Şekil 5 Birleşik Zaman Çizelgeleri ... 75
Şekil 6 Hashbakar Kenti H aritası...87
Şekil 7 LNAE Kontrollü A lan... 97
Şekil 8 Kontrollü alanı çevreleyen tel örgü... 98
Şekil 9 N1 Taşıt Kontrol N oktası...98
Şekil 10 N2 Personel Kontrol N o k tası... 99
Şekil 11 LNAE korunan alanı ve fiziksel koruma bileşenleri...100
Şekil 12 LNAE iç a la n ı... 102
Şekil 13 Saldırganların kontrollü ve korunan alanlardaki eylem leri...108
Şekil 14 Saldırganların hayati alandaki eylem leri... 108
Şekil 15 Hırsızların kontrollü ve korunan alanlardaki eylem leri... 112
Şekil 16 Hırsızların korunan alan ve iç alandaki eylemleri... 113
Tablo Sayfa
Tablo 1 Finlandiya’da nükleer tesislerin sınıflandırılm ası... 27
Tablo 2 Doğrudan saldırı senaryosu örneği... 81
Tablo 3 Dolaylı saldırı senaryosu örneği...82
Tablo 4 İç destek saldırı senaryosu örneği...83
Tablo 5 LN A E’de bulunan nükleer malzemeler ve zenginlikleri... 92
Tablo 6 LNAE karşılık verme güçlerinin dağılım ı... 106
Tablo 7 Karşılık verme güçlerinin hareket çizelgesi...107
Tablo 8 Düşman hareket çizelgesi...109
Tablo 9 Düşman yolu boyunca FKS tespit etme unsurları... 110
Tablo 10 Düşman hareket çizelgesi...114
Tablo 11 Düşman yolu boyunca FKS tespit etme unsurları...115
TANIMLAR
Anahtar: Mekanik, kartlı, biyometrik, lazer optik, elektronik ve benzeri her türlü kilit açma mekanizmasıdır.
Bilgi emniyeti: Bilgilerin gizlilik, bütünlük ve geçerliliğini muhafaza etmek amacıyla yetkisiz erişim, kullanım, ifşa etme, tahrifat, tadilat, değiştirme, inceleme, kopyalama, kaydetme veya imha etme gibi fiillere karşı korunması ve saklanmasının sağlanmasıdır.
Bilmesi gereken ilkesi: Herhangi bir konu veya işi ancak görev veya sorumlulukları gereği öğrenmekle, incelemekle, gereğini yerine getirmekle ve korumakla yükümlü bulunanların yetkileri düzeyinde bilgi sahibi olması ve erişim sağlamasıdır.
Dereceli yaklaşım: Fiziksel koruma gerekliliklerinin tehdidin güncel değerlendirmesini, bağıl çekiciliği, maddenin niteliği ile nükleer maddenin çalınması ve nükleer maddenin veya nükleer tesislerin sabote edilmesiyle bağlantılı potansiyel sonuçları göz önünde bulunduran yaklaşımdır.
Derinliğine savunma: Fiziksel koruma sisteminin tasarımında kullanılan, saldırganın amacını gerçekleştirmesini önlemek veya caydırmak için aşmak zorunda bırakılacağı benzer veya farklı çoklu engeller oluşturma kavramıdır.
Fiziksel koruma: Tesislere ve tesis içi alanlarda yetkisiz erişimi engelleyen, donanım, kaynaklar, personel ve mülkü hırsızlık, sabotaj ya da casusluk gibi kötü niyetli eylemlerden koruma.
Fiziksel koruma sistemi: Personel, iletişim ve emniyet teknolojileri unsurları kullanılarak nükleer tesislerde ve nükleer maddelerin taşınması sırasında meydana gelebilecek sabotaj, hırsızlık veya diğer kötü niyetli faaliyetlere karşı tespit etme, geciktirme ve gerektiğinde karşılık verme fonksiyonlarını yerine getirmek üzere oluşturulan, etkinliği ve yeterliliği sürekli analiz edilen ve güncellenen geniş kapsamlı koruma sistemidir.
Hayati alan: Korunan alanın içerisinde yer alan ve sabotaja maruz kalması durumunda doğrudan veya dolaylı olarak kabul edilemez radyolojik sonuçlara neden olabilecek ekipman, sistem, cihaz veya nükleer maddelerin bulunduğu alandır.
Hırsızlık: Nükleer maddelerin çalınmasıdır.
Kabul edilemez sonuç: Devletin olayın yaşanmasındansa önlenmesi için kaynakların harcanmasının haklı olduğuna karar verdiği eşik şiddetinde sonuçtur.
Karşılık verme güçleri: hırsızlık ya da sabotaja karşılık verecek, eğitimli, silahlı ya da silahsız genellikle koruma görevlileri, yarı askeri güçler ya da kolluk güçleridir.
Kontrollü alan: Bir nükleer tesiste, varsa korunan alanı kapsayan, giriş ve çıkışı kontrol altında tutulan ve III. sınıf nükleer maddelerin bulundurulduğu, kullanıldığı veya depolandığı alandır.
İç alan: Korunan alanın içerisinde yer alan ve I. sınıf nükleer maddelerin bulundurulduğu, kullanıldığı veya depolandığı alandır.
İki kişi kuralı: Nükleer madde ve nükleer tesislerle ilgili faaliyetlerin yetkili ve bilgili en az iki kişi tarafından yapılması sağlanarak yetkisiz erişimlerin tespit edilmesine ve önlenmesine yönelik bir prosedürdür.
İkinci Alarm İstasyonu: Merkezi Alarm İstasyonu ile aynı teknik özelliklere sahip, alarmların sürekli olarak izlendiği ve değerlendirildiği, özellikle Merkezi Alarm İstasyonunun devre dışı bırakılması durumunda da çalışır olma temelinde tasarlanmış bina veya odadır.
İntrüzyon: Bir nükleer tesise veya nükleer maddenin bulunduğu yere hırsızlık, sabotaj veya kötü niyetli bir amaç için izinsiz veya yetkisiz girme eylemidir.
Merkezi alarm istasyonu: Nükleer tesis yönetimi, kolluk kuvvetleri ve koruma görevlileri ile kesintisiz haberleşmeyi sağlayacak teknik özellikte donatılmış, alarmların sürekli olarak izlendiği ve değerlendirildiği bina veya odadır.
Nükleer emniyet: Nükleer madde ve nükleer tesisleri hedef alan hırsızlık, sabotaj, yetkisiz erişim ve diğer kötü niyetli girişimleri engellemek, tespit etmek ve gerektiğinde karşılık vermek üzere gerekli fiziksel koruma önlemlerinin alınmasını ve etkinliğinin sürdürülmesidir.
Nükleer emniyet kültürü: Nükleer emniyet ile ilgili faaliyetlerde yer alan tüm kişi, kurum ve kuruluşların söz konusu faaliyetler yürütülürken nükleer emniyeti garanti altına almak için gereken her türlü inanış, davranış ve alışkanlıkları edinmesi, desteklemesi, geliştirmesi ve önem vermesidir.
