Tarihin ilk çağlarından beri etkileĢimde bulunan toplumlar dil anlamında birbirlerinden etkilenmiĢlerdir. Gerek ticari gerek dinî gerekse farklı nedenlerle iletiĢim hâlinde olan topluluklar birbirlerinin dilini öğrenme ihtiyacı duymuĢlardır. BaĢta sadece konuĢma becerisini edinmek amaçlı olduğu düĢünülmekte olan yabancı dil öğreniminde zamanla yazılı kaynakların da oluĢturulduğu görülmektedir. Yabancı dil olarak Türkçenin öğretimiyle ilgili bilinen ilk kaynak KaĢgarlı Mahmut‟un yazdığı Divan-ı Lügati‟t-Türk (DLT) adlı Türkçe-Arapça sözlüktür. Yabancı dil öğretimine yönelik Türk kaynakları arasında DLT‟den daha önce Türkçenin öğretimine yönelik bağımsız bir eser olmadığı görülmektedir (Melanlıoğlu, 2008, s. 475). KaĢgarlı Mahmut, Türkçenin hayalinde kurduğu gibi koca bir cihan dili olmasını istemektedir. Ona göre herkes Türk dilini öğrenmeli ve Türkçe konuĢmalıdır (Kitapçı, 1995, s. 126). Tarihsel süreçte zaman zaman yabancı dil olarak Türkçenin öğretilmesini amaçlayan farklı kaynaklar karĢımıza çıkmakla birlikte kimi dönemlerde de çeĢitli nedenlerle Türkçenin geri plana itildiği görülmektedir. Osmanlı Devleti Dönemi‟ne gelindiğinde devĢirme yoluyla Yeniçeri Ocağı‟na alınan Hıristiyan çocuklara öğretilen Türkçe, yabancı dil olarak öğretilen Türkçenin ilk örneklerini oluĢturmaktadır. Balkanlar‟a geçildikten sonra yapılan savaĢlarda tutsak edilen Hıristiyanların bir kısmının, kendiliğinden Müslümanlığa geçerek Türkçe öğrendikleri görülmektedir. Balkanlarda yaĢayan yerli halktan Türkçe öğrenenlerin sayısı da az değildir (Karal‟dan aktaran Biçer, 2012, s. 124). Hızla büyüyen ve üç kıtaya hâkim bir imparatorluk olan bu devletin dilini öğrenmek elbette cazip gelmektedir. Ekonomik, sosyal, bürokratik vb. gibi sebeplerle Türkçeyi öğrenme yoluna gitmiĢlerdir. Osmanlı Devleti ile ticari iliĢkilerini geliĢtirmek isteyen Avrupa devletleride Türkçenin yabancı dil olarak öğrenilmesine önem vermiĢlerdir (Timur Ağıldere, 2010, s. 694).
Yabancı ülkelerde Türkçe öğretimine yönelik çalıĢmalar artarak devam ederken Türk dilcilerinin Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi konusuna önem vermedikleri, bunun yerine eski dönemlerde Arapça ve Farsçayı, Tanzimat döneminden (1860) sonra da Fransızca, Ġngilizce ve Almanca gibi Batı kaynaklı dilleri öğrenmeye çaba gösterdikleri görülmektedir. Ancak bu, Türkçenin Türk dilcileri tarafından tamamen ihmal edildiği anlamına gelmez (Hengirmen, 1993, s. 7). Tanzimat Dönemi‟nin getirdiği yenilikler ve ardından gelen reformların etkileri eğitimde açıkça görülmektedir. Öyle ki dönemin getirdikleri; dünyada yaĢanan değiĢiklikler, kiĢilerin ve yöneticilerin bakıĢ açılarına etkileri, dünya görüĢünün değiĢmesi belki de ilk olarak bu dönemde eğitime yansımıĢtır. Yabancı okullar ve gayrimüslim okulları, bu nedenlerin sonucu olarak karĢımıza çıkmaktadır. Özellikle Fransız Ġhtilali ile birlikte ortaya çıkan milliyetçilik akımı, bu akımın dünyadaki yansımaları ve Osmanlı‟ya etkileri açıktır. Osmanlı Devleti‟nin bir imparatorluk olduğu göz önüne alındığında en çok etkilenen devletlerden biri olduğu anlaĢılmaktadır.
