1316 H Tarihli Maarif Salnamesine Göre Yabancı Okullar İle Gayrimüslim Okullarında Türkçe Eğitimi Ve Öğretimi

1316 H TARĠHLĠ MAARĠF SALNAMESĠNE GÖRE YABANCI OKULLAR ile GAYRĠMÜSLĠM OKULLARINDA TÜRKÇE EĞĠTĠMĠ ve ÖĞRETĠMĠ

TUĞBA ġĠMġEK

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

TÜRKÇE EĞĠTĠMĠ ANABĠLĠM DALI

YABANCI DĠL OLARAK TÜRKÇENĠN ÖĞRETĠMĠ BĠLĠM DALI

GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ

EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

TELĠF HAKKI ve TEZ FOTOKOPĠ ĠZĠN FORMU

Bu tezin tüm hakkı saklıdır. Kaynak göstermek koĢuluyla tezin teslim tarihinden itibaren ….(…) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.

YAZARIN

Adı: Tuğba Soyadı: ġĠMġEK

Bölümü: Yabancı Dil Olarak Türkçenin Öğretimi Bilim Dalı Ġmza:

Teslim tarihi:

TEZĠN

Türkçe Adı : 1316 H Maarif Salnamesine Göre Yabancı Okullar ile Gayrimüslim Okullarında Türkçe Eğitimi ve Öğretimi

Ġngilizce Adı : Teaching of Ottoman Turkish at Foreign and Non-Muslim Schools According to 1316 H Maarif Salname

ETĠK ĠLKELERE UYGUNLUK BEYANI

Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dıĢında tüm ifadelerin Ģahsıma ait olduğunu beyan ederim

Yazar adı soyadı: Tuğba ġĠMġEK

Jüri onay sayfası

Tuğba ġĠMġEK tarafından hazırlanan “1316 H Maarif Salnamesine Göre Yabancı Okullar ile Gayrimüslim Okullarında Türkçe Eğitimi ve Öğretimi” adlı tez çalıĢması aĢağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile Gazi Üniversitesi Türkçe Eğitimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiĢtir.

DanıĢman:

(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ……...………….………

BaĢkan:

(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ……...………….………

Üye:

(Anabilim Dalı, Üniversite Adı) ……...………….………

Tez Savunma Tarih: …../…../……….

Bu tezin Gazi Üniversitesi Türkçe Öğretimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olması için Ģartları yerine getirdiğini onaylıyorum.

Prof. Dr. Servet KARABAĞ

TEġEKKÜR

Osmanlı Devleti‟nde yabancı okullarda ve gayrimüslim okullarında Türkçe dersinin öğretimiyle ilgili çalıĢmayı bu bölüme girmeye hak kazandığım ilk günden beri yapmak istiyordum. Prof.Dr.Necati DEMĠR hocamın konuyla ilgili makaleleri ve değerli görüĢleri bu yolda bana ıĢık tuttu. Yine danıĢmanım Dr.Ülker ġEN‟in yardımlarıyla bu çalıĢma ortaya çıktı. Adı geçen hocalarım baĢta olmak üzere çevirileri yaparken desteğini tüm yoğunluğuna rağmen esirgemeyen sevgili eĢim Emre ġĠMġEK‟e, bana varlığıyla güç veren minik adamım, oğlum Ahmet Tuna‟ya, ona bakarak çalıĢmalarıma odaklanmama yardımcı oldukları için annelerim Cemile ġĠMġEK ile Emre GELEN‟e ve tabi ki benim bugünlere geliĢimde büyük katkısı olan tüm hocalarıma teĢekkürü bir borç bilirim.

1316 H MAARĠF SALNAMESĠNE GÖRE YABANCI OKULLAR ile

GAYRĠMÜSLĠM OKULLARINDA TÜRKÇE EĞĠTĠMĠ ve ÖĞRETĠMĠ

(Yüksek Lisans Tezi)

Tuğba ġĠMġEK

GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ

EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Haziran, 2015

ÖZ

Maarif salnameleri, 2. Abdülhamid Devri‟nde yayınlanan eğitim yıllıklarıdır. Ġçinde eğitimle ilgili pek çok bilgiyi barındırmaktadır. Osmanlı Devleti, çok uluslu bir yapıya sahip büyük bir devlettir. Pek çok etnik yapıyı içinde barındırması eğitim-öğretim hayatında da etkili olmuĢtur. Bu etki maarif salnamelerinde yabancı ve gayrimüslim okullar olarak karĢımıza çıkmaktadır. Tarihin her döneminde ticari, ekonomik, bürokratik, eğitim v.b. sebeplerle yabancı dil öğretimi önemli bir yer teĢkil etmiĢtir. Üç kıtaya hâkim Osmanlı Devleti‟nin dili olan Türkçe de yabancı dil olarak öğrenilmesi açısından cazip bir dildir. Tarihsel süreçte Türkçenin yabancı ve gayrimüslimlere nasıl öğretildiği konusuyla ilgili yeterli sayıda çalıĢmanın yapılmadığı görülmüĢtür. Bu alandaki açığı bir nebze de olsa kapatmak amacıyla ilk kez yayınlanan 1316 H (1899 M) tarihli maarif salnamesinde geçen Türkçe derslerini iĢleyiĢ, yöntem-teknik açısından değerlendirerek salnamede yabancı okullar ve gayrimüslim okulları olarak karĢımıza çıkan okulları ele aldık. AraĢtırmamızın konusuna kaynaklık eden, o dönemdeki Osmanlı Devleti eğitim tarihini bir bütün olarak ele alan bu salnamenin, günümüz eğitim sistemine katkı sağlayacağı düĢünülmektedir.

Bilim Kodu : -

Anahtar Kelimeler : Yabancı dil olarak Türkçe, Türkçe, Gayrimüslim okulları, Yabancı okullar.

Sayfa Adedi : 130

TEACHING OF OTTOMAN TURKISH AT FOREIGN AND

NON-MUSLIM SCHOOLS ACCORDING TO 1316 H MAARIF SALNAME

(M. Sc. Thesis)

Tuğba ġĠMġEK

GAZIUNIVERSITY

GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES

June, 2015

ABSTRACT

Maarif Salname is the education yearbook, published in age of Sultan Abdulhamit II. It contains a lot of information on education in it. The Ottoman Empire is a large state with a multinational structure. The variety of ethnic structure had a great effect on education. This effect is seen as foreign and non-Muslim schools in the education yearbook.In every period of history, foreign language teaching had an important role on account of reasons such as commercial, economic, bureaucratic, educational, etc. Turkish, which is the native language of the Ottoman Empire that ruled over three continents, is also an attractive language for learning as a foreign language. In the historical process, it is seen that there isn‟t enough study on how Turkish was thought to foreigners and non-Muslims. For the purpose of meeting the deficit in some degree, we worked through the education yearbook on teaching methods for Turkish language and the schools herein as foreign schools and non-Muslim schools, published for the first time in 1316 AH (1899 AD). It is believed that the yearbook as the subject of our research, which approaches the education of the period as the Ottoman educational system, shall make a great contribution on today‟s education system.

Science Code : -

Key Words : Turkish as a foreign language, Turkish, non- Muslim schools, foreign schools.

Page Number :130

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZ ... v

ABSTRACT ... vi

ĠÇĠNDEKĠLER ... vii

TABLOLAR LĠSTESĠ... xi

SĠMGELER ve KISALTMALAR LĠSTESĠ ... xv

BÖLÜM I

GĠRĠġ

1.1. Problem Durumu ... 1

1.2. AraĢtırmanın Önemi ... 2

1.3. AraĢtırmanın Amacı ve AraĢtırma Soruları... 3

1.5. Varsayımlar ... 4 1.6. Sınırlılıklar ... 4 1.7. Tanımlar ... 4 1.8. Ġlgili AraĢtırmalar ... 4

BÖLÜM II

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Maarif Salnameleri ve Eğitim Tarihimizdeki Önemi ... 9

2.2. Osmanlı Devleti Eğitim-Öğretim Faaliyetleri ... 11

2.4. II. Abdülhamid Devri Eğitim-Öğretim Faaliyetlerinde Türkçe Dersleri ... 17

BÖLÜM III

YÖNTEM

3.3. Veri Toplama Araçları ... 24

3.5. Verilerin Analizi ... 24

BÖLÜM IV

BULGULAR VE YORUM

4.1. 1316 H Tarihli Maarif Salnamesinde Türkçe ... 25

4.2. 1316 H Tarihli Maarif Salnamesinde Gayrimüslimlerin de dahil olduğu Okullarda Türkçe Dersleri ... 28

4.2.1. Mekteb-i Mülkiye-i ġahane ... 28

4.2.2. Mekteb-i Hukûk ... 30

4.2.3. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i ġahane ... 31

4.2.4. Sanayi-i Nefise Mektebi ... 32

4.2.5. Mekteb-i Sultani ... 33

4.2.6. Darülmuallimin ... 36

4.2.7. Hamidiye Ticaret Mekteb-i Âliyesi ... 39

4.2.8. Umum Mekatib-i RüĢdiye ve Ġdadiye ... 40

4.2.9. Darülmuallimat ... 46

4.2.10. AĢiret Mektebi ... 46

4.2.11.Darüssaadet ile Kasabatta Bulunan Zükur ve Ġnas Mekteb-i Ġbtidaiyesi ... 47

4.2.12. Umum Mekatib-i RüĢdiye ... 48

4.2.13. Sınıf-ı Ġbtidaiye ve RüĢdiyeden Mürekkeb ve Müddet-i Tahsiliyeleri Altı Seneden Ġbaret Olan Ġnas RüĢdiyeleri ... 51

4.2.14. Sınıf-ı Ġbtidaiye ve RüĢdiyeden Mürekkeb ve Yedi Seneden Ġbaret Kız Sanayi Mektepleri ... 52

4.2.15. Darülmuallimat ... 53

4.3. 1316 H Maarif Salnamesine göre Yabancı Okullar ve Gayrimüslim Okullarında Türkçe Eğitimi-Öğretimi ... 54