Nükleer güvenlik: Nükleer tesislere ilişkin faaliyetler sırasında birey, toplum ve çevrenin radyasyondan korunmasını sağlamak üzere uygun koşulların oluşturulması, kazaların önlenmesi veya kaza sonuçlarının hafifletilmesidir.
Nükleer tesis: Kurum tarafından nükleer emniyetin ve nükleer güvenliğin göz önüne alınması gerektiği belirlenen, nükleer maddenin üretildiği, işlendiği, kullanıldığı, bulundurulduğu, yeniden işlendiği veya depolandığı her türlü tesistir.
Sabotaj: Radyoaktif madde salmak veya radyasyona maruz bırakmak suretiyle doğrudan veya dolaylı olarak tesis çalışanlarının, halkın ve çevrenin sağlık ve güvenliğini tehlikeye sokabilecek, nükleer tesislere veya nükleer maddelere karşı yapılan saldırı dâhil her türlü kötü niyetli, zarar verici ve kasıtlı harekettir.
Saha: Nükleer tesisin yer aldığı etrafı fiziksel bariyerlerle çevrili, giriş ve çıkışı kontrollü ve yetkilendirilen kişinin otoritesi altında olan yerdir.
Tasarıma esas tehdit: Fiziksel koruma sisteminin tasarımına temel teşkil eden, nükleer madde hırsızlığı veya sabotajla sonuçlanabilecek olan potansiyel olarak en güçlü tehdittir.
Tehdit değerlendirmesi: Kötü niyetli eylemde bulunabilecek mevcut tehditlerin motivasyonu, amacı ve kabiliyetlerini içeren değerlendirmedir.
Yetkilendirilen kişi: Nükleer emniyet veya nükleer güvenlik ile ilgili olarak düzenleyici kurumdan yetki alınmasını gerektiren herhangi bir faaliyeti yerine getirmek üzere düzenleyici kurum tarafından yetkilendirilmiş gerçek veya tüzel kişidir.
SİMGELER VE KISALTMALAR
ABD: Am: BM: C: CNT: CPPNM: Cs: DZU: FKP: FKS: gr: Gy: ICTP: INNM JAEA: JAEC: km: KMN: KTN: LLNL: LNAE: m: MAİ: MDA: NEA: NMSK: NNSA: NPT: NRA: NRC: NTIS:Amerika Birleşik Devletleri Amerikyum
United Nations (Birleşmiş Milletler)
Düşman Saldırısının Başarılı Olması Halinde Neden Olacağı Sonuçlar
International Convention for the Suppression o f Acts o f Nuclear Terrorism
(Nükleer Terörizm Eylemlerinin Önlenmesi Sözleşmesi) Convention on the Physical Protection o f Nuclear Material (Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Hakkında Sözleşme) Sezyum
Düşük Zenginleştirilmiş Uranyum Fiziksel Koruma Programı
Fiziksel Koruma Sistemi Gram
Gray
Abdus Salam International Centre for Theoretical Physics (Abdus Salam Uluslararası Teorik Fizik Merkezi)
Institute o f Nuclear Materials M anagement (ABD) (Nükleer Madde Yönetimi Enstitütüsü)
Japan Atomic Energy Agency (Japonya Atom Enerjisi Ajansı) Japan Atomic Energy Commission (Japonya Atom Enerjisi Komisyonu) Kilometre
Kritik Müdahale Noktası Kritik Tespit Etme Noktası
Lawrence Livermore National Laboratory (ABD) (Lawrence Livermore Ulusal Laboratuvarı) Lagassi Nükleer Araştırma Enstitüsü Metre
Merkezi Alarm İstasyonu Madde Denkleştirme Alanı Nuclear Energy Agency (Nükleer Enerji Ajansı)
Nükleer Madde Sayımı ve Kontrolü
National Nuclear Security Administration (ABD) (Ulusal Nükleer Emniyet Yönetimi)
Treaty on the Non-Proliferation o f Nuclear Weapons (Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması) Nuclear Regulation Authority (Japonya)
(Nükleer Düzenleme Kurumu)
Nuclear Regulatory Commission (ABD) (Nükleer Düzenleme Komisyonu)
National Technical Information Service (ABD) (Ulusal Teknik Bilgi Servisi)
ONR: Pa: Pd: Pe: Pi: Pn: Pu: R: ROSATOM: Rostekhnadzor: s: sn: SNL: Sr: STUK: TAEK: TET: TID: U: UAEA: WINS: YZU: 2005 Değişikliği:
Office o f Nuclear Regulation (Birleşik Krallık) (Nükleer Düzenleme Ofisi)
Düşmanın Saldırma Olasılığı Düşmanı Tespit Etme Olasılığı
Fiziksel Koruma Sistemi Etkinliği Olasılığı Düşman Hareketini Durdurma Olasılığı Düşmanı Etkisiz Hale Getirme Olasılığı Plütonyum
Emniyet Riski
State Atomic Energy Corporation (Rusya Federasyonu) (Devlet Atom Enerjisi Şirketi)
Federal Service for Ecological, Technological and Nuclear Supervision (Rusya Federasyonu)
(Çevre, Teknoloji ve Nükleer Yönetimi Federal Servisi) Saat
Saniye
Sandia National Laboratories (ABD) (Sandia Ulusal Laboratuvarları) Stronsiyum
Radiation and Nuclear Safety Authority (Finlandiya) (Radyasyon ve Nükleer Güvenlik Kurumu)
Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Tasarıma Esas Tehdit
Tamper-indicating Devices (Kurcalanmayı Gösteren Cihazlar) Uranyum
International Atomic Energy Agency (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı) World Institute for Nuclear Security (Dünya Nükleer Emniyet Enstitüsü) Yüksek Zenginleştirilmiş Uranyum
Amendment to the Convention on the Physical Protection of Nuclear Material
(Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Sözleşmesinde Değişiklik)
GİRİŞ
Türkiye’nin de taraf olduğu Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Sözleşmesi uyarınca bir Devlette fiziksel koruma rejiminin oluşturulması, uygulanması ve idamesi sorumluluğu tamamen o Devlete aittir. Esas amacı bireyleri, mülkiyeti, toplumu ve çevreyi nükleer madde ve diğer radyoaktif maddeleri içeren kötü niyetli eylemlerden korumak olan nükleer emniyet rejiminin (UAEA, 2013) ana bileşenlerinden biri olan fiziksel koruma rejimi şu amaçları gütmektedir (UAEA, 2011):
- Yetkisiz alıp götürmeye karşı korumak: Nükleer maddenin hırsızlığına ve diğer kanun dışı yollardan elde edilmesine karşı koruma sağlamak
- Kayıp nükleer maddenin yerini belirlemek ve ele geçirmek: Kayıp ya da çalınmış nükleer maddenin yerinin belirlenmesi ve en kısa sürede ele geçirilmesi için gerekli önlemlerin uygulandığına emin olmak
- Sabotaja karşı korumak: Nükleer maddeleri ve nükleer tesisleri sabotaja karşı korumak
- Sabotaj etkilerini hafifletmek ya da en aza indirmek
Fiziksel koruma rejimi kapsamında bu amaçları gerçekleştirmek için şu faaliyetler yürütülmektedir:
- Caydırma önlemleri ve hassas bilgilerin korunması ile kötü niyetli eylemlerden korunma
- Kötü niyetli eylemlerin veya kötü niyetli eylem teşebbüslerinin bütünleşik tespit etme, geciktirme ve karşılık verme sistemi ile engellenmesi
- Kötü niyetli eylemin neden olacağı sonuçların hafifletilmesi
