T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜNøVERSøTESø SOSYAL BøLøMLER ENSTøTÜSÜ
øùLETME ANABøLøM DALI PAZARLAMA PROGRAMI
YÜKSEK LøSANS TEZø
øZMøR’DE ORGANøK GIDALARA øLøùKøN TÜKETøCø DAVRANIùLARINI BELøRLEMEYE YÖNELøK BøR ARAùTIRMA
Selin LÜLECø
DanÕúman
Prof. Dr. økbal AKSULU
iii
YEMøN METNø
Yüksek lisans tezi olarak sundu÷um “øzmir’de Organik GÕdalara øliúkin Tüketici DavranÕúlarÕnÕ Belirlemeye Yönelik Bir AraútÕrma” adlÕ çalÕúmanÕn, tarafÕmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykÕrÕ düúecek bir yardÕma baúvurmaksÕzÕn yazÕldÕ÷ÕnÕ ve yararlandÕ÷Õm eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluútu÷unu, bunlara atÕf yapÕlarak yararlanÕlmÕú oldu÷unu belirtir ve bunu onurumla do÷rularÕm.
…./…../2012 Selin LÜLECø ømza
iv
ÖZET Yüksek Lisans Tezi
øzmir’de Organik GÕdalara øliúkin Tüketici DavranÕúlarÕnÕ Belirlemeye Yönelik Bir AraútÕrma
Selin LÜLECø
Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü øúletme Anabilim DalÕ
Pazarlama ProgramÕ
Dünyada gittikçe artan sanayileúme ve bunu kazanca çevirme hÕzÕ, insan sa÷lÕ÷Õ ve çevre üzerinde büyük ölçüde sorun teúkil etmeye baúlamÕútÕr. TarÕmsal alanda üretim artÕúÕnÕ sa÷lamak ve talebi karúÕlamak için gün geçtikçe daha çok tarÕmsal yöntem denenmektedir. Bu yöntemler do÷al olmayan yollardan uygulanmakta ve keúfedilemeye çalÕúÕlmaktadÕr. TarÕmsal olarak birim alandan daha çok verim elde etmek amacÕyla çeúitli yöntemler denenmektedir. Bu anlamda artan talebi karúÕlamak esastÕr. Ancak bu yöntemleri uygularken, yararlanÕlan kimyasal girdiler ya da yapay gübreler insan sa÷lÕ÷ÕnÕ tehdit etmekte, çevresel bir tehlikeye yol açmaktadÕr. Bu noktada organik tarÕm kavramÕ oluúmuútur.
Organik tarÕm, kimyasal madde kullanmamak koúuluyla gerçekleúen bir üretim sistemidir. Üretimin her aúamasÕ kontrollü ve sertifikalÕdÕr. Üretim yöntemi olarak birçok avantajÕnÕn yanÕnda dezavantaja da sahiptir. Bu dezavantajlar tüketici talebine yansÕmakta ve bu do÷rultuda satÕn alma davranÕúÕnÕ etkilemektedir. ÇalÕúmada tüketicilerin organik gÕdalara yönelik satÕn alma davranÕúlarÕ incelenmiútir. SatÕn alma davranÕúlarÕnÕ incelerken, tüketicilerin organik tarÕma, organik ürünlere ve gÕdalara olan yaklaúÕmlarÕ da araútÕrÕlmÕútÕr. Bu sorulara cevap almak adÕna anket yolunu seçmeye gidilmiútir. Bu yolu seçmekteki amaç, araútÕrma konusunun tüketicilere yönelik olmasÕ ve hedef kitleye bu yöntemle ulaúmanÕn daha sa÷lÕklÕ olaca÷Õ düúüncesidir.
v
Sa÷lÕklÕ ve güvenli gÕda maddelerine olan talep gelecek yÕllarda daha da artacaktÕr. Tüketicilerin gÕda tercihi konusundaki bilgilenmenin bilinç do÷rultusunda yeni çözüm ve yöntemlerle desteklenmesi yararlÕ olacaktÕr. Buna ek olarak organik gÕdalarÕn fiyatlarÕndan çok bu ürünlerin kalitesi, sa÷lÕ÷a olan faydasÕ ve besin de÷eri vurgulanmalÕdÕr.