Milliyetçilik, “böl, parçala, yönet” anlayıĢı, dıĢ güçlerin etkinliklerinin ve güçlerinin artması, Osmanlı Devleti‟nin ekonomik geliĢmelerin gerisinde kalması vb. gibi pek çok nedenle birlikte açılan yabancı okullar ve gayrimüslim okulları eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanında çok farklı amaçları görev edindikleri bilinmektedir.
Yabancı okulların, nitelik ve niceliklerinin artması, faaliyetlerinin olumsuz yönde olması geç de olsa anlaĢılmıĢ ve Osmanlı Devleti önlem alma yoluna gitmiĢtir. Özellikle 2. Abdülhamid Devri‟nde yeni yabancı okulların açılmasını engelleme ve mevcutları kontrol altına alma yoluna gidildiği görülmektedir. Bu sebeple 6 Mayıs 1886 tarihinde “Mekatib-i Ecnebiyye ve Gayrimüslime MüfettiĢliği” oluĢturuldu. Okulları denetlemek ve kontrol altına almak amaçlı kurulan bu müfettiĢliğin ve bu amaçla oluĢturulan çeĢitli kurulların etkinliği tartıĢmaya açık bir konudur.
Yabancı okulların ve gayrimüslim okullarının kendi dillerini ve kendi politikalarını öğrencilere aĢılayıp Osmanlı Devleti‟ni bölme yoluna gitmesi, özellikle Osmanlı çocuklarını, Osmanlı‟ya düĢman etme politikaları ve bu sebeple önce konuĢtuğu dilden soğutup uzaklaĢtırması, çıkarılan nizamnamenin Türkçeyi koruma altına almak zorunda kalmasına sebep olmuĢtur. Ġncelediğimiz salnamede nizamnamelerle ve çeĢitli maddelerle bu açıkça görülmektedir. Öyle ki 2. Abdülhamid, Türkçenin öğretilmesi gerekliliğinin farkına varmıĢ olacak ki “AĢiret Mektepleri” ni kurarak aĢiret reislerinin ve ileri gelenlerin
çocuklarını çeĢitli teĢviklerle Ġstanbul‟a getirterek Türk dilini ve kültürünü öğretme yoluna gitmiĢtir.
Türkçe eğitimi ve öğretimine verilen önem artmıĢ; ayrıca Türkçe bilenlere çeĢitli ayrıcalıklar getirilmiĢtir. Yabancı okullarda ve gayrimüslim okullarında Türkçe öğretimi Ģartı konmuĢ bu kanunlarda belirtilmiĢtir. Bu okulları çeĢitli müfettiĢliklerle denetleme yoluna gidilmiĢtir. Dilin, bir toplumun fertlerini birbirine bağlayarak topluluk değil toplum yapan bir unsur olduğu gerçeğinden yola çıkılarak Türkçe öğretimine özel bir önem verilmiĢtir. Yabancı okullar ve gayrimüslim okullarında okuyan öğrencilerin Türkçeyi bilmesinin, aidiyet duygusunun kazanılmasına yardımcı olacağı düĢünülmüĢtür.
ÇalıĢmamıza kaynaklık eden 1316 H tarihli maarif salnamesi Osmanlı Devleti‟nin tümünü kapsamakta böylece Osmanlı Devbirlet‟ne bir bütün olarak bakma Ģansı elde edilmektedir. Osmanlı Devleti‟ndeki eğitim-öğretim faaliyetlerinin il il, sancak sancak ele alınması idari yapı hakkında da fikir vermektedir.
BaĢta devletin merkezi konumundaki Ġstanbul‟daki maarif idaresi, eğitim-öğretim kurumları, orada bulunan okullar, okullarda iĢlenen dersler, öğrenci sayıları, nitelikleri, öğretmen isimleri, hademe sayıları olmak üzere; il il, sancak sancak verilen maarif idaresi, çeĢitli derecelerdeki okullar, okullardaki öğrenci sayıları -Müslim ve gayrimüslim olmak üzere-, sonrasında tablo hâlinde verilen medreseler, gayrimüslim okulları, yabancı okullar, kütüphaneler, yayınlanan gazeteler gibi bilgiler, eğitim tarihine ıĢık tutmaktadır.