Bahsedilen amaçlara ulaşılması için birleşik ve eşgüdümlü farklı nükleer emniyet risklerinin göz önünde bulundurulması gerekmekle birlikte nükleer maddelerin ve nükleer tesislerin fiziksel korunmasında üç ana risk temel alınmaktadır:
- Nükleer silah yapma amacıyla yetkisiz alıp götürme (hırsızlık) riski - Hırsızlık sonucu nükleer ve diğer radyoaktif maddelerin dağılma riski - Sabotaj riski
Bu riskler temelinde Devletlerce tehdit değerlendirmeleri yapılmakta ve tasarıma esas tehdit (TET) belirlenmektedir (UAEA, 2009). İşletici ise nükleer tesis için lisans başvurusu yaptığında tehdit değerlendirmesini veya TET’i temel alarak fiziksel koruma programı (FKP) hazırlamalıdır (UAEA, 2011). FKP fiziksel koruma sistemi (FKS) ve fiziksel koruma acil durum planlarının tasarımı, değerlendirilmesi, uygulanması ve sürdürülmesi ile ilgili bölümler içermelidir. Tüm fiziksel koruma önlemlerinin, dolayısıyla FK P’nin Devletin yönetmeliklerine ve Devletin belirlediği fiziksel koruma gereksinimlerine uygun olarak hazırlandığından ve sürdürüldüğünden emin olmak için düzenleyici kurum uygulayıcı tarafından etkinlik testleri yapıldığını ve bu testleri temel alan emniyet değerlendirmeleri yapıldığını teyit etmelidir. Bu değerlendirmeler Devletin düzenleyici kurumu tarafından gözden geçirilmeli ve değerlendirmelere tespit etme, değerlendirme, geciktirme ve iletişim sistemlerinin test edilmesi, karşılık verme prosedürlerinin uygulanması gibi idari ve teknik anlamda fiziksel koruma önlemleri dâhil edilmelidir. İşleticinin düzenleyici kurum tarafından onaylanmış FK P’yi uygulaması ve düzenli olarak mevcut işletme koşullarına ve FK S’ye göre programı gözden geçirerek programın güncelliğini korumasını sağlaması gerekmektedir. Edinilen tecrübe ve tespit edilen eksiklikler sonucunda planda yapılmasına karar verilen değişiklikler uygulayıcı tarafından düzenleyici kuruma onay için sunulmalı, düzenleyici kurum ise yapılması planlanan değişikliklerin FKP ile uyumlu olacağından yapacağı denetimler ve değerlendirmeler doğrultusunda emin olmalı ve uygun gördüğü değişiklikleri onaylamalıdır.
Türkiye’de FKP oluşturulması, değerlendirilmesi ve onaylanması süreçleri Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası antlaşmaların, UA EA ’nın belirlediği nükleer emniyet ilkelerinin ve başta Nükleer Tesislerin ve Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Yönetmeliği olmak üzere ulusal mevzuatın gereklilikleri doğrultusunda yapılmaktadır. Yönetmeliğin 10. ve 11. maddeleri doğrudan FKP ve onaylama süreci ile ilgili olup FK P’nin içermesi gereken konular, onaylama süreci ve hangi durumlarda onaylama sürecinin tekrarlanacağı belirtilmektedir (Resmi Gazete, 2012a). Uygulayıcı, Türkiye’nin nükleer alanda düzenleyici kurumu olan Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafından onaylanmış FK P’ye sahip değilse, hem Yönetmelik hem de Nükleer Tesislere Lisans Verilmesine İlişkin Tüzük gereğince tesise nükleer madde getirilmesine izin verilmemektedir (Resmi Gazete, 1983). Bu bakımdan uygulayıcıların TAEK tarafından onaylanabilecek nitelikte FKP sunmaları zorunluluk arz etmektedir.
Bu tez çalışmasının ana amacı nükleer tesislerin ve nükleer maddelerin fiziksel korunması konusunda çok önemli bir belge olan FK P’nin oluşturulması ve değerlendirilmesi çalışmalarına katkı sunmaktır. Konunun içerdiği hassasiyetten ötürü verilen örneklerde hayali tesisler ve olaylar tercih edilmiş, kötü niyetli eylemlere fayda sağlayabileceği değerlendirilen bilgilerin tezde yer almasından kaçınılmıştır. Tez çalışmasının Türkiye’nin mevcut nükleer araştırma reaktörlerinin ve ilgili tesislerin FK P’sinin hazırlanmasında ve değerlendirilmesinde yararlanılabilecek bir kaynak oluşturması amacı güdülmüştür. Bununla birlikte yapılan çalışma yalnızca nükleer araştırma reaktörleri ve ilgili tesisleri değil kurulacak nükleer güç santrallerinin FK P’sinin hazırlanması ve değerlendirilmesi açısından da yararlı bir kaynak niteliği taşıdığı değerlendirilmektedir.
Tezin birinci bölümünde yapılan literatür çalışması kısaca özetlenmiştir. İkinci bölüm ise Fiziksel Koruma Programı ve Nükleer Araştırma Reaktörleri başlığını taşımaktadır. Bu bölüme fiziksel korumanın temel öğeleri ve FK P’nin özellikleri hakkında bilgiler verilerek başlanmıştır. Bölüme nükleer araştırma reaktörleri özelinde tehditler, hedefler, riskler ve bu etkenlerden kaynaklanan fiziksel koruma zorlukları belirtilerek devam edilmiştir. Nükleer araştırma reaktörleri ve nükleer güç santrallerinin fiziksel korunması konularındaki farklılıklar incelenmiştir. Düzenleyici kurumun uygulayıcıdan talep edeceği FK P’ye örnek oluşturması amacıyla hayali bir araştırma reaktörü ve ilgili tesisler için bir FKP taslağı hazırlanmıştır. Son olarak farklı ülkelerin fiziksel koruma konusunda uygulama ve düzenlemeleri incelenmiştir. Üçüncü bölüm ise Fiziksel Koruma Programının Değerlendirilmesi başlığını taşımaktadır. Bu amaçla ilk olarak FKS değerlendirmesi hakkında bilgiler verilmiş, FKP değerlendirmesinde çok önemli bir araç olan senaryo analizleri üzerinde çokça durulmuştur. Senaryo analizleri konusu hayali bir nükleer tesisin FK S’sinin jenerik senaryolar ile değerlendirilmesiyle pekiştirilmiştir. Daha sonra FKP değerlendirmesinde bulunacak ekip ve kalite yönetimi konusunda tavsiyelerde bulunulmuştur. FKP değerlendirirken kaynak teşkil etmesi amacıyla FK P’nin içermesi gereken konu başlıklarında iyi uygulamalar derlenmiştir. Üçüncü bölüm düzenleyici kurumun ve uygulayıcının nükleer tesislerde fiziksel korunmanın uygun seviyede sağlandığından emin olunması için tesis ömrünün her aşamasındaki sorumlulukları ile sonlanmaktadır. Sonuç bölümünde ise yapılan çalışmada elde edilen sonuç ve çıkarımlar özetlenmekte, tavsiyelerde bulunulmaktadır. Kaynakça bölümünde kullanılan kaynaklar sıralandıktan sonra fiziksel koruma denetimleri ve FKP değerlendirmeleri hakkında iki ek sunulmaktadır.