Bu öneriler ÕúÕ÷Õnda tüketicilerin satÕn alma davranÕúlarÕnÕn daha anlaúÕlÕr ve yönlendirilebilir olmasÕ beklenmektedir. Böylelikle organik pazar canlanacak, sa÷lÕk problemleri azalacak, çevre, bitki ve hayvan sa÷lÕ÷Õ büyük ölçüde korunacaktÕr.
Anahtar Kelimeler: Organik TarÕm, Tüketici DavranÕúlarÕ, Tüketici Tutumu, Organik GÕda PazarlamasÕ, SatÕn Alma Niyeti
vi
ABSTRACT Master’s Thesis
A Case Study On The Analysis Of The Consumer Behavior Towards Organic Foods In øzmir
Selin LÜLECø
Dokuz Eylül University Graduate School of Social Sciences Department of Business Administration
Marketing Program
Increasing industrialization and the rate of translation to profit, constituting a big problem on public health and environment. Many methods are tried for increasing agricultural production and meeting demands. These methods are applied in non-natural ways and tried to be invented. Agriculturally, many methods are also tried for increase yield of unit area. Meeting demands is the principle. But while applying these methods; chemical inputs and artificial fertilizers threats public health and causes environmental hazards. Organic agriculture term was formed at this point.
Organic agriculture is a production method which is not used chemical substances and every stage of the organic agriculture is certificated and under control. Organic agriculture has many advantages as many as disadvantages. These disadvantages reflect to consumer demand and affects purchasing behaviours. In this thesis, consumers purchasing behaviours have been examined related to organic foods. As purchasing analyzing, it have been searched consumers’ point of view related to organic agriculture, organic foods and products. For learning the answers, it havebeen used survey method. The aim of choicing this method is research base to be towards to consumers and it is more accredited to reach consumers by this method.
vii
The demand for healthy and safety food products will have increased rapidly in future years. It will be useful to be informed consumers about their choice to be supported with new solutions and methods in accordance with conscious. In addition, it must have been specialized organic foods’ quality, benefits for health, nutritional value instead of its price.
In the light of the foregoing, it have been waiting consumers’ purchasing behaviours to be more clear and navigable. In this way organic market will be brisk, healthty risks will be decreased and health of environmental, plants and human will be protected mainly.
Keywords: Organic Agriculture, Consumer Behaviours, Consumer Attitudes, Marketing of Organic Food, Purchase Intention
viii
øZMøR’DE ORGANøK GIDALARA øLøùKøN TÜKETøCø DAVRANIùLARINI BELøRLEMEYE YÖNELøK BøR ARAùTIRMA
øÇøNDEKøLER
TEZ ONAY SAYFASI ... ii
YEMøN METNø ... iii
ÖZET ... iv ABSTRACT ... vi øÇøNDEKøLER ... viii KISALTMALAR ... xiii TABLOLAR LøSTESø ... xv ùEKøLLER LøSTESø ... xx
EKLER LøSTESø ... xxi
GøRøù ... 1
BøRøNCø BÖLÜM ORGANøK TARIM KAVRAMI VE ORGANøK TARIMIN GELøùøMø 1.1. ORGANøK TARIM KAVRAMI ... 3