Bunların yanı sıra baĢlangıçta yer alan o senenin eğitim faaliyetlerini içeren eğitim takvimi, eğitim-öğretimle ilgili her Ģeyin ayrıntılarıyla açıklandığı, kiĢilerin görev ve yetkilerinin belirtildiği nizamname, ilk bakandan baĢlayarak özgeçmiĢlerinin ve görev yaptığı tarihlerinin belirtildiği eğitim bakanları, vb. gibi tarihsel bilgiler, bu yıllıkların neredeyse eğitimle ilgili her ayrıntıyı içeren, o tarihteki eğitim durumuyla ilgili önemli bilgiler veren, özel amaçlı kaynaklar olduğunu göstermektedir.
Salnamelerde derslerle ilgili ayrıntıların da verildiği görülmektedir. Özellikle Dersaadet‟te bulunan okul isimleri tek tek verilerek birçoğunun ders cetveli/programı yer almaktadır. Yine “umumi” olarak derece derece okullar verilmekte bunların da ders cetveli/programı karımıza çıkmaktadır. Verilen bazı ders cetvelllerinden/programlarından sonra kimi derslerin isimleri baĢlıklar halinde yazılarak dersin iĢleniĢi, uygulanıĢı ve içeriği ile ilgili bilgiler verildiği görülmektedir. Öğretmenlere kılavuz niteliğinde kısa kısa “tenbiyeler” de bu baĢlıklar altında yer almaktadır. Türkçe dersleri en uzun içeriğe sahip derslerden biridir.
Verilen okulların öğrenci niteliklerine bakıldığında gayrimüslim öğrencilerin de olduğu anlaĢılmaktadır. Yine Dersaadet hariç diğer il ve sancaklar için yabancı okulların ve gayrimüslim okullarının ayrı birer tablo halinde verildiği de görülmektedir.
Genel bir değerlendirme yapmak gerekirse çalıĢmamıza kaynaklık eden salnameden yabancı okullar ve gayrimüslim okullarıyla ilgili karĢımıza Ģu Ģekilde bir tablo çıkmaktadır:
Tablo 117. Osmanlı Devleti‟nde Bulunan Gayrimüslim Okullarının ve Yabancı Okulların Sayısal Verileri
Vilayet/Sancak Okul Sayısı GMÖ Öğrenci Sayısı Yabancı Öğrenci Sayısı GMÖ Yabancı Erkek Kız Erkek Kız
Edirne 50 2 3243 807 - 159
Erzurum 4 Bilgi yok. 421 22 - - ĠĢkodra Bilgi yok. “ - - - -
Adana 9 6 719 674 194 223 Ankara 21 - 2764 1746 - - Aydın 90 15 8039 3423 2792 927 Bitlis 7 - 485 370 - - Basra 1 - 141 9 - - Bağdat 5 2 530 82 440 669 Beyrut 8 21 832 - 1387 230
Cezair-i Bahri Sefid 44 2 5585 1040 67 5
Halep 34 9 938 614 397 230
Hüdavendigar 34 6 3577 2213 128 527 Diyarbakır 6 1 525 115 40 25
Selanik 1 7 2107 1558 662 240
Suriye 5 13 250 - - -
Sivas Bilgi yok. Bilgi yok. - - - -
Trabzon 31 2 990 331 137 -
Kastamonu 10 - 450 145 - -
Kosova 12 - 2140 299 - -
Konya 43 Bilgi yok. 3573 1881 - - Mamuratülaziz 19 5 867 25 178 82 Manastır 57 1 3948 1117 6 24 Musul 1 1 30 - 35 10 Van 7 3 700 85 121 90 Yanya 79 - 3609 1320 - - Ġzmit 17 2 2429 1846 172 39 Bingazi - - - - Çatalca 7 - 690 340 - - Zor - - - - Kudüs-ü ġerif 7 - 554 - - - Kale-i Sultaniye 7 - 434 296 - -
Tablo 117‟de, 1316 H tarihli maarif salnamesinde 26 vilayet ve 6 sancak olarak idari birimlere ayrılan Osmanlı Devleti‟nde gayrimüslim ve yabancı okullarla ilgili sayısal veriler özet olarak yer almaktadır. Bazı vilayetlerde bu okullarla ilgili hiçbir bilgi notunun
düĢülmediği görülmektedir. Gayrimüslim ve yabancı okullarda bulunan öğrenci sayısı ile okul sayısının en fazla olduğu vilayet Aydın‟dır. Suriye Vilayeti‟nde 13 yabancı okul bulunmasına rağmen hiç öğrencisinin bulunmaması ise dikkat çekmektedir.