1 LİTERATÜR ÖZETİ
Nükleer tesislerin FKP değerlendirmesine yönelik yapılan literatür araştırması sonucunda Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ve Dünya Nükleer Emniyet Enstitüsü (WINS) gibi uluslararası kurum ve kuruluşların, Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Birleşik Krallık, Finlandiya ve Japonya gibi ülkelerin ve Türkiye’nin konu ile ilgili resmi belgelerinin mevcut olduğu görülmüştür. Ayrıca üniversitelerde bilim insanlarının ve özel şirketlerin özellikle FKP etkinlik testleri ve kritik altyapıların fiziksel korunması ile ilgili çalışmalar yaptığı da kaydedilmiştir. FKP değerlendirmesine yönelik yapılan bu çalışmada ilgili kaynaklardan Türkiye’nin de taraf olduğu Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Hakkında Sözleşme (CPPNM) ve Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Sözleşmesinde Değişiklik (2005 Değişikliği), UAEA nükleer emniyet yayınları ve Türkiye’nin Nükleer Tesislerin ve Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Yönetmeliği kapsamında belirlenen esaslara uygun olarak yararlanılmıştır.
Nükleer silahsızlanma ve nükleer terör konularında ilk uluslararası antlaşma olan ve 1970 yılında yürürlüğe giren Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NPT) ilerleyen dönemlerde nükleer tesislerin ve nükleer maddelerin fiziksel korunmasına temel oluşturacaktır (Resmi Gazete, 1979). Antlaşma nükleer silahsızlanma açısından devletleri nükleer silah sahibi olan1 ve olmayan2 olarak ikiye bölmekte, nükleer silah sahibi taraf devletlerin nükleer silah ve diğer patlayıcıları hiçbir şekilde başkalarına devretmemelerini, başka devletlere nükleer silah yapımı için yardımda ya da teşvikte bulunmamalarını amaçlamaktadır. Nükleer terörizm açısından ise N PT’nin ana getirisi UAEA tarafından gerçekleştirilen nükleer güvence denetimlerine3 ve nükleer tesislerin emniyetine ilişkin esasları belirlemesi olmuştur. 1987 yılında yürürlüğe giren CPPNM ise barışçıl amaçlarla kullanılacak nükleer maddenin uluslararası taşıma sırasında uygun fiziksel koruma seviyelerine göre korunması konusunda esaslar getirmekte, nükleer maddenin korunması, çalınan maddenin ele geçirilmesi ve sahibine teslim edilmesi konularında devletlerarası işbirliği için bir çerçeve oluşturmaktadır (Resmi Gazete, 1986). Ayrıca nükleer madde içeren suçlarla ilgili cezalar da Sözleşmede listelenmektedir. Ancak Sözleşmenin yürürlüğe girdiği tarihten günümüze doğru gelindikçe nükleer tesislerin yaygınlaşması, Sözleşmenin yurt içi
1 ABD, Rusya Federasyonu, Çin, İngiltere ve Fransa 2 Diğer Ülkeler
3 “Nükleer güvence denetimleri” Antlaşmanın resmi Türkçe çevirisinde “nükleer güvenlik denetimleri”
nükleer madde kullanımlarında fiziksel koruma esaslarına dair bilgiler içermemesi ve özellikle 11 Eylül 2001’de A BD ’de yaşanan terör saldırıları sonrasında ülkelerin kritik altyapılarına benzer saldırıların yaşanabileceği endişesinden doğan ihtiyaç sonucunda 2005 Değişikliği yapılmıştır (Resmi Gazete, 2015a). 2005 Değişikliği ile Sözleşmeye nükleer maddelerin yurtiçinde kullanımı, taşınması veya depolanması sırasında alınması gereken fiziksel koruma önlemleri maddeleri eklenmiştir. Nükleer Terörizm Eylemlerinin Önlenmesi Sözleşmesi (CNT) ise nükleer ve diğer radyoaktif maddelerin terörist eylemlerde kullanılmasını önlemeye yönelik bir uluslararası düzenleme olmuştur (Resmi Gazete, 2012b). Benzer şekilde 1373 sayılı Birleşmiş Milletler (BM) Kararı Devletlere genel anlamda terörizmin önlenmesine yönelik zorunluluklar getirirken (BM, 2001) 1540 sayılı BM Kararı nükleer, kimyasal ve biyolojik silahlara ve ilgili araçlara erişimin kısıtlanması için Devletlerin fiziksel koruma önlemleri almasına ve sınırlarını emniyete almaya yönelik zorunluluklar getirmektedir (BM, 2004). 1887 sayılı BM Kararı ise NPT amaçları doğrultusunda uluslararası istikrarı güçlendirerek ve herkes için emniyet ilkesiyle nükleer silahlardan arındırılmış daha güvenli bir dünya hedefi için koşulları oluşturma amacı gütmektedir (BM, 2009). Bu amaçla Devletlerin nükleer alanda alacağı güvenlik ve emniyet önlemlerinin arttırılması yönünde çağrıda bulunulmuştur.
UAEA’nın temel, tavsiye, uygulama kılavuzu ve teknik kılavuz olmak üzere dört başlıkta yayınladığı nükleer emniyet serileri ve serilere eklenecek taslak belgeler FKP hazırlama ve değerlendirme süreci açısından ilgili pek çok bilgiyi içeren kaynaklar olduğundan tez çalışmasında oldukça çok yararlanılmıştır. Nükleer emniyet serileri yayınlarından Objective
and Essential Elements o f a State’s Nuclear Security Regime adlı yayın ulusal nükleer
emniyet rejiminin amaçları ve önemli unsurları ülkelerin nükleer emniyet rejimlerine temel teşkil etmesi amacıyla yayımlanmıştır (UAEA, 2013). Fakat genel anlamda nükleer emniyetin bir alt başlığı olan fiziksel koruma konusunda esas kaynağı teşkil eden Nuclear Security Recommendations on Physical Protection o f Nuclear Material and Nuclear
Facilities -INFCIRC/225/Revision 5- adlı yayın nükleer tesislerin ve nükleer maddelerin
fiziksel korunması konusunda tavsiyeleri içermektedir (UAEA, 2011). 1972’de ilk kez yayımlandıktan sonra 4 kez gözden geçirilip düzeltme yapılan yayın nükleer tesisler ve nükleer maddeler için ulusal fiziksel koruma rejiminin temel unsurları, nükleer maddenin kullanılması, depolanması veya taşınması sırasında çalınmasına ve nükleer madde ve nükleer tesislerin sabotajına karşı gereksinimleri içermektedir. Ayrıca uygulayıcının tehdit değerlendirmesi veya TET belgelerini temel alarak FKS ve fiziksel koruma acil durum
planlarının tasarımının yapılması, değerlendirilmesi, uygulanması ve sürdürülmesi ile ilgili bölümler içermesi gereken FK P’nin düzenleyici kurumun onayına sunulması ile ilgili bilgiler de bu yayında bulunmaktadır.