4.4. 1316 H Maarif Salnamesindeki Okullarda Bulunan Gayrimüslim ve Yabancı Öğrenci Sayıları ... 57

4.4.1. Dersaadet ... 57

4.4.1.1. Mekatib-i Aliye ... 57

4.4.1.2. Mekatib-i Ġdadiye ... 60

4.4.1.3. Mekatib-i RüĢdiye ... 61

4.4.1.5. Mekatib-i Askeriye-i ġahane ... 65

4.4.1.6. Bahriye Nezaret-i Celilesine Merbut Mekatip ... 65

4.4.1.7. Orman ve Maden ve Ziraat Nezaret-i Celilesine Merbut Mekatip ... 66

4.4.1.8. ġehr-i Emanetine Mülhak Kazalar ... 66

4.4.2. Vilayet-i ġahane ... 66 4.4.2.1. Edirne Vilayeti ... 66 4.4.2.2. Erzurum Vilayeti ... 70 4.4.2.3. ĠĢkodra Vilayeti ... 71 4.4.2.4. Adana Vilayeti ... 71 4.4.2.5. Ankara Vilayeti ... 73 4.4.2.6. Aydın Vilayeti ... 75 4.4.2.7. Bitlis Vilayeti ... 79 4.4.2.8. Basra Vilayeti ... 79 4.4.2.9. Bağdat Vilayeti ... 80 4.4.2.10. Beyrut Vilayeti ... 81

4.4.2.11. Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti ... 84

4.4.2.12. Halep Vilayeti ... 86 4.4.2.13. Hüdavendigar Vilayeti ... 89 4.4.2.14. Diyarbakır Vilayeti ... 91 4.4.2.15. Selanik Vilayeti ... 92 4.4.2.16. Suriye Vilayeti ... 95 4.4.2.17. Sivas Vilayeti ... 97 4.4.2.18. Trabzon Vilayeti ... 97 4.4.2.19. Kastamonu Vilayeti ... 99 4.4.2.20. Kosova Vilayeti ... 101 4.4.2.21. Konya Vilayeti ... 102 4.4.2.22. Mamuratülaziz Vilayeti ... 104 4.4.2.23. Manastır Vilayeti ... 105 4.4.2.24. Musul Vilayeti ... 108 4.4.2.25. Van Vilayeti ... 109 4.4.2.26. Yanya Vilayeti ... 110 4.4.3.Elviye-i Müstakille ... 113 4.4.3.1. Ġzmit Sancağı ... 113

4.4.3.2. Bingazi Sancağı ... 114

4.4.3.3. Çatalca Sancağı ... 114

4.4.3.4. Zor Sancağı ... 115

4.4.3.5. Kudüs-ü ġerif Sancağı ... 115

4.4.3.6. Kale-i Sultaniye Sancağı ... 116

BÖLÜM V

SONUÇ VE ÖNERĠLER

5.1. Sonuç ... 119

5.2. Öneriler ... 124

TABLOLAR LĠSTESĠ

Tablo 1. Mekteb-i Mülkiye-i ġahane Sınıf-ı Mülkiye Haftalık Ders Cetveli ... 28

Tablo 2. Mekteb-i Hukûkun Haftalık Ders Programı ... 30

Tablo 3. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i ġahanenin Haftalık Ders Cetveli ... 31

Tablo 4. Sanayi-i Nefise Mektebinin Haftalık Ders Programı ... 32

Tablo 5. Darülmuallimin Programı ... 37

Tablo 6. Umum Mekatib-i RüĢdiye ve Ġdadiyede Okunacak Ġlim ve Fennin Haftalık Ders Cetveli ... 41

Tablo 7. Darülmuallimat Ders Cetveli ... 46

Tablo 8. Darüssaadet ile Kasabatta Bulunan Zükur ve Ġnas Mekteb-i Ġbtidaiyesine Mahsus Haftalık Müfredat Programı ... 47

Tablo 9. Umum Mekatib-i RüĢdiyede Okunacak Ġlim Ve Fennin Haftalık Ders Cetveli ... 48

Tablo 10. Sınıf-ı Ġbtidaiye ve RüĢdiyeden Merkub ve Müddet-i Tahsiliyeleri Altı Seneden Ġbaret Olan Ġnas RüĢdiyelerine Mahsus Ders Programı ... 51

Tablo 11. Sınıf-ı Ġbtidaiye ve RüĢdiyeden Mürekkeb ve Yedi Seneden Ġbaret Kız Sanayi Mektepleri Programı ... 52

Tablo 12. Darulmuallimat‟ın Haftalık Ders Programı ... 53

Tablo 13. Mekteb-i Mülkiye-i ġahane Öğrenci Durumu ... 58

Tablo 14. Yüksek Okulların Öğrenci Sayısı ... 58

Tablo 15. Mekteb-i Sultani Öğrenci Durumu ... 59

Tablo 16. Yüksek Okulların Öğrenci Sayısı ... 59

Tablo 17. Ġdadiye Okullarının Öğrenci Sayısı ... 60

Tablo 18. Numune-i Terakki Okuluna Ait Öğrenci Durumu ... 60

Tablo 19. RüĢdiye Okullarının Öğrenci Sayısı ... 61

Tablo 20. ġemsülmaarif Okuluna Ait Öğrenci Durumu ... 62

Tablo 21. Özel Okulların Öğrenci Sayısı ... 62

Tablo 22. Mekteb-i Osmanî‟nin Öğrenci Durumu ... 62

Tablo 24. ġemsülmekatip Öğrenci Durumu ... 63

Tablo 25. Özel Okulların Öğrenci Sayısı ... 63

Tablo 26. Mizan-ı Terakki Öğrenci Durumu ... 64

Tablo 27. Özel Okulların Öğrenci Sayısı ... 64

Tablo 28. Mekteb-i Tefeyyüz Öğrenci Durumu ... 64

Tablo 29. Mekteb-i Fünun-u Tıbbiye-i ġahane Öğrenci Durumu ... 65

Tablo 30. Topçu Mektebi Öğrenci Durumu ... 65

Tablo 31. Mekteb-i Tıbbiye-i ġahane Ġdadisi Öğrenci Sayısı ... 65

Tablo 32. Öğrenci Durumu ... 66

Tablo 33. Mekatıp-i Ġdadiye Öğrenci Durumu ... 66

Tablo 34. Ġdadiyelerin Öğrenci Durumu ... 67

Tablo 35. Edirne Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 68

Tablo 36. Edirne Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 70

Tablo 37. Mekatb-i Ġdadiye Öğrenci Durumu ... 70

Tablo 38. Erzurum Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 71

Tablo 39. Adana Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 71

Tablo 40. Adana Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 72

Tablo 41. Adana Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 72

Tablo 42. Ankara Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 73

Tablo 43. Ġdadiyelerin Öğrenci Durumu ... 73

Tablo 44. Ankara Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 74

Tablo 45. Ġzmir Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 75

Tablo 46. Ġdadiyelerin Öğrenci Durumu ... 75

Tablo 47. Aydın Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 75

Tablo 48. Aydın Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 78

Tablo 49. Bitlis Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 79

Tablo 50. Basra Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 80

Tablo 51. Bağdat Ġdadisi‟nin Öğrenci Durumu ... 80

Tablo 52. Bağdat Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 80

Tablo 53. Bağdat Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 81

Tablo 54. Beyrut Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 81

Tablo 55. Ġdadiyelerin Öğrenci Durumu ... 82

Tablo 56. Beyrut Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 82

Tablo 58. Midilli Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 84

Tablo 59. Ġdadiyelerin Öğrenci Durumu ... 84

Tablo 60. Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 85

Tablo 61. Cezair-i Bahr-i Sefid Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 86

Tablo 62. Halep Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 86

Tablo 63. RüĢdiye-i Askeriye Öğrenci Durumu ... 86

Tablo 64. Halep Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 87

Tablo 65. Halep Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 88

Tablo 66. Bursa Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 89

Tablo 67. Hüdavendigar Vilayeti‟ndeki Bazı Okulların Öğrenci Durumu ... 89

Tablo 68. Hüdavendigar Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 89

Tablo 69. Hüdavendigar Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 91

Tablo 70. Diyarbakır Mekteb-i Ġdadiye-i Mülkiyesi Öğrenci Durumu ... 91

Tablo 71. Diyarbakır Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 92

Tablo 72. Diyarbakır Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 92

Tablo 73. Selanik Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 92

Tablo 74. Selanik Vilayeti‟ndeki Bazı Okulların Öğrenci Durumu ... 93

Tablo 75. Selanik Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 93

Tablo 76. Selanik Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 95

Tablo 77. ġam-ı ġerif Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 95

Tablo 78. Suriye Vilayeti‟ndeki Bazı Okulların Öğrenci Durumu ... 95

Tablo 79. Suriye Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 96

Tablo 80. Suriye Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 96

Tablo 81. Sivas Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 97

Tablo 82. Amasya Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 97

Tablo 83. Trabzon Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 97

Tablo 84. Trabzon Vilayeti‟ndeki Bazı Okulların Öğrenci Durumu ... 98

Tablo 85. Trabzon Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 98

Tablo 86. Trabzon Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 99

Tablo 87. Kastamonu Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 99

Tablo 88. Kastamonu Vilayeti‟ndeki Bazı Okulların Öğrenci Durumu ... 100

Tablo 89. Kastamonu Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 100

Tablo 90. Üsküp Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 101

Tablo 92. Konya Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 102

Tablo 93. Konya Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 102

Tablo 94. Mekteb-i Ġdadi Öğrenci Durumu ... 104

Tablo 95. Mamuratülaziz Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 104

Tablo 96. Mamuratülaziz Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 105

Tablo 97. Manastır Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 105

Tablo 98. Manastır Vilayeti‟ndeki Bazı Okulların Öğrenci Durumu ... 105

Tablo 99. Manastır Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 106

Tablo 100. Manastır Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 107

Tablo 101. Musul Vilayeti‟ndeki Bazı Okulların Öğrenci Durumu ... 108

Tablo 102. Musul Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 108

Tablo 103. Musul Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 108

Tablo 104. Van Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 109

Tablo 105. Van Vilayeti‟nde Bulunan Yabancı Mektepler ... 109

Tablo 106. Yanya Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 110

Tablo 107. Yanya Vilayeti‟nde Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 110