1.2. ORGANøK TARIMIN AMAÇLARI ... 5
1.3. ORGANøK TARIMIN AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI... 7
1.3.1. AvantajlarÕ ... 7
1.3.2. DezavantajlarÕ ... 8
1.4. DÜNYA’DA ORGANøK TARIM ... 8
1.4.1. Dünya’da Organik TarÕmÕn Geliúimi ... 18
1.4.2. Dünya’da Organik GÕda Talebi Ve ArzÕ ... 21
1.4.3. Organik TarÕm AlanÕnda Faaliyet Gösteren UluslararasÕ Kuruluúlar ... 23
ix
1.4.3.2. FAO ... 25
1.4.3.3. ITC ... 26
1.4.3.4. OTA ... 27
1.5. TÜRKøYE’DE ORGANøK TARIM ... 27
1.5.1. Türkiye’de Organik TarÕmÕn Geliúimi ... 28
1.5.2. Türkiye’de Organik GÕda Üretimi ... 30
1.5.3. Türkiye’de Organik GÕda Tüketimi ... 36
1.5.4. Türkiye’de Organik GÕda øthalatÕ ... 37
1.5.5. Türkiye’de Organik GÕda øhracatÕ ... 40
1.5.6. Organik TarÕmda Kontrol ve Sertifikasyon... 45
øKøNCø BÖLÜM ORGANøK GIDALAR VE ORGANøK GIDALARDA PAZARLAMA UYGULAMALARI 2.1. ORGANøK GIDA KAVRAMI ... 50
2.2. ORGANøK GIDALARIN PAZARLANMASI ... 51
2.2.1. Organik GÕda Ürünlerinin Geliútirilmesi ... 56
2.2.1.1. Organik GÕdalarÕn MarkalanmasÕ ... 57
2.2.1.2. Organik GÕdalarÕn Etiketlenmesi ... 60
2.2.1.3. Organik GÕdalarÕn AmbalajlanmasÕ ... 63
2.2.2. Organik GÕdalarÕn FiyatlandÕrÕlmasÕ ... 66
2.2.3. Organik GÕdalarÕn TutundurulmasÕ ... 70
2.2.4. Organik GÕdalarÕn Da÷ÕtÕmÕ ... 74
2.2.4.1. Organik GÕdalarÕn Tüketiciye UlaútÕrÕlmasÕnda KullanÕlan Da÷ÕtÕm KanallarÕ ... 77
x
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ORGANøK GIDALARA YÖNELøK TÜKETøCø DAVRANIùLARI
3.1. ORGANøK GIDA TÜKETøCøLERøNøN ÖZELLøKLERø VE GELENEKSEL
GIDA TÜKETøCøLERø ARASINDAKø FARKLAR ... 83
3.1.1. Organik GÕda Tüketicilerinin Özellikleri ... 83
3.1.2. Geleneksel GÕda Tüketicileri ArasÕndaki Farklar ... 84
3.2. ORGANøK GIDAYA YÖNELøK TÜKETøCø DAVRANIùLARI ... 85
3.2.1. Tercih ... 85
3.2.2. SatÕn Alma ... 87
3.3. TÜKETøCøLERøN SATIN ALMA DAVRANIùLARINI BELøRLEYEN FAKTÖRLER ... 90
3.3.1. Tüketicilerin Organik GÕdalar HakkÕnda Bilgi Düzeyleri ... 90
3.3.2. Tüketicilerin Demografik Özellikleri ... 92
3.3.2.1. Yaú ... 93
3.3.2.2. Cinsiyet ... 93
3.3.2.3. Medeni Durum ... 94
3.3.2.4. E÷itim Durumu ... 95
3.3.2.5. Gelir ... 96
3.3.3. Organik GÕda Tüketici DavranÕúlarÕnda Sa÷lÕk Endiúesi, Kalite StandartlarÕ,GÕda Güvenli÷i,Etik Kimlik,Çevre Bilincinin Rolü ... 97
3.3.3.1. Sa÷lÕk Endiúesi ... 98
3.3.3.2. Kalite StandartlarÕ ... 99
3.3.3.3. GÕda Güvenli÷i ... 101
3.3.3.4. Etik Kimlik ... 103
xi
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
øZMøR’DE ORGANøK GIDALARA øLøùKøN TÜKETøCø DAVRANIùLARINI BELøRLEMEYE YÖNELøK BøR ARAùTIRMA
4.1. ARAùTIRMANIN AMACI ... 109
4.2. ARAùTIRMA YÖNTEMø ... 109
4.2.1. Ana Kitle ve Örnek Kitlenin Seçimi ... 110
4.2.2. Veri Toplama Yöntemi ... 111
4.2.3. Anket SorularÕnÕn HazÕrlanmasÕ ve AraútÕrmada KullanÕlan Ölçekler ... 111
4.3. ORGANøK GIDA SATIN ALMA DAVRANIù SÜRECø MODELø VE ARAùTIRMANIN DAYANDIöI HøPOTEZLER ... 112
4.3.1. Organik GÕda SatÕn Alma DavranÕú Süreci Modeli ... 112
4.3.2. AraútÕrmanÕn DayandÕ÷Õ Hipotezler ... 116
4.3.2.1. Organik GÕdalara Yönelik Tutum øle ølgili Hipotezler ... 116