Pek çok ülkede “güvenlik” ve “emniyet” kelimesinin aynı anlamda kullanılmasından doğan karışıklığa son vermek amacıyla UAEA tarafından önceki yıllarda “ nükleer emniyet”
(
nuclear security)
kelimesi yerine “fiziksel koruma”(
physical protection)
kelimesiüretilmiştir. Günümüz literatüründe “nükleer emniyet”, nükleer maddelerin ve nükleer tesislerin fiziksel korunmasını olduğu gibi bilgisayar emniyeti, tesis personelinin güvenilirliği gibi konuları da kapsamaktadır. Bununla birlikte pek çok önemli kaynakta “fiziksel koruma” ve “nükleer emniyet” halen aynı anlamda kullanılmaya devam etmektedir. Bu benzerlik ve farklılıklar, bu konuda çalışma yürütecek kişilerin dikkat etmesi gereken bir konuyu oluşturmaktadır.
Türkiye’nin fiziksel koruma ile ilgili yönetmeliği olan ve 2012 yılında yürürlüğe giren Nükleer Tesislerin ve Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Yönetmeliği yazılırken UAEA’nın güncel yayını olan INFCIRC/225/Revision 5 değil, INFCIRC/225/Revision 4
temel alınmış fakat INFCIRC/225/Revision 5
’e
göre kontrol edilerek hazırlanmıştır (Resmi Gazete, 2012). Yönetmeliğin 10. ve 11. maddeleri doğrudan FKP ve onaylama süreci ile ilgili olup FK P’nin içermesi gereken konular, onaylama süreci ve hangi durumlarda onaylama sürecinin tekrarlanacağı belirtilmektedir. Türkiye’nin nükleer alanda altyapısının güçlendirilmesi konusunda önemli adımlar atıldığı mevcut süreçte edinilen tecrübe sonucu ve birtakım gereksinimler nedeniyle Yönetmelikte güncelleme çalışmaları yapılmakta, FKP ile ilgili maddelerde de değişikliğe gidilmektedir.UAEA’nın yalnızca Preventive and Protective Measures Against Insider Threats (UAEA, 2008) ya da Development, Use and Maintenance o f the Design Basis Threat (UAEA, 2009) gibi sırasıyla iç destek tehdidine karşı alınması gereken önlemleri ve TET geliştirilmesini açıklayan görece eski kaynaklarından değil yakın zamanda hazırladığı kaynaklardan da tez çalışmasında faydalanılmıştır. Bu bağlamda Nuclear Security Management fo r Research
Reactors and Related Facilities yayını nükleer araştırma reaktörlerinin fiziksel korunması
ve araştırma reaktörlerine uygun FKP hazırlanması konusunda çok önemli bilgiler içermektedir (UAEA, 2016a). Keza Kasım 2017 itibariyle taslak halinde olan Security
during the Lifetime o f a Nuclear Facility uygulama belgesinde nükleer tesislerin ömürleri
kurumun sorumlulukları da ayrıca belirtilmiştir (UAEA, 2016b). UA EA ’nın 2017 yılında Ağustos ayında ilgili nükleer emniyet uzmanlarının görüşüne sunduğu Handbook on the
Design o f Physical Protection Systems fo r Nuclear Material and Nuclear Facilities adlı
yayının taslağı nükleer tesislerin ve nükleer maddelerin fiziksel korunması konusunda oldukça kapsamlı ve güncel bilgileri içermektedir (2017, UAEA).
Ülkelerin FK P’ye yönelik uygulamaları ve düzenlemeleri konusunda ABD, Rusya Federasyonu, Finlandiya, Japonya ve Türkiye’nin ulusal mevzuatından ve katılım sağlanan eğitim ve çalıştaylardan yararlanılmıştır.
FKS değerlendirmesi konusunda ise çoklukla ABD, Japonya ve Birleşik Krallık resmi kurum ve kuruluşlarının kaynakları kullanılmıştır. ABD’nin nükleer konusundaki düzenleyici kurumu Nükleer Düzenleyici Komisyon (NRC) ve nükleer emniyet konusunda önemli çalışmalar yapan kuruluşu Sandia Ulusal Laboratuvarlarının (SNL) fiziksel koruma sistemlerinin değerlendirilmesine yönelik önemli çalışmaları bulunmaktadır. Bu bağlamda
Nuclear Power Plant Security Assessment Guide (NRC, 2013) ve Nuclear Power Plant
Security Assessment Technical Manual (SNL, 2007) tez çalışması sırasında çokça
faydalanılan kaynaklar arasında bulunmaktadır. SNL ayrıca Japonya Atom Enerjisi Ajansı (JAEA) ile birlikte nükleer maddelerin ve nükleer tesislerin fiziksel korunması üzerine
Security by Design (SNL ve JAEA, 2013) gibi yayınlar yayımlamış ve eğitim notları
hazırlamıştır. SNL ve JAEA ’nın birlikte yayımladığı yayınlardan ve eğitim notlarından da tez çalışmasında özellikle FKP değerlendirmeye yönelik bölümde yoğun şekilde yararlanılmıştır. Birleşik Krallık’ta nükleer alandaki düzenleyici kurum olan Nükleer Düzenleme Ofisi’nin (ONR) FKP hazırlama ve değerlendirmeye yönelik oluşturduğu belgeler de değerli bulunmuştur.
Bu kaynaklardan başka TAEK personelinin katılım sağladığı fiziksel koruma ile ilgili UAEA, Abdus Salam Uluslararası Teorik Fizik Merkezi (ICTP) ve JAEA tarafından düzenlenen eğitim kursları ve çalıştaylarda edinilen bilgilerle de tez desteklenmiştir.
2
FİZİKSEL KORUMA PROGRAMI VE NÜKLEER ARAŞTIRMA
REAKTÖRLERİ
2.1 Fiziksel Korumanın Temel Öğeleri
Fiziksel korumanın temel öğeleri; fiziksel koruma unsurları, fiziksel koruma tasarım ilkeleri ve güvenlik ve emniyet risklerinin dengelenmesi başlıkları altında incelenmiştir (UAEA, 2016a).
2.1.1 Fiziksel koruma unsurları
Fiziksel koruma hem teknik donanımı (algılayıcılar, kameralar, yaka kartları, metal dedektörler, kapılar, kilitler, tel örgüler vb.) ve personeli (koruma görevlileri ve diğer karşılık verme güçleri) hem de idari sistemleri (erişim kontrolü prosedürleri, karşılık verme taktikleri, güvenilirlik soruşturmaları vb.) içeren geniş bir kapsama sahiptir. Donanım, çalışanlar ve prosedürlerden şu amaçlar için faydalanılmaktadır:
1. Kötü niyetli eylemlerin tespit edilmesi 2. Kötü niyetli eylem sürecinin geciktirilmesi 3. Kötü niyetli eyleme karşılık verme
Bu üç amaç (tespit etme, geciktirme, karşılık verme) fiziksel korumanın temel unsurları olarak kabul görmektedir. Herhangi bir fiziksel koruma sisteminin etkili olması için, tüm düşman senaryolarında bu üç unsurun vaktinde başarıyla gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Önemle belirtilmesi gereken husus, düşmanın başarılı olması için bu unsurların bir tanesini bertaraf etmesinin yeterli olması gerçeğidir.