Tablo 108. Ġzmit Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 113

Tablo 109. Ġzmit Sancağı‟nda Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 113

Tablo 110. Ġzmit Sancağı‟nda Bulunan Yabancı Mektepler ... 114

Tablo 111. Çatalca Mekteb-i Ġdadisi Öğrenci Durumu ... 114

Tablo 112. Çatalca Sancağı‟nda Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 115

Tablo 113. Kudüs-ü ġerif Sancağı Dâhilinde Mekteb-i Ġdadi Öğrenci Durumu ... 115

Tablo 114. Kudüs-ü ġerif Sancağı‟nda Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 116

Tablo 115. Kale-i Sultaniye Sancağı Dâhilinde Mekteb-i Ġdadi Öğrenci Durumu ... 116

Tablo 116. Kale-i Sultaniye Sancağı‟nda Bulunan Gayrimüslim Mektepleri ... 117

Tablo 117. Osmanlı Devleti‟nde Bulunan Gayrimüslim Okullarının ve Yabancı Okulların Sayısal Verileri ... 122

Tablo 118. Osmanlı Devleti‟nde Bulunan Gayrimüslim Okulların Bağlı Olduğu Cemaat ve Yabancı Okulların Bağlı Olduğu Millet ... 123

SĠMGELER ve KISALTMALAR LĠSTESĠ

age. :Adı geçen eser

agm. :Adı geçen makale

agy. :Adı geçen yayın

bk. :Bakınız C :Cilt çev. :Çeviren DLT :Divan-ı Lügat-it Türk GMÖ :Gayrimüslim Öğrenci H :Hicrî M :Miladi MÖ :Müslim Öğrenci

SNMU :Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye

s. :Sayfa

TTK :Türk Tarih Kurumu

vb. :Ve benzeri

BÖLÜM I

GĠRĠġ

Eğitim-öğretim faaliyetleri, bir ülkenin geleceğine yön veren önemli unsurlardandır. Bu faaliyetlerin nerede, nasıl ve ne Ģekilde yapıldığının toplumun geleceğini belirleyeceği düĢünülmektedir. Nitekim Osmanlı Devleti‟nin son dönemdeki durumunun eğitime yansıdığı ve eğitimdeki aksaklıkların da Osmanlı Devleti‟nin çöküĢünü hızlandırdığı bilinmektedir.

Osmanlı Devleti‟nin eğitim-öğretim faaliyetlerini, “Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye” adıyla çıkarılan eğitim yıllıklarında görebilmekteyiz. Bu yıllıklarda, baĢta Dersaadet olmak üzere Osmanlı Devleti‟ndeki her vilayet ya da her sancaktaki okulları derece derece görülebilmekte; ayrıca okullarda okuyan öğrencilerin gayrimüslim ya da Müslim olduğu, okutulan dersler, okullardaki öğrenci sayıları, Osmanlı Devleti‟nde bulunan yabancı ve gayrimüslim okullar, vb. bilgiler elde edilebilmektedir. Bu sebeple yabancılara Türkçe öğretimi tarihinin aydınlatılmasında salnamelerden istifade edilmelidir.

1.1. Problem Durumu

Osmanlı Devleti‟nin eğitim-öğretim durumuyla ilgili bilgiler maarif salnamelerinde yer almaktadır. 2. Abülhamit Devri‟nde yayınlanan maarif salnameleri eğitim yıllıklarıdır. Bu yıllıkların toplamda altı adet olduğu beliritilmekle birlikte bugün beĢ tanesinin mevcut olduğu bilinmektedir. Aynı Ģekilde 1317 H, 1318 H, 1319 H ve 1321 H tarihli maarif salnamelerinde dönemin eğitim-öğretim faaliyetleri detaylı bir Ģekilde yer almaktadır. Bu eğitim yıllıklarından ilki 1316 H tarihli maarif salnamesidir. Bu salname, baĢta merkez Ġstanbul olmak üzere Osmanlı Devleti‟nin himayesi altında bulunan tüm vilayet ve sancaklardaki eğitim-öğretim durumu, eğitim tarihi, nizamnameler, okullar, okulların ders programları, öğrenci durumları, yabancı ve gayrimüslim öğrenci sayıları, bu öğrencilerin bağlı olduğu cemaat ve milletler, vb. gibi bilgileri içermektedir.

Maarif salnamelerinin kaynaklık ettiği pek çok çalıĢma vardır; ancak bu çalıĢmaların vilayet ya da sancak bazında değerlendirme yapılarak oluĢturulduğu veya salt Osmanlı‟daki Türkçe tartıĢmalarına değinen eserler olduğu görülmektedir. Ayrıca Osmanlı Devleti‟ni bütünüyle ele alarak maarif salnamesi üzerinden Türkçe eğitim ve öğretiminin ele alındığı bir esere rastlanılmamıĢtır. Bu çalıĢmada ise ders programlarında yer alan Türkçe dersleri ile gayrimüslim ve yabancı öğrencilerin okuduğu okulların durumu, salnamede yer aldığı Ģekliyle Osmanlı Devleti‟nin bütününü ele alarak ortaya koyulmuĢtur. 1316 H tarihli maarif salnamesinin ıĢığında yabancı okullar ve gayrimüslim okulları hakkında önemli veriler elde edilebilmektedir; Türkçe dersinin o dönemde ders programlarındaki yerini görme imkânı bulanabilmekte ve dersin iĢleniĢi hakkında da bilgilere ulaĢılabilmektedir. Yabancı okullar ve gayrimüslim okulları ile Türkçe derslerinin o dönemdeki Osmanlı eğitim-öğretim sistemine göre ne kadar yer bulduğu bilgilerine ulaĢılmaya çalıĢılmıĢtır.

1.2. AraĢtırmanın Önemi

Dil, toplulukları toplum yapan unsurların baĢında gelir. “Ġnsanlar toplum hâlinde yaĢamamıĢ olsalardı, dile ihtiyaç duyulmaz; dil olmasaydı, o zaman da insanların bir arada yaĢayarak bir toplum oluĢturmaları söz konusu olmazdı. Bu itibarla dil, tek bir insan varlığının olduğu kadar toplum varlığının da ayrılmaz bir parçası ve temel taĢlarından biridir” (Korkmaz, vd., 2003, s. 7). Dil olgusunun çok önemli olduğu düĢünülmektedir. Çok farklı toplulukları içinde barındıran Osmanlı Devleti‟nin özellikle son dönemlerinde dilin önemi ön plana çıkmaktadır. Bu, çalıĢmamıza kaynaklık eden salnamede yer alan nizamname maddelerinde açıkça görülmektedir. Çok sayıda açılan yabancı ve gayrimüslim okullarının ders programlarındaki Türkçe derslerine iliĢkin bilgileri ve Türkçenin kullanım zorunluluğuna dair maddeleri 1316 H tarihli maarif salnamesinde görebilmekteyiz.

Bugüne kadar yapılan tez, makale, vb. gibi çalıĢmalarda, maarif salnameleri kaynak olarak gösterilmekle birlikte eğitim-öğretim durumunun, vilayet bazında ya da sancak bazında ele alındığı görülmektedir. Bu çalıĢmada ise Osmanlı Devleti‟nin Ġstanbul baĢta olmak üzere diğer bütün illerini kapsayan 1316 H yılına ait maarif salnamesi bir bütün olarak ele alınmaktadır. Ayrıca bu çalıĢma, yabancı okullar ve gayrimüslim okullarına iliĢkin bilgileri içermesi ile Türkçe dersinin iĢleniĢini/uygulanıĢını ele alması açısından da önem taĢımaktadır.

Böyle bir çalıĢmanın yapılması, yabancı okulların ve gayrimüslim okullarının genel durumunu ortaya koymak, bu okullarda yürütülen Türkçe derslerinin genel özelliklerini ele alması açısından önemlidir. Ayrıca o dönemdeki yabancılara ve gayrimüslimlere verilen Türkçe dersleri hakkında elde edilecek bilgilerin, nizamnamede yer alan bazı maddelerin Osmanlı Devleti‟nin eğitim sistemindeki dil politikasıyla ilgili fikir sahibi olmamıza yardımcı olacağı düĢünülmektedir.

1.3. AraĢtırmanın Amacı ve AraĢtırma Soruları

Bu çalıĢmanın amacı; 1316 H tarihli maarif salnamesinde yer alan bilgilerden faydalanarak dönemin eğitim-öğretim özelliklerine göre yabancı okullar ile gayrimüslim okullarının durumunu ve öğrenci sayılarını belirleyebilmek, Türkçe derslerinin iĢleniĢi/uygulanıĢı hakkında bilgiler sunmaktır.

Osmanlı Devleti‟nin eğitim tarihine açıklık getiren maarif salnamelerinde çok çeĢitli bilgilere ulaĢılmaktadır. AraĢtırma konumuzu oluĢturan yabancı okulların ve gayrimüslim okullarının durumu ile Türkçe dersinin iĢleniĢ, yöntem ve teknikleriyle ilgili çeĢitli bilgilere de bu salnamelerden ulaĢabiliriz. Ġlk kez 1316 H tarihinde yayınlanan maarif salnamesinden yola çıkarak bu araĢtırmanın ana sorusu “1316 H tarihli maarif salnamesine göre yabancı ve gayrimüslim okullarında Türkçe eğitimi ve öğretimi nasıl yapılmaktadır?” Ģeklinde belirlenmiĢtir. Bu ana soruya yönelik aĢağıda ifade edilen alt problemlere cevaplar aranmaktadır:

1. 1316 H maarif salnamesine göre yabancı okulların Türkçe eğitimi ve öğretimi faaliyetleri (ders programı, öğrenci sayıları, ders iĢleniĢ yöntem ve teknikleri) nelerdir?