4.3.2.2. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti øle ølgili Hipotezler ... 120
4.3.2.3. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ øle ølgili Hipotezler ... 122
4.3.3. Verilerin De÷erlendirilmesi ... 124
4.3.3.1. KatÕlÕmcÕlarÕn Demografik Özellikleriyle ølgili De÷erlendirmeler... 124
4.3.3.2. KatÕlÕmcÕlarÕn Organik GÕda øle ølgili Seçim, KarúÕlaútÕklarÕ Yerler, Tercih Etmenleri ve Bilgi KaynaklarÕ Verilerinin De÷erlendirilmesi ... 127
4.3.3.3 KatÕlÕmcÕlarÕn Organik GÕda SatÕn Alma SÕklÕ÷Õna øliúkin De÷erlendirmeler... 130
4.3.3.4. KatÕlÕmcÕlarÕn Organik GÕda SatÕn AlÕrken Ödemeye østekli OlduklarÕ Fiyat FarkÕna øliúkin De÷erlendirmeler.. 134
4.3.4. Faktör Analizi... 137 4.3.4.1. Organik GÕdalara Yönelik Tutuma øliúkin Faktör Analizi . 137
xii 4.3.4.2. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyetine øliúkin
Faktör Analizi ... 140
4.3.4.3. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕna øliúkin Faktör Analizi ... 143
4.4. HøPOTEZ TESTLERøNøN DEöERLENDøRøLMESø ... 146
4.4.1. Organik GÕdaya Yönelik Tutumla ølgili Hipotezlerin De÷erlendirilmesi ... 146
4.4.2. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti øle ølgili Hipotezlerin De÷erlendirilmesi ... 155
4.4.3. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ øle ølgili Hipotezlerin De÷erlendirilmesi ... 167
4.5. KORELASYON ANALøZLERø ... 178
4.5.1. Korelasyon Hipotezlerinin De÷erlendirilmesi ... 179
SONUÇ ... 203
KAYNAKÇA ... 209 EKLER ...
xiii
KISALTMALAR LøSTESø
AB Avrupa Birli÷i (European Union)
ABD Amerika Birleúik Devletleri (United States of America)
ANADOLU ANADOLU Ekolojik Ürünler Kontrol ve Sertifikasyon Ltd. ùti. ANKA GLOBAL Anka Global Kontrol ve Sertifikasyon A.ù.IMC Ltd. ùti.
BCS BCS ÖKO-GARANTIE Organik TarÕm SertifikalandÕrma Hizmetleri Ltd. ùti.
BøO. øNSPECTA BøO. øNSPECTA Kontrol ve Sertifikasyon Ltd. ùti.
bkz. BakÕnÕz
CERES CERES Çevre StandartlarÕ Sertifikasyonu CU Control UnionSertifikasyonLtd. ùti.
ECOCERT Ecocert Denetim ve Belgelendirme Ltd. ùti.
EGETAR EGETAR Kontrol Ve Sertifikasyon Hizmetleri Ltd. ùti. EKOTAR EKOTAR Ekolojik TarÕm Ürünleri Üretim, Kontrol, Sertifika,
Sanayive Ticaret Ltd. ùti.
ETKO ETKO Ekolojik TarÕm Kontrol Organizasyon Ltd. ùti. ETO Ekolojik TarÕm Organizasyonu Derne÷i
FAO The Food and Agriculture Organization of the United Nations (Birleúmiú Milletler GÕda ve TarÕm Örgütü)
GDO Geneti÷i De÷iútirilmiú Organizma
ICEA Etik ve Çevresel Sertifikasyon Enstitüsü
IFOAM International Federation of Organic Agriculture Movement (UluslararasÕ Organik TarÕm Hareketleri Federasyonu) IMC Akdeniz Sertifikasyon Enstitüsü
IMO IMO-Kontrol ve Sertifikasyon Ticaret Ltd. ùti.
ISO International Organization for Standardization (UluslararasÕ Standartlar TeúkilâtÕ)
ITC International Trade Centre (UluslararasÕ Ticaret Merkezi) JAS Japan Agricultural Standard(Japon TarÕm StandardÕ) KALøTEST KALøTEST Belgelendirme ve E÷itim HizmetleriLtd. ùti.
xiv
NøSSERT NøSSERT UluslararasÕ Sertifikasyon ve Denetim Hizmetleri DenetimLtd. ùti.