2.1.1.1 Tespit etme
Tespit etme kötü niyetli eylemi fark etme olarak tanımlanabilir. Tespit etme, düşman eylemi gerçekleşme sırasıyla zamana göre değerlendirildiğinde emniyet sisteminin ilk unsurunu meydana getirmekte ve fiziksel korumanın başarıya ulaşması için gerekecek koruma eylemlerini tetikleyecek ilk adımı oluşturmaktadır. Tespit etme aşağıda belirtilen yollarla gerçekleşmektedir:
- Kötü niyetli eylemi görsel olarak fark eden, duyan ya da bir şekilde haberdar olan koruma görevlileri ve diğer kişiler sayesinde
- İntrüzyon olması nedeniyle yaşanacak fiziksel değişikliklerle tetiklenecek intrüzyon algılayıcılarıyla
- Bir alana ya da bir cihaza yetkisiz erişim sağlanması durumunda, olayı duyuran cihazlarla
- Kötü niyetli eylem göstergesi olabilecek, beklenen değerlerdeki farklılıkları tespit eden işleyiş kontrolleriyle
Tespit etme sistemlerinin tetiklenmesi her zaman kötü niyetli eylemler nedeniyle olmamakta, masum nedenlerden (ör. vahşi hayvanlar, böcekler, rüzgar vb.) de kaynaklanabilmektedir. Bu tür doğal nedenlerle hatalı alarmlar ve alarm sisteminin kendi sorunlarından kaynaklanan yanlış alarmlar yaşanabilmektedir. Bu nedenle tüm alarmların, kötü niyetli eylemi açığa vuracak belirtileri doğrulayabilme kabiliyetine sahip, eğitilmiş kişiler tarafından değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu değerlendirme genellikle alarm gelen yere bir koruma görevlisinin sevk edilmesiyle ya da video kameralarının uzaktan kumanda edilmesiyle yapılmaktadır. Değerlendirme yapıldıktan sonra karşılık verme güçleri ile iletişime geçilir. Bu olay emniyetin diğer unsurlarını başlatır: Geciktirme ve karşılık verme.
2.1.1.2 Geciktirme
Geciktirme, emniyet güçlerinin kötü niyetli eyleme müdahale etmesine olanak sağlayacak şekilde düşman eyleminin yavaşlatılması veya engellenmesidir. Düşmanın eylemi tespit edilmeden yapılacak geciktirmenin karşılık verme güçlerinin olaya müdahale etmesine olanak sağlaması açısından hiçbir yararı olmaması nedeniyle geciktirme bileşenleri, düşman yolu boyunca daima tespit etme bileşenlerinden sonra gelmelidir. Geciktirme edilgen engeller (ör. kapılar, duvarlar, tel örgüler ve kilitler), etkin engeller ( ör. duman, ve yapışkan köpük), önlemler (ör. kapı sürgüleme veya akışkan yayma), uzaklık ve ayırma vasıtasıyla gerçekleştirilir. Engeller, görevler ve uzaklık süreci engellemekte, düşmanın içeri girmesini ve hırsızlık ya da sabotaj gibi amaçlarını gerçekleştirmesi için gereken süreyi uzatmaktadır. Önemli bir husus olarak geciktirme ancak karşılık verme güçlerinin düşmana müdahale etmesi için gerekli süreyi kazandırabilirse başarılı olarak kabul edilmektedir. Başka bir önemli husus ise etkin engellerin önemli ölçüde geciktirme sağlamasına karşın güvenlik açısından çok kullanışlı olmaması, emniyet güçlerinin olaya müdahale etmesi açısından zorluklar çıkarması ve bu nedenlerle nükleer tesislerde yaygın şekilde kullanılmamasıdır (ICTP ve UAEA, 2015).
2.1.1.3 Karşılık verme
Karşılık verme kabul edilemez sonuçların yaşanmasından önce kötü niyetli eylemi kesecek ve fiziksel olarak durduracak kabiliyete tekabül etmektedir. Düşman geciktirilirken, emniyet güçleri toplanır, düşman hareketini kesme ve düşmanla karşılaşma amacıyla taktik hazırlık yapar ve değerlendirilmiş tespit etme sonucunda kurulan alarm iletişimi ile belirlenen kötü niyetli eylem yerine sevk edilir. Karşılık verme güçlerinin iletişiminin sağlanması, toplanması ve düşmanla karşılaşması için gereken süre kötü niyetli eylemin tespit edilmesinden sonra düşmanın hedefine ulaşması için gerekecek süreden kısa olmalıdır. Ayrıca sevk edilen müdahale güçlerinin düşmanı teslim almaya, kaçırmaya ya da etkisiz hale getirmeye yeterli sayıda, donanımlı ve eğitimli olması, hem de uygun müdahale taktikleri uygulayarak düşmanı engellemesi önem arz etmektedir.
2.1.2 Fiziksel koruma tasarım ilkeleri
Fiziksel koruma sistemi uygun tespit etme, geciktirme ve karşılık verme bileşenlerinin birleşik etkileşimi olarak tanımlanmaktadır. Bu bağlamda FKS bileşenleri tasarımında, emniyet etkinliğini en üst seviyeye çıkaracak ilkeler bulunmaktadır. Fiziksel koruma tasarımı ilkelerine ilişkin özet bilgiler aşağıda sunulmaktadır (UAEA,2016a).
2.1.2.1 Emniyet katmanları
Korunacak nükleer ve diğer radyoaktif madde hedeflerini içeren bir FKS genellikle eş merkezli emniyet katmanlarından4 (ör. korunan alan sınırları) oluşmaktadır. Genellikle her katman tel örgü, bir binanın ya da odanın duvarı gibi bir engelle belirlenen bir sınır çizgisi barındırmaktadır. Yetkisiz erişimin kötü niyetli bir eylemle ilişkilendirilmesi gerçeğinden yola çıkılarak katman boyunca yetkisiz erişimin tespit edilmesi sağlanır. Yine katman hattında giriş kontrol noktaları aracılığıyla yetkili kişilerin girişine izin verilir. Giriş kontrol noktaları tespit etme ve geciktirme bileşenleriyle donatılarak yetkisiz girişimi tespit etme ve yetkisiz erişim durumunda düşmanı geciktirme sağlanır. Emniyet alanlarından5 çıkış da benzer prosedürlere göre yapılır. Eş merkezli katman sayısı potansiyel radyolojik sonuçların ciddiyetine göre belirlenmektedir. Emniyet engellerinin daha kolay bertaraf edilebilecek sürüklenebilir metal çit gibi hareketli engellerden ziyade tasarımda belirlenmiş, yerinden
4 Bazı kaynaklarda fiziksel katman ya da fiziksel koruma katmanı diye geçmektedir. 5 Bazı kaynaklarda fiziksel alan ya da fiziksel koruma alanı diye geçmektedir.
oynatılması olanaksız duvar ya da zemine beton ile sabitlenmiş tel örgü benzeri inşa edilmiş engeller olması emniyet katmanları açısından ayrıca önem arz etmektedir (WINS, 2014).