Tablo 118. Osmanlı Devleti‟nde Bulunan Gayrimüslim Okulların Bağlı Olduğu Cemaat ve Yabancı Okulların Bağlı Olduğu Millet
Vilayet/Sancak Gayrimüslim Okulları/Bağlı Olduğu Cemaat Yabancı Okullar/Bağlı Olduğu Millet
Edirne Rum Fransa
Erzurum Ermeni -
ĠĢkodra - -
Adana Ermeni Amerika
Ankara Ermeni Yok.
Aydın Rum Ġngiltere
Bitlis Ermeni Yok.
Basra Musevi Yok.
Bağdat Musevi Fransa Beyrut Marunî Fransa
Cezair-i Bahr-i Sefid Rum Fransa
Halep Protestan Fransa
Hüdavendigar Rum Fransa
Diyarbakır Ermeni Amerika
Selanik Rum Fransa
Suriye Rum Amerika
Sivas - -
Trabzon Rum Fransa
Kastamonu Rum Yok.
Kosova Bulgar Yok.
Konya Rum -
Mamuratülaziz Ermeni Amerika
Manastır Rum Amerika
Musul Keldani Fransa
Van Ermeni Amerika
Yanya Rum Yok.
Ġzmit Ermeni Amerika
Bingazi Yok. Yok.
Çatalca Rum Yok.
Zor Yok. Yok.
Kudüs-i ġerif Rum Yok.
Tablo 118‟de verilen bilgilerden il il/sancak sancak yabancı okulların sayısal olarak çoğunlukla bağlı olduğu millet ile gayrimüslim okulların bağlı olduğu cemaatler genel itibariyle görülmektedir. Tabloda görülen bölgelerde yoğunlukta olan cemaat ve milletlerin faaliyetlerinin etkinliğinin ileriki tarihlerde açıkça görülmesi açılan okulların amaçsız olmadığını göstermesi açısından dikkate değerdir.
Ġncelediğimiz salnamede yabancı okullarla ilgili ayrıntılı bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak; her il/sancak adının sonunda verilen tablolarda “Mekatib-i Ecnebiyye” baĢlığıyla bir tablo bulunmaktadır. Bu tablolardan oradaki yabancı mekteplerin adedi, öğrenci sayısı, hangi millet tarafından, ne zaman, hangi ilçede kuruludğu vb. ile ilgili bilgiler edinilmektedir. Bu okullarda, Türkçe derslerinin zorunlu tutulduğu nizamnamelerle açıklandığından bu tablolar tezimizde yer almaktadır.
Yine gayrimüslim okullarıyla ilgili ayrıntılı bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak; tıpkı yabancı okullarda olduğu gb “Mekatib-i Gayrimüslime” adıyla tablolar verilmekte okulların adedi, öğrenci sayısı, derecesi, hangi cemaat tarafından kaç yılında, hangi ilçede kurulduğu vb. bilgiler elde edilmektedir. Yabancı okullarda olduğu gibi bu okullarda da Türkçe dersinin okutulmasının zorunlu olduğu görülmektedir.
Gayrimüslim öğrenci sayıları, illerde ya da sancaklarda bulunan idadilerin öğrenci sayıları verilirken de ayrıca zikredilmektedir. Gayrimüslim denilmekle birlikte bu yabancı ya da gayrimüslim kavramlarının farklılığının, okulların kuruluĢunun cemaat ya da millet tarafından olması ayrımından geldiği anlaĢılmaktadır.
Sonuç olarak; Toplam altı adet olan eğitim yıllıklarının birincisini incelenmiĢ ve içinden Türkçe dersleri ile yabancı okullar ve gayrimüslim okullarıyla ilgili bilgileri çekilerek o dönemdeki eğitim vs. ile ilgili konumuzu oluĢturan bilgiler sunulmaktadır. Osmanlı Devleti‟ne genel olarak bakıp Türkçe eğitimi ve öğretimi ile yabancı okullar ve gayrimüslim okulları inceleyip Osmanlı Devleti‟nin Türkçeye bakıĢ açısına göz attığımız çalıĢmamızda yabancı dil olarak Türkçenin ne Ģekilde yer aldığına açıklık getirmeye çalıĢtık. Böylece Osmanlı Devleti‟nde bulunan yabancı okullar ve gayrimüslim okulları ile Türkçe eğitimi-öğretimi hakkında bilgi sahibi olunmuĢtur.