2. 1316 H maarif salnamesine göre gayrimüslim okulların Türkçe eğitimi ve öğretimi faaliyetleri (ders programı, öğrenci sayıları, ders iĢleniĢ yöntem ve teknikleri) nelerdir?

3. 1316 H maarif salnamesine göre yabancı okullarda ve gayrimüslim okullarında Türkçe eğitimi ve öğretimi faaliyetleri açısından farklılıklar var mıdır?

1.5. Varsayımlar

ÇalıĢmamıza kaynaklık eden 1316 H tarihli maarif salnamesinin, Osmanlı Devleti‟nin eğitim-öğretim durumunu tam ve doğru Ģekilde yansıttığı varsayılmaktadır.

1.6. Sınırlılıklar

Bu çalıĢma, 1316 H maarif salnamesi ile bu salnamede yer alan yabancı okullar ve gayrimüslim okullarının tespiti ve salnamede yer alan okullarda verilen Türkçe eğitimi-öğretimi faaliyetlerinin incelenmesi ile sınırlıdır.

1.7. Tanımlar

Gayrimüslim Okulları: Belirli bir cemaate mensup (Müslüman olmayan) kiĢlerin gittiği

okullar.

Ġbtidai: Ġlk tahsil veren mektep yerinde kullanılan bir tabirdir ( Pakalın, 1954, s. 14). Ġdadi: RüĢtiye denilen ortaokuldan sonra yüksek okullara hazırlayıcı okul (Devellioğlu,

2005, s. 409).

RüĢdi: Orta okul. (Eskiden ibtidai ile idadi arasında –üçü ilk, üçü orta olmak üzere- altı

sınıflık bir mektep idi.) (Devellioğlu, 2005, s. 902).

Sancak: Osmanlı yönetim teĢkilatında illerle ilçeler arasında yer alan yönetim bölümü,

mutasarrıflık (Akalın vd., 2005, s. 1696).

Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye: Maarif Nezareti tarafından 1316 H (1898-1899

M) ve 1321 H (1903-1904 M) tarihleri arasında 6 kez neĢredildiği ifade edilen ancak bugün beĢincisi mevcut olmayan eğitim yıllıkları.

Yabancı (Ecnebi) Okullar: Her cemaatten insanın gidebildiği yabancılar tarafından

açılmıĢ özel okullar.

1.8. Ġlgili AraĢtırmalar

Bu bölümde çalıĢmamızla ilgili olan araĢtırmalara yer verilmektedir.

Kölemen (2007) tarafından yapılan “19. Yüzyılın Sonu ve 20. Yüzyılın BaĢlarında Kütahya Sancağı‟nda Eğitim” adlı yüksek lisans tezine 1898-1904 yılları arasında yayınlanan maarif salnameleri kaynaklık etmektedir. Kütahya Sancağı ve kazalarındaki okullar, öğrenci sayıları, öğretmen kadroları, medreseler, gayrimüslimlere ve yabancılara

ait okullar ile kütüphaneler tasnif edilmiĢtir. ÇalıĢma beĢ ana bölümden oluĢmaktadır: 1. Kütahya Sancağı‟ndaki, sıbyan ve ibtidai mektepleri 2. Kütahya Sancağı‟ndaki medreseler 3. RüĢtiyeler ve idadiler 4. Gayrimüslimler ve yabancılar tarafından kurulan okullar 5. Kütüphaneler. ÇalıĢmamızla ilgili olan yabancı okullar ve gayrimüslim okulları Kütahya Sancağı‟na bağlı kazaların isimleriyle birlikte alt konu baĢlığı olarak ele alınmıĢtır. Öğrenci sayıları tablolarla gösterilmiĢtir. Türkçe dersi ders programlarında ve öğretmenlerin branĢ adı olarak zikredilmekte ayrıntılı bir açıklama yapılmaktadır.

Birbudak (2007), “Salnamelere Göre Sivas Vilayeti‟nde Eğitim-Öğretim (1898-1903)” adlı makalede maarif salnameleri, devlet salnameleri ve vilayet salnamesinde yer alan veriler doğrultusunda Osmanlı Devleti‟nin Sivas Vilayeti‟nin eğitim-öğretim faaliyetlerini incelemektedir. Sivas Vilayeti‟ndeki merkezi teĢkilat, mevcut okullar, bu okullarda okutulan dersler, görevli idareci ve öğretmenler, kütüphaneler, gazeteler ve matbaalar hakkında elde edilen bilgileri tablolar hâlinde sunmaktadır.

TaĢkın (2013), “Maarif Salnamelerinde Mamuratülaziz” adlı makalesinde Mamuratülaziz Vilayeti‟ndeki eğitim-öğretim faaliyetleri hakkında bilgiler vermektedir. ÇeĢitli tablolarla öğretmen, öğrenci, hademe, ders programları, okullar ve kuruldukları yerler hakkında bilgi sahibi olunmaktadır. Bu makalede araĢtırmacı yabancı okullar konusuna dikkatleri çekmekte özellikle Amerikan ve Fransız yabancı okullarından bahsetmektedir. Ayrıca gayrimüslim okullarının da olduğu belirtilmiĢtir.

Ġleri (1998), “Maarif Salnamelerine Göre, 20. Yüzyıl BaĢlarında (1898-1903) Amasya‟da Eğitim ve Öğretim Kurumları” adlı yüksek lisans tezinde beĢ Maarif Salnamesinin dıĢında 1321 H tarihli Sivas vilayet salnamesinden de yararlanmıĢtır. Tez iki bölümden oluĢmaktadır: 1. bölümde ele alınan dönemin eğitimine genel bir bakıĢ yapılmakta; 2. bölümde ise Sivas Vilayeti‟ne bağlı olan Amasya ve kazalarının okulları ele alınmaktadır. Maarif Komisyonu kurulduğuna ve bunun eğitim için otorite olduğuna dikkat çekilmektedir. Yine tablolarlagayrimüslim ve az ama siyasi anlamda etkili olan yabancı okulların varlığı gösterilmiĢtir.

TaĢ (2006), “Maarif Salnamelerine Göre 20. Yüzyıl BaĢlarında (1898-1904) Aydın Vilayeti‟nde Eğitim” adlı yüksek lisans tezinde maarif salnamelerine dayanarak 1898-1904 yılları arasında Osmanlı Devleti‟nin bir parçası olan Aydın Vilâyeti‟nin eğitim durumunu incelemiĢtir. Değerlendirme yapılırken dönemin okulları, eğitim programları, öğrenci, öğretmen ve diğer çalıĢanların cinsiyetleri ve mensup oldukları cemiyetler ile nüfusa oranları ele alınmaktadır. Ayrıca eğitim konusuna yer veren gazete, kütüphane ve

matbaalar ile ilgili bilgiler de adı geçen tezde ele alınmıĢtır. AraĢtırmacının 1898-1904 yılları arasında Aydın Vilâyeti‟nin genel eğitim içerisinde önemli bir yere sahip olduğu ve Osmanlı Devlet politikasındaki dalgalanmalar ile yeniliklerin yansımaları hakkında genel verilere ulaĢtığı görülmektedir. Türkçenin ders olarak okutulduğu bilgisi verilmekle beraber ayrıntıya girilmemiĢtir. Yabancı okulların Ġzmir merkezde toplandığı, Müslim okullarla gayrimüslim okulların kıyaslandığı ve gayrimüslim okulların çok daha hızlı bir Ģekilde arttığı bilgisi dikkat çekicidir.

Ünal (2007), “Maarif Salnamelerine Göre Ġstanbul‟da Eğitim-Öğretim (1898-1903)” adlı yüksek lisans tezinde maarif salnamelerinde geniĢ yer bulan Ġstanbul‟daki eğitim-öğretim sistemi incelenmekte ve Ġstanbul değerlendirmesinin Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun genel eğitim sistemini incelemekle eĢdeğer olduğu iddia edilmektedir. Tez dört ana bölümden oluĢmakta ve bunlar diğer tezlerle benzer Ģekilde genel durumdan, Ġstanbul Maarif Ġdaresinden, Ġstanbul‟daki okullardan ve eğitimle ilgili diğer alanları konu almaktadır. Ders programlarında Türkçe dersinin olduğu belirtilmektedir. Yabancı okullar ve gayrimüslim okulları hakkında ayrıntıya girilmediği görülmüĢtür.

Aydemir (2009), “Salnamelere Göre Balıkesir‟de Eğitim ve Eğitim Kurumları (1876‟dan 1908‟e)” adlı yüksek lisans tezinde o dönemin söyleyiĢiyle Karesi Sancağı‟nda eğitim-öğretim faaliyetleri ele alınmaktadır. Eğitim-eğitim-öğretim durumu, eğitim kurumları, öğretmen kadroları, öğrenci durumlarını içeren tez beĢ bölümden oluĢmakta: 1. bölümde Maarif TeĢkilatından bahsedilmekte, 2. bölümde Ġlköğretim Kurumları, 3. bölümde Ortaöğretim Kurumları, 4. bölümde Medreseler ve Kütüphaneler, 5. bölümde ise Gayrimüslim Okulları ele alınmaktadır. Yabancı okullarla ilgili tezde oldukça fazla bilgi verilmekle birlikte yabancı okulların ana baĢlığa taĢınmamıĢ olduğu görülmektedir.

Esenkal (2007), “Yabancı Ülkeler Tarafından Osmanlı Coğrafyasında Açılan Yabancı Okullar” adlı yüksek lisans tezinde Fransız Ġhtilaliyle birlikte gelen milliyetçilik akımından faydalanarak yabancı okulların gayrimüslimlere karĢı yürüttüğü siyasi faaliyetlerden bahsetmiĢtir. 19. yüzyılla ait Osmanlı ArĢivindeki belgelerden yararlanılarak oluĢturulan tezde, Türkçeyi ders olarak okutmak istemeyen yabancı okullardan bahsedilmekte ve Türkçenin ders programlarında yer almasına da değinmektedir.