2.1.2.2 Derinlemesine savunma
Derinlemesine savunma çok sayıdaki emniyet bileşeni içinde bir tane emniyet bileşeninin başarısız olmasının emniyet unsurunun başarısız olmasıyla aynı sonuçlara götürmemesi açısından emniyet bileşenlerinin eşit tutulmamasını, dolayısıyla başarısızlığın tüm emniyet sisteminin başarısız olmasıyla eşit tutulmamasını sağlamaya yönelik bir ilkedir. Bu bakımdan düşman yolu boyunca aynı emniyet unsuruna yönelik birden çok bileşenler (ör. tespit etme unsuru açısından çoklu ve farklı türde algılayıcı) kullanılmaktadır. Tüm düşman yollarına karşı başarılı savunma sağlamak için tasarım çok sayıda eş merkezli emniyet katmanı içermelidir. Savunmanın güçlendirilmesi hem tespit etme hem de geciktirme amacıyla kullanılacak bileşenlerin teknik olarak çeşitlendirilmesiyle doğru orantılı olduğu kabul edilmektedir. Örneğin, düşmanın tel örgü ve duvardan oluşan engelleri aşması için hem cıvata kesicilere, hem de balyozlara ve alev lambalarına ihtiyaç duyması olasıdır.
2.1.2.3 Dengeli emniyet
Düşmanlar yapacakları kötü niyetli eylemde kullanacakları yolu ve senaryoyu seçmekte özgürdürler, bu bakımdan en zayıf noktadan saldırmaları olasıdır. Bu nedenle emniyet etkinliğini en üst seviyeye getirirken dengeli emniyet sağlanması için kaynakların en iyi şekilde kullanılması büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla yol ve senaryo ne olursa olsun katmanlarda eşit seviyede tespit ve geciktirme etkinliğinin sağlandığından emin olunmalıdır. Emniyet katmanı boyunca sağlanan denge her erişim noktası için de uygulanmalıdır.
2.1.2.4 Dayanıklılık
Emniyet sisteminin doğal olaylar ya da kötü niyetli bir saldırı nedeniyle bir ya da birden fazla parçasının işlevselliklerinde başarısız olması durumunda bile sistem etkinliğinin yüksek olması hedeflenmelidir. Bu bağlamda, sistem bileşenlerinin başarısız olması durumunda sistem etkinliğinde ani düşüşler yaşanmaması, etkinliğin yavaş ve tahmin edilebilir ölçülerde düşmesi beklenmektedir (SNL ve JAEA, 2013).
2.1.2.5 Tesis ömrü boyunca emniyet
Emniyet gereksinimlerinin tasarım, işletme, bakım, kısa süreli işletmeyi durdurma ve daimi kapatılma süreçleri dâhil tüm tesis ömrü boyunca göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Aynı zamanda tesis ömrü boyunca tehditlerin değişebileceği, bunun için de emniyet sistemi tasarımının yapılacak değişikliklere olanak sağlayabilecek esnekliğe sahip olmalıdır.
2.1.2.6 Güven yönetimi
FKS tarafından tanınan yetki ve ayrıcalıklar emniyet tehditlerini, özellikle iç destek tehdidini azaltacak şekilde yönetilmelidir. Personele ve birimlere tanınacak yetki, personelin ve birimlerin işlerini yapmalarını sağlarken yetkilerinin dışındaki başka işleri gerçekleştirmelerini engellemeli, ayrıcalıklar özenle ayrılarak tanınmalı ve bireysel güvene karşı dirençli, katı bir emniyet sistemi kurulmalıdır.
2.1.2.7 Daimi emniyet
Daha az emniyetli olmasına karar verildiği, sıklıkla yaşanmayacak durumlar haricinde normal koşullarda sistem sürekli emniyetli olmalıdır. Sistemin ya da bileşenlerinin doğal afetler ya da kötü niyetli eylemlerde başarısız olması durumunda ise sistem mümkün olan en üst emniyet seviyesine hemen geçiş yapabilmelidir.
2.1.2.8 Konum üstünlüğü
Emniyet sistemi her zaman doğanın değişmez kanunlarının, coğrafi konumun düşmanlara karşı sağlayacağı üstünlükleri göz önünde bulundurularak kurulmalıdır. Fiziğin temel yasaları, tesis çevresindeki etkenler düşmanın saldırısını zorlaştırma, geciktirme sağlama ve düşmana daha az çekici gelmesi gibi amaçlar için kullanılmalıdır.
2.1.3 Güvenlik ve emniyet risklerinin dengelenmesi
Araştırma reaktörleri ve ilgili tesisler için nükleer emniyet ve nükleer güvenlik aynı derecede önem arz etmektedir. Genellikle nükleer emniyet ve nükleer güvenlik pek çok ortak unsura sahiptir ve araştırma reaktörünün, tesiste bulunan nükleer ve radyoaktif maddenin korunmasına hizmet etmektedir. Her ikisinin de ortak amacı insanların, halkın ve çevrenin korunmasıdır. Varsayımsal olarak kabul edilen riski oluşturan nedenlerin güvenlik ya da
emniyet olayından kaynaklanmış olması bir değişiklik yaratmamaktadır. Hem emniyette hem de güvenlikte sıklıkla derinlemesine savunma stratejisi, örneğin koruma katmanları kullanılmaktadır. Katmanlar benzer temellere dayanmaktadır ve öncelik engellemeye verilmektedir. Emniyet stratejisin ilk adımı olarak olağandışı durumlar erkenden tespit edilmelidir. Sonraki adımda herhangi bir hasara neden olmasına olanak vermeden önce acilen müdahale edilmelidir. Hasarları telafi etmek etkili emniyet stratejisinin üçüncü adımı oluşturmaktadır. Dengeli strateji hem olağan faaliyetlerde hem de acil durum faaliyetlerinde alınan emniyet önlemlerinin güvenlik önlemleriyle çakışmamasını sağlamalıdır.
Kimi zaman emniyet hedefleri güvenlik hedefleriyle çakışmaktadır. Bu tür durumlarda, çalışanların, halkın, ülkenin ve çevrenin korunmasını en iyi sağlayacak şekilde emniyet/güvenlik birleşimi sonucuna varılması önem arz etmektedir. Bunu yaparken de faaliyetlerin göz önünde bulundurulması ve alınacak emniyet/güvenlik tedbirlerinin faaliyetlere etkisinin azaltılması gerekmektedir.
2.2 Fiziksel Koruma Programının Özellikleri
İyi bir FK P’nin özellikleri dokuz önemli başlık altında özetlenebilmektedir (ONR, 2016a):
2.2.1 Bütünlük
Tehdit değerlendirmelerinde, TET’te belirlendiği gibi emniyete yönelik öngörülebilir tehditlerin tanımlanması ve tesisin tehdide karşı yeterli korunmaya sahip olduğunun gösterilmesi gerekmektedir. Bütünlüğün sağlanması için sadece tesis tasarımında FK S’nin güçlü olması değil tesisin içinde ya da çevresinde emniyet güçlerinin etkinliğini azaltabilecek coğrafi koşulların etkilerinin azaltılması da düşünülmelidir. Düşmanın yapabileceği hırsızlık eylemlerinin önlenmesine yönelik sınıflandırma tablolarının; sabotaj eylemlerinin önlenmesine yönelik ise derecelendirilmiş yaklaşımın göz önünde bulundurulması önem arz etmektedir.