NOP National Organic Program (Ulusal Organik Program) NOPcert øsmail DEMøRCAN NOPcert Organik TarÕm UygulamalarÕ
Organik Girdiler ve Organik Ürünler Sertifikasyon Hizmetleri ORSER ORSER Organik Ürünler Kontrol ve Sertifikasyon Ltd. ùti. OTA The Organic Trade Association (Organik Ticaret Birli÷i)
TKB TarÕm ve Köyiúleri BakanlÕ÷Õ
TURKGAP TURKGAP TarÕm UygulamalarÕ Kontrol ve SertifikasyonHizmetleri Ticaret Ltd. ùti.
TÜGEM TarÕmsal Üretim ve Geliútirme Genel Müdürlü÷ü TÜRKAK Türk Akreditasyon Kurumu
USDA United States Department of Agriculture (Amerika Birleúik Devletleri TarÕm BakanlÕ÷Õ)
xv
TABLOLAR LøSTESø
Tablo 1. Genel organik tarÕmsal üretim verileri (Geçiú süreci dahil)…………..s 33 Tablo 2. øllere göre 2010 YÕlÕ Organik Üretim TarÕmsal Verileri………s 34 Tablo 3. 2010 YÕlÕ Organik Ürün øthalatÕ……….s 38 Tablo 4. 2010 YÕlÕ Organik Ürün øhracatÕ………s 42 Tablo 5. En çok ihracatÕ yapÕlan organik ürünler (2010)………s 43 Tablo 6. Organik tarÕm ihracat göstergeleri……….s 43 Tablo 7. En çok ihracat yapÕlan ülkeler (2010)………s 44 Tablo 8. Organik GÕdalara Yönelik Tutum øle ølgili Geliútirilen Hipotezler…….s 116 Tablo 9. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti øle ølgili Geliútirilen Hipotezler……..……….s 120 Tablo 10. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ øle ølgili Geliútirilen Hipotezler Frekans Da÷ÕlÕmÕ………..………..s 122 Tablo 11. KatÕlÕmcÕlarÕn Demografik Özellikleri………..……….s 126 Tablo 12. Organik GÕda Çeúitlerinin Tüketim Verilerin Da÷ÕlÕmlarÕ………….…...s 127 Tablo 13. Organik GÕda Bilgi KaynaklarÕ……….s 128 Tablo 14. Tüketici Tercihini Etkileyen Etmenler………..….s 129 Tablo 15. Organik GÕdalarÕn SatÕú Yerleri………s 130 Tablo 16. KatÕlÕmcÕlarÕn SatÕn Alma SÕklÕklarÕ……….s 132 Tablo 17. Organik GÕdalarÕn SatÕn Alma SÕklÕ÷Õna øliúkin De÷erlendirmeler…s 133 Tablo 18. KatÕlÕmcÕlarÕn Ödemeye østekli OlduklarÕ Fiyat FarkÕ (%)…………..s 135 Tablo 19. Tüketicilerin Ödemeye østekli OlduklarÕ Fiyat FarkÕna øliúkin De÷erlendirmeler………..………...………..………….s 136 Tablo 20. Organik GÕdalara Yönelik Tutum KMO ve Barlett’s Testi…………...s 137 Tablo 21. Organik GÕdalara Yönelik Tutum øçin Toplam AçÕklanan Varyans….s 138 Tablo 22. Tüketicilerin Organik GÕdalara Yönelik TutumlarÕna øliúkin Boyutlar…s 139 Tablo 23. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti KMO ve Barlett’s Testi…..s 140 Tablo 24. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti øçin Toplam AçÕklanan Varyans………...s 140 Tablo 25. Tüketicilerin Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyetlerine øliúkin Boyutlar………..…s 142