Nurdoğan (2013)‟ın “II. Abdülhamid Döneminde Kosova‟daki Gayrımüslim OkullaĢma ve Babıali‟nin Bu Okullara Yönelik Politikası” adlı makalesi baĢlıktan da anlaĢılacağı üzere Osmanlı Devleti‟nin II. Abdülhamid Dönemi‟ndeki gayrimüslim ve yabancı okullara yönelik politikası hakkında bilgi vermektedir. Ana hatlarıyla o dönemin sosyal ve siyasi

durumunu çizdikten sonra yabancı okulların kurulma amaçlarından ve faaliyetlerinden bahsetmektedir. Yabancı okullar ve gayrimüslim okulları için 1896 yılındaki talimatnamede yer alan Türkçe dersinin zorunlu olması gerekliliğine dair karar dikkat çekicidir.

Kodoman (1988), “Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi” adlı çalıĢmasında; Abdülhamid öncesi eğitimden baĢlayarak Abdülhamid Devri eğitim sistemini: -Modern Maarif TeĢkilatı, -Ġlköğretim, -Orta Öğretim, -Öğretmen Meselesi ve Mali Kaynaklar baĢlıkları altında dört bölümde incelemekte ve bu döneme kaynaklık eden önemli bir eser olarak karĢımıza çıkmaktadır. ÇalıĢmamıza kaynaklık eden 1316 H tarihli maarif salnamesinin de bu dönem içerisinde yazıldığı göz önüne alınarak kitapta bahsedilen konuların çalıĢmamızla birebir ilgili olduğu düĢünülmektedir.

Sadoğlu (2010), “Türkiye‟de Ulusçuluk ve Dil Politikaları” adını taĢıyan kitabında; -Ulusçuluk ve Ulusal Dil, -Tanzimat Dönemi: Dilde Havas‟tan Avam‟a, -Jön Türk Dönemi: Ulusal Bir Tahayyül Olarak Dil Topluluğu, -Cumhuriyet Dönemi: Bir UluslaĢtırma Aracı Olarak Dil, sonuç ve ekler kısmından oluĢmaktadır. Konumuzla doğrudan alakalı olarak Abdülhamid Dönemi dil politikalarını da içermektedir.

Akyüz (2012), “Türk Eğitim Tarihi” isimli çalıĢması adından da anlaĢılacağı üzere Türk eğitim tarihine MÖ. 1000‟den baĢlayarak MS. 2012‟ye kadar özet bir Ģekilde bakmaktadır. Yabancı ve gayrimüslim okullarını da ayrı baĢlıklar olarak inceleyen çalıĢmada bu okulların iĢleyiĢlerinden ve siyasi faaliyetlerinden de bahsedilmektedir. Ayrıca ele aldığımız dönemi de tarihi geliĢim süreci içinde incelediğinden çalıĢmamıza kaynaklık etmektedir.

Ergin (1977), “Türk Maarif Tarihi” adıyla ortaya koyduğu üç ciltlik çalıĢmasında, 1453 yılından baĢlayarak ayrıntılı bir Ģekilde Türk eğitim tarihini anlatmıĢtır. Yabancı okullar ve gayrimüslim okulları hakkında da pek çok bilgiye ulaĢabildiğimiz bu eser çalıĢmamıza kaynaklık eden önemli tarihi bilgiler içermektedir.

Polat Haydaroğlu (1993), “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Yabancı Okullar” adlı kitabında, Osmanlı Devleti‟ndeki tarihsel sürecinden baĢlayarak yabancı okulların ve gayrimüslim okullarının faaliyetlerini, Türkçe dersinin zorunlu olmasına bakıĢ açılarını, nizamnameleri ve bazı müfettiĢlerin bu okulları denetimi sonucu yazdığı raporları ele almaktadır. Yabancı okullar ve gayrimüslim okulları ayrı baĢlıklar hâlinde okul adı vererek inceleyen

Haydaroğlu, bu okulların siyasi faaliyetlerini ve propagandalarını da geniĢ bir çerçevede sunmaktadır.

Fortna (2011), “Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Okumayı Öğrenmek” isimli kitabında Türkçe okuma kitaplarını ele almakta ve Osmanlı Devleti‟nin son dönemi ile erken cumhuriyet dönemlerinde yapılan dilde sadeleĢme hareketini ve Türkçenin geliĢimini kitaplar üzerinden değerlendirmektedir. Ġki dönem arasındaki dil mücadelesinin kitaplara yansımasının ele alındığı çalıĢmada okuma üzerinden çocukların ne Ģekilde eğitildiği anlatılmaktadır.

Yukarıda adı geçen çalıĢmaların yanında pek çok çalıĢma daha tezimize kaynaklık etmekle birlikte yabancı ve gayrimüslim okullarında Türkçe eğitim ve öğretimini doğrudan ve düzenli olarak ele alan bir çalıĢmaya rastlanmamıĢtır. Bu çalıĢma ile alandaki eksik noktalardan birinin daha tamamlanacağı düĢünülmektedir.

BÖLÜM II

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Maarif Salnameleri ve Eğitim Tarihimizdeki Önemi

“Salname, bir yıllık olayları ele alan yayınlar için kullanılan bir tabirdir. “Yıl” anlamına gelen Farsça “sâl” ile “mektup veya kitap” anlamlarında kullanılan yine Farsça “nâme” kelimelerinin terkibinden oluĢan bu tabirin tam karĢılığı “yıllık”tır. Osmanlı Devleti'nde ilk resmî salname, hicrî 1263 (miladi 1847) senesinde neĢredilmiĢtir” (Pakalın, 1983, s. 105-106). 1847‟den 1922‟ye kadar çeĢitli Ģekillerde yayınlanan salnameleri Ģu Ģekilde sıralayabiliriz:

1. Devlet Salnameleri / Umumi Salnameler / Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmanîyeler 2. Vilayet Salnameleri

3. Nezaret ve Resmî Kurumların Salnameleri 4. Özel Salnameler

ÇalıĢmamıza kaynaklık eden 1316 H tarihli maarif salnamesi (salname-i nezaret-i maarif-i umumiye) üçüncü grup salnameler arasında yer almaktadır. SNMU toplamda altı adet olmakla birlikte 1320 H (1902/1903 M) yılına ait olan maarif salnamesi günümüzde mevcut değildir. Kayıtlarda 1898–1903 tarihleri arasında altı kez yayınlandığı belirtilmesine rağmen 1902 yılına ait defter bulunamamıĢtır (Duman, 2000, s. 8). Ġlki 1316 H (1898/1899 M) yılında yayınlandığı ve 1321 H (1903/1904 M) yılına kadar her yıl neĢredildiği belirtilmektedir. Maarif salnamelerinin sayfa sayıları: 1316 H yılı 1257 s. ; 1317 H yılı 1496 s. ; 1318 H yılı 1677 s. ; 1319 H yılı 985 s. ; 1321 H yılı 740 s.‟dır.

Maarif salnameleri “mukaddime” (giriĢ) bölümüyle baĢlar. Bu bölümde hazırlanma gerekçesi ve salnamenin öneminden bahsedilir. Sonrasında o seneye ait gün ve vakitlerin ayrıntılı olarak verildiği bir takvim yer alır. Osmanlı tuğrasının bulunduğu bir sayfayla

baĢlayan maarif salnameleri konu ve sistem açısından hemen hemen aynı olmakla birlikte yıllara göre tablo hâlinde verilen istatistiklerde değiĢiklikler göstermektedir.

Maarif salnameleri Osmanlı Devleti‟nin eğitim, öğretim ve kültür hayatını yansıtan zengin içerikli kaynaklardır. Bu kaynaklardan yararlanarak Ģu bilgilere ulaĢılabilmektedir:

- Osmanlı Devleti‟nin Eğitim Tarihi - Talimatnameler

- Maarif TeĢkilatı

- Tanzimat‟tan Ġtibaren Görevli Maarif Nazırları - Maarif TeĢkilatındaki Görevli Memurlar - Maarif TeĢkilatında Kalemler

- Ders Programları - Bazı Derslerin Ġçerikleri

- Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları - Müslim, Gayrimüslim ve Yabancı Okullar

- Kütüphaneler ve Kütüphanelerde Bulunan Kitap Sayıları - Resmî ve Özel Gazeteler

- Müzeler ve Müzelerin ÇalıĢmaları - Rasathane ve Rasathanenin ÇalıĢmaları

- Matbaalar ve Basılmasına Ġzin Verilen Kitaplar - Ġstanbul‟da Bulunan Bazı Mekteplerin Fotoğrafları - Osmanlı Devleti‟nin Sınırlarını Gösteren Harita

ÇalıĢmamıza kaynaklık eden 1316 H tarihli salnamenin yararlanılan kaynağında 2 sayfa eksiktir. “Tarihçe” baĢlığıyla verilen Osmanlı Devleti‟nin eğitim tarihini anlatan ilk iki sayfası bulunmamaktadır. Osmanlı Devleti‟nin sınırlarını gösteren harita da bu salnamede yer almamaktadır.