2.2.2 Açıklık
FK P’nin güçlü ve zayıf yönleri vurgulanmalıdır. Nükleer tesislerin ve nükleer maddelerin fiziksel korunmasında her ne kadar “fiziksel koruma sistemleri herhangi bir zafiyete sahip olmamalı” ilkesi gerçekleştirilmeye çalışılsa da güvenlik önlemlerinin emniyet önlemleriyle çelişkiye neden olduğu durumlar olabilmektedir. Bu gibi durumlar FK P’de vurgulanarak
belirtilmelidir. Ayrıca emniyet hedefleri, önemli kötü niyetli eylemlerin niteliği ve büyüklüğü; eylemlerin etkilerini azaltacak ya da eylemleri engelleyecek mevcut koruma sistemi açıklıkla sunulmalıdır. FK P’nin anlaşılabilir olması ve programda sunulan bilgilere kolaylıkla ulaşılabilir olması gerekmektedir. Yapılan tüm varsayımların, elde edilen sonuçların ve tavsiyelerin temelleri sunulmalı, çözümlenmemiş konular açıklanmalı ve gerekçelendirilmelidir. Açıklık özelliği çerçevesinde bilgileri destekleyecek kaynakların doğrulanması da gerekmektedir.
2.2.3 Akılcılık
FKP akla yatkın, makul olmalı ve programda ikna edici, tutarlı ve mantıklı savlar sunulmalıdır. Bu savlar alınan önlemlerin uygulanabilir olduğu kadar risklerin en aza indirildiği nitelikte destekleyici olmalıdır.
2.2.4 Gerçekçilik
Tesisin, donanımın, işlemlerin ve prosedürlerin durumları “olduğu gibi”, gerçekçi olarak doğru bir şekilde yansıtılmalıdır.
2.2.5 Bütünsellik
FKP emniyet analizi ve mühendislik uygulamaları arasındaki ilişkilerin gösterilmesi açısından bütünsel olmalıdır. Ayrıca dış tesis ve hizmetlere bağlı olunması durumunda (ör. destek güç, kesintisiz güç kaynağı), yapılan tüm varsayımların açıkça belirtilmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. Faaliyet gereksinimleri ve koşullar arasındaki ilişki de açıkça belirtilmelidir.
2.2.6 Güncellik
Güncel, öz ve ilgili bilgileri içermesi açısından FKP gözden geçirilmeli, yeniden düzenlenmeli ve güncellenmelidir. Nükleer tesis ömrü boyunca FKP gözden geçirilmeli ve geçerliliğini koruduğundan emin olunmalıdır. Ayrıca FKP büyük bir değişiklik ya da çok sayıda küçük değişiklikler yapılması söz konusu olduğunda gözden geçirme işlemini başlatmalıdır. Yapılan değişiklikler tüm fiziksel, işlemsel ve idari açılardan incelenmelidir.
2.2.7 İleri görüşlülük
F K P n ü k le e r te s is in ö m rü b o y u n c a e m n iy e tli k a la c a ğ ın ı g ö s te rm e lid ir.
2.3
Araştırma Reaktörlerinde Tehditler, Hedefler ve Risk
A ra ş tırm a re a k tö rle rin e m n iy e tin in , n ü k le e r v e y a d iğ e r r a d y o a k tif m a d d e le rin h ırs ız lığ ı v e sab o taj e y le m le rin d e n k a y n a k la n a c a k p o ta n s iy e l s o n u ç la rın b e lirle y e c e ğ i ris k s e v iy e sin e g ö re y ö n e tilm e s i g e re k m e k te d ir. R is k is e h ırs ız lık y a d a sab o taj e y le m le rin in y a ş a n m a s ı h a lin d e o rta y a ç ık a b ile c e k s o n u ç la r v e b u tü r e y le m le rin y a ş a n m a s ı ih tim a lin in b irle şim iy le b e lir le n m e k te d ir (U A E A , 2 0 1 6 a ).
2.3.1 Risk
R is k y ö n e tim i, a lın a n fiz ik s e l k o ru m a ö n le m le ri ile m a liy e tle r a ra s ın d a u y g u n d e n g e g ö z e te b ile c e k d e re c e le n d irilm iş y a k la ş ım ı h e d e fle m e k te v e şu k o n u la rı iç e rm e k te d ir:
- O la sı d ü ş m a n te h d id in in ö z e llik le ri
- N ü k le e r v e d iğ e r r a d y o a k tif m a d d e le rin iz o to p la rın a , d u ru m la rın a v e a k tiv ite le rin e g ö re y a ş a n a b ile c e k s o n u ç la rın p o ta n s iy e l c id d iy e ti
- T e s is in ısıl g ü c ü v e sab o taj y a ş a n m a s ı d u ru m u n d a g ü v e n lik ö z e llik le rin in e tk in liğ i - F iz ik s e l k o ru m a s is te m le rin in e tk in liğ i
- F iz ik s e l k o ru m a s is te m le rin in u y g u la n m a s ı v e s ü rd ü rü lm e s i ile ilg ili tü m m a liy e tle r D e re c e le n d irilm iş y a k la ş ım h e m n ü k le e r e m n iy e tte h e m d e r is k y ö n e tim in d e te m e l ilk e le rd e n b irin i o lu ştu rm a k ta d ır. B u y a k la ş ım ç e rç e v e s in d e fiz ik se l k o ru m a s is te m le rin in e tk in liğ i k ö tü n iy e tli e y le m le rin n e d e n o la c a ğ ı s o n u ç la rın c id d iy e ti ile d o ğ ru o ra n tılı o lm a lıd ır. H ır s ız lığ a k a rşı INFCIRC 225 Revision 5 y a y ın ın d a y a p ıla n n ü k le e r m a d d e s ın ıfla n d ırm a s ı6 d e re c e le n d irilm iş y a k la ş ım ın n ü k le e r e m n iy e t u y g u la m a la r ın a ö rn e k o la ra k v e rile b ilir. S ab o taj iç in ise d e re c e le n d irilm iş y a k la ş ım d o ğ r u ltu s u n d a h a y a ti a la n la rın fiz ik se l v e b ilg is a y a r ta b a n lı s a ld ırıla ra k a rşı ç o k lu k o ru m a k a tm a n la rı ile k o ru n m a sı y a p ılm a k ta d ır. F iz ik s e l k o ru m a ö n le m le rin in s a ğ la m lığ ı v e e m n iy e t k a tm a n la rın ın say ısı, D e v le t ta ra fın d a n ta n ım la n m ış te h d itle r v e “ k a b u l e d ile m e z ra d y o lo jik s o n u ç la r” ile o ra n tılı o la ra k b e lirle n m e k te d ir.