Maarif salnamesinde ağırlıklı olarak Ġstanbul‟un eğitim ve öğretim faaliyetleri yer almakla birlikte diğer Osmanlı vilayetlerinin eğitim durumu da geniĢ yer tutmaktadır. Sancak sancak ya da vilayet vilayet baĢlıklar atılarak günümüzde kullanıldığı Ģekliyle o ile bağlı olan ilçelerde bulunan bazı okullar ve bu okulların öğrenci, öğretmen ve bazen de hademe sayıları verilmiĢtir. Ayrıca öğrencilerin Müslim ya da gayrimüslim olarak kaç kiĢi oldukları ve eğer ücretli öğrenciler de okuyorsa ücretli ve ücretsiz okuyanların sayıları tablolar hâlinde belirtilmiĢtir. Bununla birlikte o ilde bulunan yabancı okullar ve

gayrimüslim okulları tablolar hâlinde ayrı olarak verilmiĢ Ģu baĢlıklar altında özellikleri yazılmıĢtır:

- Liva - Kaza

- Mektebin ismi

- Mektebin mensup olduğu cemaat - Namına ruhsat verilmiĢ olan müdür - Mektebin Derecesi

- Adet-i Talebe

- Mektebin Tarih-i KüĢadı - Ruhsatname Tarihi

Bu bilgilerden yola çıkarak o dönemde var olan yabancı okullar ile gayrimüslim okulları hakkında fikir sahibi olunabilmektedir. Bununla birlikte çalıĢmamızın konusunu oluĢturan yabancı okullar ve gayrimüslim okulları hakkında istatistikî bilgiler yoğunlukta olup ayrıntılı bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Türkçe dersleriyle ilgili haftalık ders saatleri okulların ders programlarında belirtilmiĢtir. Yine bazı okulların ders programları verildikten sonra bu derslerin iĢleniĢi ve uygulanıĢıyla ilgili bilgiler verilmektedir. “Türkçe” baĢlığı altında verilen Türkçe dersleriyle ilgili açıklamaların bulunduğu talimatlar da salnamede bulunmaktadır. Dersin içeriği, yöntem ve teknik bakımından iĢleniĢi, vb. bilgiler, Osmanlı Devleti‟nin eğitim-öğretim faaliyetleri hakkında fikir sahibi olmamızı sağlamaktadır.

2.2. Osmanlı Devleti Eğitim-Öğretim Faaliyetleri

Eğitim-öğretim faaliyetleri bir ülkenin geleceğine yön veren en önemli unsurlardandır. Hemen hemen her tarih kitabında yazan bilgilerden anlıyoruz ki Osmanlı Devleti de eğitime oldukça önem vermiĢtir. Eğitim sisteminin özellikle Yükselme Dönemi'nde Fatih Sultan Mehmet‟in kurduğu medreselerle birlikte geliĢme gösterdiği anlaĢılmaktadır. Ancak son dönemlerde medreselerdeki eğitimin kalitesi düĢmüĢtür ve Avrupa‟daki geliĢme ve değiĢmelerle özellikle Rönesans ve Reformun getirdiği yenilikler ile yeni dünya anlayıĢı Osmanlı aydınlarını eğitim alanında çeĢitli reformlar yapmaya itmiĢtir. Ancak bunlar ya yüzeysel kalmıĢ ya da gayrimüslim okulların lehine sonuçlar doğurmuĢtur. Özellikle Tanzimat ile birlikte dıĢ güçlerin de etkisiyle yabancı ve gayrimüslim mekteplerinin sayısı ve faaliyetlerinde artıĢlar gözlenmektedir. Osmanlı Devleti‟nin baĢlangıçta göz ardı ettiği

sonrasında ise denetlemeye bir anlamda gücü yetmediği bu okulların zamanla Osmanlı Devleti‟ne zarar veren bir güç hâline gelmeye baĢladığı görülmektedir. Akyüz (1970, s. 122), çalıĢmasında çeĢitli belgelerden yararlanarak önemli tespitlerde bulunmaktadır:

2.Yabancı okulların çabaları başlıca üç amaca yönelmektedir.

a.Müslümanların merkezi idareyle olan manevi bağlarını ve her vesile ile devletin temellerini sarsmaya çalışmak. Protestan okullarının Kurtuluş Savaşı yıllarında Pontusçuluk hareketine yataklık etmeleri de böyle bir politik amacın devamıdır;

b.Çıkarları kendilerinin çıkarları ile çatışan diğer yabancı okulların nüfuzunu silmeye çalışmak. Bu, yabancı devletlerin Osmanlı toprakları üzerinde birbirlerine karşı giriştikleri bir mücadeledir;

c.Yabancı okulların üçüncü amacı çevrelerinde dinlerini yaymak ve dolayısıyla İslam dini ile mücadele etmektir. Genellikle çok mutaassıp olduğu kabul edilen Osmanlı toplumunda en ücra köy ve kasabalara varıncaya kadar bu okulların halkın dini aleyhinde propagandalara girişebilmeleri, üzerinde düşünülecek bir konudur.

Bu tespitlerden de anlaĢılacağı üzere bu okulların kurulma amaçları vardır. Bu amaçların kötü niyetli olduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti‟ne zarar verecek amaçlar için kurulan bu okullar baĢta önemsenmemiĢtir. Zaman içinde devlete verdikleri zararlar anlaĢılmıĢ ve çeĢitli düzenlemelerle bu okulları denetleme yoluna gidilmiĢtir.

Osmanlı Devleti‟nde eğitim-öğretim faaliyetlerinin Maarif Nezareti eliyle sürdürüldüğü görülmektedir. Maarif Nezareti, 1898-1904 yılları için Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye adıyla, ülke çapında önemli eğitim, öğretim yıllıkları yayınlamıĢtır. Bu belgeler ülkenin eğitim durumunu rakamsal olarak ve topluca gösterdikleri için, eğitim sorunlarının daha iyi anlaĢılıp değerlendirilmesine yardımcı olmuĢtur (Akyüz, 2012, s. 226). Bu bilgilerden yola çıkarak Osmanlı Devleti‟nde Türkçeye genel bir bakıĢın yanı sıra yabancı ve gayrimüslim okullarında Türkçe dersine verilen yeri görmek amacıyla ilk kez yayınlanan maarif salnamesi olan 1316 H tarihli maarif salnamesinden yararlanılmaktadır. Maarif salnamesi, bir anlamda okulların, öğretmenlerin, öğrencilerin ve ders programlarının tespitlerini yaparak çeĢitli talimatnamelerle bu olumsuz faaliyetlerin ortadan kalkmasına katkı sağlamaktadır. Ders programlarından dersin iĢleniĢine kadar ayrıntılara yer vermektedir. Bu ayrıntıların uygulanıp uygulanmadığı, denetleyen teftiĢ birimlerinin oluĢturulduğu yine maarif salnamesinde kiĢi adlarına kadar açık ve net bir Ģekilde görülmektedir. Ders programlarında kaç saat Türkçe dersinin olduğu, iĢleniĢi belirtilmiĢ; ayrıca Türkçe okutulacak derslerin isimleri yazılmıĢtır. Hangi sınıfta nasıl bir öğretim yöntem ve metoduyla Türkçe dersinin iĢleneceğinin ayrıntılı olarak anlatıldığı maarif salnamesinde o dönemde pedagojik formasyona verilen önemi de bir anlamda göstermektedir. Öğretmen okullarına alınacak öğrencilerin özelliklerinden tutun da öğretmenin vasıflarını anlatan bölümlere kadar bilgiler barındıran maarif salnamesinde

öğrencilere öğretimin yanı sıra ahlaki eğitimin de ne Ģekilde verileceği ayrıntılarıyla anlatılmıĢ; yaptırımları tek tek açıklanmıĢtır. Müdürün, bahçede dahi öğrenci davranıĢlarından sorumlu tutulması bunun en güzel örneklerinden birini oluĢturmaktadır. Talimatlarda yer alan Türkçe bilmeyen öğrencilerin sınavdan geçemeyeceği Ģartının konulmuĢ olması Türkçenin mutlaka öğrenilmesi gerektiğini açıklar nitelikte olduğu düĢünülmektedir. Yabancı okullar ve gayrimüslim okulları ile Türkçe derslerinin o dönemdeki Osmanlı eğitim-öğretim sisteminde ne kadar yer bulduğu araĢtırmamızın konusunu oluĢturmaktadır. Bu sebeple o dönemdeki dil politikalarına bakmanın faydalı olacağı düĢünülmektedir.

Selçuk Türklerinin Farsçayı resmî dil olarak almalarına karĢı Osmanoğulları hükümet iĢlerinde Türkçeyi kullanmıĢlarsa da bu dil hiçbir müessesede halka öğretilmezdi; mekteplerde ve medreselerde yalnız Arapça hâkimdi (Ergin, 1977, s. 3). Türkçe eğitim dili olarak Osmanlı Devleti‟nde Fatih‟in Ġstanbul‟un fethinden sonra hazırlattığı kanunnameleri ve kurduğu “Enderun Mektebi”nde derslerin Türkçe olması (ġimĢek, 2014, s. 741) umut vaat ederken Ergin (1977)‟in tasnifinde belirttiği tespitler çarpıcıdır:

Birinci kısım : Araplaşma ve iskolastik tedris devridir. İstanbul’un fethi tarihi olan 758 - 1453’den başlar 1938 senesi sonuna kadar 465 sene sürer. Bu devir millî değil daha ziyade dinidir. Hele Türkçeye hiç kıymet verilmemiş, Türkün öz dili mekteplere ve medreselere asla sokulmamıştır.

İkinci kısım : Garplılaşma ve yenilik devridir. Bizde ilk Garplılaşma hareketi tarihi sayılan 1187 - 1773 den 1923 e kadar 150 sene sürer. Bu devrede ne tamamıyla millî, ne tamamıyla dini diyemeyeceğimiz gibi yine tam manasıyla garplılaşmak da sayamayız. Osmanlıca adı altında Türkçe mekteplere girmiş, fakat Arapça, Farsça, Fransızca ve İngilizce ile birlikte yaşamıştır.

Üçüncü kısım : Türkleşme ve milliyetçilik devridir. 1923’te ve cumhuriyetle layıklık esasının kabulüyle başlar. Arapça ve Farsça mektep programlarından çıkarılmış, Osmanlıca terk edilerek doğrudan doğruya açık ve sade Türkçeye ehemmiyet ve kıymet verilmiştir.

1316 H tarihli maarif salnamesinin araĢtırma konumuz olmasından dolayı tarih olarak kapsamımız yukarıda bahsi geçen ikinci kısım olacaktır. Dünyada adı milliyetçilik olan bir akım baĢlamıĢ ama henüz Osmanlı bundan haberdar değildir. Bu akımın etkisiyle Akyüz (2012, s. 173)‟ün de belirttiği gibi 1856 Islahat Fermanıyla azınlıklar cemaat ve özel okullar açma ve geliĢtirmeye izinli olmuĢlar; ancak okulların öğretim biçimi ve öğretmenlerin seçilmesi padiĢahın seçtiği üyelerden oluĢan ve azınlıklardan da üye bulunan Maarif Meclisi‟nin nezaret ve teftiĢi altında bulunacaktır.

Maarif Nezareti çeĢitli okullar açmakla birlikte görevlerinin ne olduğuyla ilgili resmî vesika 3 Mart 1861 tarihinde “Maarif Nezaretinin Vazifelerine Dair Mevad” adı altında Nezarete yollanmıĢtır. Buna göre:

1) Harbiye, Bahriye ve Tıbbiyeden maada bütün okullar Maarif Nezaretine bağlı olacaklardır. 2) Okullar üç dereceye ayrılmışlardır: a) Sıbyan, b) Rüşdiye, c) Çeşitli fenlere ait mektepler (Mekatıp-i fünun-u mütenevvia). Sıbyan okullarında Müslim ve gayrimüslim ayrı olacaktır. 3) Rüşdiyelerde talebeler karışık (Müslim, gayrimüslim) olacak ve devlete yararlı fenlerle, üst

dereceye girmek isteyenler için bazı temel bilgiler öğretilecektir.

4) Üçüncü derecedeki okullarda her türlü ilim ve fenler okutulacak ve bu okullar da karışık olacaktır.

5) Sınıf geçme imtihanla olacaktır.

6) İkinci ve üçüncü dereceli okullarda öğretim dili Türkçe olacak ve öğretmenlerin bu dili iyi bilme şartı aranacaktır.

7) Evvelce kurulmuş olan Meclis-i Maarif’ten başka nazırın emrinde üyeleri Müslim ve gayrimüslim olan bir Meclis-i Muhtelit kurulacaktır. Meclisin vazifesi yukarıdaki maddeleri uygulamak, mevcut okulların nizamnamelerini tamamlamak ve yapılan işleri Meclis-i Ali Tanzimat’a bildirmektir (Berker‟den aktaran Kodoman, 1988, s. 16-17).

Bu vesika darülfünunlara yer vermemekle birlikte Osmanlı eğitim sistemi içinde derece derece okulların yerlerini göstermekte ve bu okullarda okuyacak öğrencilerin özeliklerini özetler niteliktedir. Ayrıca öğretmenlerin ve okulların da özelliklerinden özetle bahsedilmektedir. Sıbyan mektepleri üstündeki okullarda yabancı ve gayrimüslimlerle karma bir eğitim-öğretim yapılması, Meclis-i Muhtelit‟te yabancı ve gayrimüslimlere de yer verilmesi eğitimin birleĢtirici bir unsur olarak kullanıldığını gösteren önemli bir nokta olarak karĢımıza çıkmaktadır.

Burada dikkati çeken bir diğer nokta ise eğitimde milliyetçilik kavramına vurgu yapar nitelikte ikinci ve üçüncü dereceli okulların öğretim dilinin Türkçe olması ve öğretmenlerin Türkçeyi iyi bilmesi gerektiği Ģartının aranmasıdır. Nitekim öğretim dilinin Türkçe olması Ģartının getirildiği bu okullarda, yabancı ve gayrimüslim öğrencilerin bulunduğunun göz ardı edilmemesi gerekmektedir.

Osmanlı tebaasının ve yabancıların özel okul açmasını düzenleyen maddeleri içeren 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi de bu okulların denetimini göstermesi açısından büyük önem taĢımaktadır. 129. ve 130. maddelerinde yer alan düzenlemeler Ģöyledir:

Md. 129- Özel okullar, toplumlar ya da Osmanlı veya yabancı devletlerin tebaası fertler tarafından ücretli veya ücretsiz olarak kurulan okullardır. Masraflarını kurucuları ya da bağlı oldukları vakıfları karşılar. Kurulmasının şartları şunlardır:

a) Bu okullarını öğretmenlerinin elinde Maarif Nezareti tarafından ya da mahalli maarif idaresi tarafından verilmiş şahadetname bulunması,

b) Bu okullarda terbiye ve ahlak kurallarına ve politikaya (Devletin politikası) aykırı ders okutturulmaması ve ders programları ve kitaplarının Maarif Nezareti ya da mahalli maarif idaresi ve vali tarafından tasdik edilmesi,

c) Maarif Nezareti ya da mahalli maarif idaresi ve vali tarafından resmî izin verilmesi.

Md. 130- Özel okullarda çocukların uygunsuz hareketleri ve tembellikleri nedeniyle dövülmesi ve onlara yakışıksız sözler söylenmesi yasaktır. Bu tür çocuklar özel talimata göre cezalandırılacaktır (Akyüz, 2012, s. 173).

Bu nizamnamenin bazı maddeleri itibariyle zaman zaman kısmî değiĢikliklere uğradığı görülmekte ve tezimize kaynaklık eden 1316 H tarihli maarif salnamesinde “Nizamat ve Talimatlar” baĢlığı altında ayrıntılı bir Ģekilde yer almaktadır. Bu baĢlık altında üç sayfa süren “Kararname”nin ardından “Nizamname” alt baĢlığıyla,

1. Fasıl: Mevad-ı Esasiye

2. Fasıl: Heyet-i Ġdare ve Muallimeyn 3. Fasıl: ġerait-i Kabul

4. Fasıl “Tedrisat”

5. Fasıl: Mekteb-i Mülkiyenin Meharici Olan Memuriyetler 6. Fasıl: Mevad-ı Muhtelife

Bu maddelerin haricinde bir de mekteb-i mülkiyenin leyl kısmından bahseden “Madde-i Zeyliye” baĢlığı vardır.

Osmanlı Devleti bu nizamnamelerle okulların uyması gereken kuralları açık ve ayrıntılı Ģekilde belirtmiĢ olmakla birlikte bu okulların kurallara ne kadar bağlı kaldığı ve bu hakları ne yönde ne için kullandığı tartıĢmaya açık bir konu olmaya devam etmektedir.

Mutlakiyet Dönemi‟ne bakacak olursak Akyüz (2012, s. 240)‟ün de belirttiği gibi bu dönemde gayrimüslim ve yabancı okulların sayılarıyla birlikte faaliyetleri de artıĢ göstermektedir. Öyle ki 1887‟de kurulan Gayrimüslim ve Yabancı Okullar MüfettiĢliği uzun yıllar sadece bir kiĢi ile hizmet vermiĢti ve birçok ilde eğitim örgütü bulunmuyordu (Mutlu, 2005, s. 374). Gayrimüslim ve yabancı okulların eğitim-öğretimi, faaliyetleri, denetimi vb. konularda pek çok çalıĢma bulunmaktadır; ancak konu dıĢı kaldığı düĢünülerek ayrıntıya girmek uygun görülmemekle beraber 1316 H tarihli maarif salnamesinin 149. sayfasında yer alan Ģu madde dikkat çekicidir:

Kırkıncı madde: Mekatib-i gayri müsellime muallimlikleri için memalik-i şahanede mekatib-i millîyeden şahadetname hâiz olan kimseler mekatib-i ecnebiyede tahsil etmiş olanlara tercih olunur. Ve şahadetnamesi olmayıp fakat hal ve şanına hükümetçe emniyet edilenler maarif idaresinde bil-imtihan şahadetname ahiz ettikleri halde muallimlikde istihdam olunur. Mekatib-i ecnebiye şahadetnamesine hamil olanların hasen niyet ve maksadına hükümetçe emniyet hâsıl olduktan sonra şahadetnameleri tasdik olunur.

Bu maddeden anlaĢılacağı üzere millî okuldan mezun olan öğrencilerin, yabancı okuldan mezun olan öğrencilere öğretmenlik yapmaları konusunda tercih edildiği açıkça belirtilmektedir. Ayrıca yabancı okullardan mezun olan öğrencilerin niyet ve maksadına

bakılarak hükümetçe araĢtırılıp eğer niyeti iyiyse öğretmenlik yapmalarına izin verileceği belirtilmektedir. Sadece bu maddeye bakarak bile yabancı okuldan mezun olan öğrencilere ihtiyatlı yaklaĢıldığı, iyice araĢtırılarak iĢe alınmaları gerektiği, niyetlerinin hâlis olup olmadığının anlaĢılması gerektiği yargısı çıkmaktadır.

2.3. II. Abdülhamid Devri Eğitim Politikası

Genel olarak Türk Eğitim sistemi ile yabancı ve gayrimüslim okullarına kısaca göz attıktan sonra 1316 H tarihli salnamenin yayınlandığı dönemin hükümdarı 2. Abdülhamid devri eğitim politikasına da bakmanın faydalı olacağı düĢünülmektedir.

Hükümdarlık sürecini kapsayan 31 Ağustos 1876-27 Nisan 1909 tarihleri Osmanlı Devleti‟nde zor zamanların ve değiĢimlerin yaĢandığı bir dönemdir. Bu tarihler arasında 1. MeĢrutiyet Dönemi, Mutlakiyet Dönemi gibi Osmanlı Devleti tarihinde önemli yer tutan geliĢmeler yaĢanmıĢtır. Bu dönemlerin eğitime yansımaları da aynı Ģekilde önemli ve farklılıklar getirir niteliktedir. Genel bir çerçeveden bakacak olursak Abdülhamid döneminin yanlıĢ anlaĢıldığına vurgu yapan Armağan, yazısının “Milleti cahil bıraktı.” maddesinde 2. Abdülhamid dönemi eğitiminden Ģöyle bahsetmektedir:

Bilinenin aksine, Osmanlı tarihinin en canlı eğitim hamlesi, Abdülhamid dönemine rastlar. Sevan Nişanyan’ın hesaplamalarına göre Türkiye, Abdülhamid dönemiyle kıyaslanabilecek bir okullaşma düzeyine yeniden ancak 1950’li yıllarda ulaşabilmiştir. Mesela 1895’te TC sınırlarına tekabül eden bölgede bine yakın (835) ortaokul ve lise bulunuyorken 1923’te bu sayı 95’e düşmüştür. 1895’teki yüz bine yakın öğrenci sayısı (97.837), 1950-51 sezonunda aşağı yukarı aynı seviyede seyretmektedir (90.356). Öncesiyle kıyasladığımızda Abdülhamid dönemindeki eğitim patlaması daha görünür hale gelir. Tahta geçtiği yıl 250 olan rüşdiye sayısı 1909’da 900’e, 6 olan idadi sayısı 109’a çıkmıştır. 1877’de İstanbul’da sadece 200 tane modern ilkokul varken 1905’te 9 bine çıkmıştı. Her yıl ortalama 400 ilkokul açılmıştır ki, bu, Cumhuriyet döneminde bile kırılamamış bir rekordur1.

2. Abdülhamid döneminde bu yazıdan da anlaĢılacağı üzere eğitim alanında oldukça ilerlemeler kaydedilmiĢ; artan okul sayısı, yabancı ve gayrimüslimlerin aynı okullarda okuması, öğrencilerin öğretimlerinin yanı sıra eğitimlerine de önem verilmesi ve eğitim programındaki düzenlemeler, Türkçenin artık zorunlu bir ders olması olumlu geliĢmelerin baĢında yer almaktadır. 2. Abdülhamid‟in dile bakıĢ açısının Türkçe dersinin öğretiminde etkili olduğu düĢünülmektedir. 2. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti için yeniliklerin olduğu bir dönemdir. Sadoğlu (2010, s. 87), 2. Abdülhamid‟in Ġslamiyeti birleĢtirici unsur

1

Mobil Zaman. 2 Aralık 2014 tarihinde mobil.zaman.com.tr/Mustafa-armagan/abdulhamid-hakkında-yanlıs-bildigimiz-10-sey_815274.html, sayfasından eriĢilmiĢtir.

olarak görüp baĢta Arapçanın resmî dil olması isteğini dile getirdiğinden bahsederken yine Abdülhamid‟in baĢta olduğu Tanzimat Dönemi‟nde, Kanun-i Esasiyle birlikte Türkçenin resmî dil olması da kabul edilmektedir2

.

Özellikle Panslavizmle birlikte ortaya çıkan milliyetçilik akımları yine bu döneme rastlamaktadır. Milliyetçilik bilinciyle yukarıda da bahsettiğimiz gibi nizamnamelerde görülen birleĢtirici unsurlar dikkat çekici niteliktedir. Sıbyan mektebi üstündeki derecelerdeki okullarda yabancı ve gayrimüslimlerle aynı okullarda okunabiliyor olması, teftiĢ kurulu olan Meclis-i Muhtelit‟de yer alan yabancı ve gayrimüslimler, ulus bilincinin Osmanlı‟daki varlığını göstermektedir. Ayrıca, özellikle Abdülhamid Devri‟nde, okullarda Türkçe ders yapılmasına ve Türkçe derslerinin ders programlarında yer almasına verilen önem, okullardan Ģahadetname alabilmek için Türkçenin tekellüm ve kıraatı Ģartı3

, imtihanların Türkçe yapılması, memur olabilmek için yine Türkçe bilme Ģartı vb. gibi kurallar, milliyetçilik fikrini düĢündürdüğü gibi Türkçenin, Osmanlı Devleti‟nde birleĢtirici unsur olarak kullanıldığını ispatlar niteliktedir.

Dil, toplumların ulus olmasında baĢlıca etkenlerden biridir. Bu yüzden psiko-sosyolojik bir olgudur. Aynı toprak parçasında oturan, aynı inanç kaynağından beslenen ve aynı tabiatı benzer Ģekildeki sembollerle anlayıp anlatan, birbirlerine ta deruni bağlarla sinir sistemleri ile raptedilmiĢ olan insanların çözümü; dini değerlerinden sonra dil yapılarının yıkımıyladır (Tozlu, 1991, s. 290). Ġmparatorluk üzerindeki farklı grupların ayrı birer ulus oluĢları kendilerine ait dillerinin varoluĢu ve bu dilleri kullanmalarıyla ilgili olduğu düĢünülmektedir. BirleĢtirici unsur dildir.

2.4. II. Abdülhamid Devri Eğitim-Öğretim Faaliyetlerinde Türkçe Dersleri

YetiĢme ve öğrenmenin temeli dile dayandığından o aynı zamanda pedogojik bir olgudur (Tozlu, 1991, s. 289). Türkçe dersine geç de olsa eğitim-öğretimde önem verildiği görülmekle beraber medreselerde Türkçenin ihmal edildiği de çoğunlukla dile getirilen hususlardan biridir. Türkçenin Arapça gibi klasik bir dil olmamasının sebebini medreselerde Türk dilinin okutulmamasına bağlayanlar da vardır4

(Akgündüz, 2012, s. 78). Osmanlı Devleti‟nde devrin getirdiği etkilerle geç de olsa bunun farkına varmıĢ, Sultan 2.

2

Ayrıntılı bilgi için Prof. Dr. Ayfer ÖZÇELĠK Osmanlı Mebusan Meclisi‟nde “Türkçe” TartıĢması (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1270/14622.pdf: 10/03/2013) adlı makaleye bakınız.

3

Bknz. 1316 H Salname s.87 : “…Altıncı madde: Ġmtihan aleni olmayıp yalnız Türkçe olarak Ģifahen icra olunur…”

“Yedinci madde: ...imtihanı vermek isteyen Türkçe tekellüm ve kıraat etmeye muktedir olmak Ģarttır.”

4

Abdülhamid tarafından yayınlanan resmî bir emirle, imparatorluktaki mahallî ve yabancı tüm okullar Türkçeyi zorunlu ders olarak okutmakla yükümlü tutuldu (Kushner‟den aktaran Sadoğlu, 2010, s. 91).

1893 yılında yabancı ve gayrimüslim okul açmak padiĢahın iznine bağlandı (Sadoğlu, 2010, s. 91). Bundan sonraki adım olan eğitimde Türkçenin zorunlu oluĢunu Açık (2013, s. 143), Ģu ifadelerle belirtmektedir:

İmparatorluk içindeki tüm ilköğretim kurumlarında Türkçeyi mecburi kılma 1894 yılında II. Abdülhamid tarafından yayımlanan resmî bir emirle başlamıştır. Öncesinde İmparatorluk sınırları dâhilinde Müslim ya da gayrimüslimler tabi oldukları devletin dilini eğitim kurumlarında öğretme zorunluluğu olmadığı gibi bu yolda herhangi bir gayret veya çalışmada yapılmamıştır. Özellikle gayrimüslimler bu serbestlikten sonuna kadar yararlanmışlar ve kendi dillerinde eğitimi cumhuriyet dönemine ve sonrasına kadar taşımışlardır. Müslüman topluluklar içerisinde bazı milletler Boşnaklar veya Araplar örneğinde olduğu gibi kendi dillerinde eğitim kurumlarına sahip olmuş ve geçen asırlar içerisinde dil kaybı yaşamamışlardır.

2. Abdülhamid döneminde baĢta Arapça ön plana çıkarılmak istense de sonrasında Türkçenin birleĢtirici unsur olarak görülüp yabancı okullarda ve gayrimüslim okullarında zorunlu ders olarak okutulması hakkında kanunların çıktığını görmekteyiz. 1316 H maarif salnamesinde de yabancı okullarda ve gayrimüslim okullarında Türkçenin zorunlu olduğu açık ve net bir Ģekilde talimatlarla düzenlendiği görülmektedir.

Tanzimat Dönemi‟nde Türkçeye verilen önem açıkça görülmektedir:

Osmanlı Devleti’nde Türkçenin resmî dil olarak kanunlaşması ilk anayasa olarak kabul edilen “Kanun-i Esasi”nin 18. maddesiyle gerçekleşmiştir. 1876’da çıkan anayasanın bahsi geçen maddesi: “Teba-i Osmanîyenin hidemat-ı devlette istihdam olunmak için devletin Lisan-ı resmîsi olan Türkçe'yi bilmeleri şarttır.” şeklindedir. Burada üzerinde durulması gereken “… devletin lisan-i resmîsi…” ifadesidir. Ayrıca aynı anayasanın 57. maddesi “Parlâmentoda yapılacak konuşmaların Türkçe olması”; 68. maddesi, “Milletvekili seçilebilmek için Türkçe bilme şartı”nı getirmiştir. Böylece Türkçenin resmî dil olarak anayasada yer aldığı ilk maddeler bunlar olmaktadır. Bu anayasanın bir anda oluştuğunu söylemek doğru olmaz. Osmanlı Mebusan Meclisi’ndeki uzun Türkçe tartışmaları bu maddelere zemin hazırlamıştır

(ġimĢek, 2014, s. 741). 5

Türkçenin kanunla resmî dil olarak ilan edilmesinin yanı sıra maddede geçen parlamentoda yapılacak konuĢmaların Türkçe olması ve milletvekili seçilme Ģartları arasında Türkçe bilme Ģartının olmasının kanunla belirlenmesi Osmanlı Devleti‟ndeki Türkçenin yerini görme açısından önemlidir. Türkçenin, milleti temsil eden vekilinde aranan Ģartlardan biri olması ve mecliste yapılacak konuĢmaların Türkçe olması, birçok farklı etnik grubu içinde barındıran ve dahası kendi dillerini kullanan bu gruplara rağmen Türkçenin kullanılıyor olması birleĢtirici ve bütünleĢtirici bir unsur olarak Türkçenin seçildiğini göstermektedir. Nitekim anayasada yer alan bu kanunların ardından eğitim dili olarak Türkçeye bakıĢ da

5

Ayrıntılı bilgi için Prof. Dr. Ayfer ÖZÇELĠK Osmanlı Mebusan Meclisi‟nde “Türkçe” TartıĢması (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1270/14622.pdf: 10/03/2013) adlı makaleye bakınız.