xvi Tablo 26. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ KMO ve Barlett’s Test………...…..….s 143 Tablo 27. Tüketicilerin Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ øçin ToplamAçÕklanan Varyans………...…..s 144 Tablo 28. Tüketicilerin Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúlarÕna øliúkin Boyutlar………...…………..…..s 145 Tablo 29. Organik GÕdalara øliúkin Tutumun Cinsiyet øle FarklÕlÕ÷ÕnÕn KarúÕlaútÕrÕlmasÕ………...s 147 Tablo 30. E÷itim Düzeyi - Organik GÕdalara Yönelik Tutuma øliúkin Grup VaryanslarÕnÕn Homojenlik Testi………..s 148 Tablo 31. E÷itim Düzeyi – Organik GÕdalara Yönelik Tutum Scheffe Testi……s 150 Tablo 32. E÷itim Düzeyi – Organik GÕdalara Yönelik Tutum Welch Testi…….s 151 Tablo 33. Yaú- Sa÷lÕklÕ ve Dengeli Yaúam Anova Tablosu………..s 152 Tablo 34. Cinsiyet- Sa÷lÕklÕ ve Dengeli Yaúam T testi……….s 152 Tablo 35. Yaú- Sa÷lÕk Bilinci Homojenlik Testi………...s 153 Tablo 36. Yaú- Sa÷lÕk Bilinci Anova Testi………s 153 Tablo 37. E÷itim Düzeyi- Sa÷lÕk Bilinci Homojenlik Testi………..s 154 Tablo 38. E÷itim Düzeyi- Sa÷lÕk Bilinci Anova Testi………..s 154 Tablo 39. E÷itim Düzeyi- Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønancÕ Homejenlik Testi………...s 154 Tablo 40. E÷itim E÷itim Düzeyi- Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønancÕ Anova Testi………...s 155 Tablo 41. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyetinin Cinsiyet øle FarklÕlÕ÷ÕnÕn KarúÕlaútÕrÕlmasÕ………..……….s 156 Tablo 42. Yaú - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyetine øliúkin Grup VaryanslarÕnÕn Homojenlik Testi………...s 157 Tablo 43. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyetine øliúkin Grup VaryanslarÕnÕn Homojenlik Testi………..………..…..s 159 Tablo 44. E÷itim Düzeyi - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyetine øliúkin Grup VaryanslarÕnÕn Homojenlik Testi………...………..…s 161 Tablo 45. E÷itim Düzeyi - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyetine øliúkin Grup VaryanslarÕnÕn Anova Testi………...s 162
xvii Tablo 46. E÷itim Düzeyi – Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti Welch Testi………..…………...s 164 Tablo 47. Yaú – Çevre DuyarlÕlÕ÷Õ Homojenlik Testi………s 165 Tablo 48. Yaú – Çevre DuyarlÕlÕ÷Õ Anova Testi………s 165 Tablo 49. E÷itim Düzeyi – Çevre Bilinci Homojenlik Testi……….s 165 Tablo 50. E÷itim Düzeyi – Çevre Bilinci Anova Testi……….s 166 Tablo 51. Cinsiyet – Geri Dönüúüm T Testi………..s 167 Tablo 52. Çocuk Sahibi Olma - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ T Testi………...………..s 168 Tablo 53. Medeni Durum - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ T Testi………...………....s 170 Tablo 54. Çocuk sahibi olma – Güven T Testi………..s 171 Tablo 55. Çocuk sahibi olma – Fayda T Testi………...s 172 Tablo 56. Cinsiyet - Fayda T Testi………...s 173 Tablo 57. Ailedeki Kiúi SayÕsÕ – Fayda Homojenlik Testi………....s 173 Tablo 58. Ailedeki Kiúi SayÕsÕ – Fayda Anova Testi……….……s 174 Tablo 59. Yaú- Fayda Homojenlik Testi………..…..s 174 Tablo 60. Yaú- Fayda Anova Testi………..…..s 174 Tablo 61. Gelir Düzeyi – SatÕn Alma DavranÕúÕ Homojenlik Testi…………..…s 175 Tablo 62. Gelir Düzeyi – SatÕn Alma DavranÕúÕ Anova Testi………...s 175 Tablo 63. Medeni Hal – SatÕn Alma DavranÕúÕ T Testi……….s 176 Tablo 64. Ailedeki Kiúi SayÕsÕ – SatÕn Alma DavranÕúÕ HomojenlikTesti……….…s 176 Tablo 65. Ailedeki Kiúi SayÕsÕ – SatÕn Alma DavranÕúÕ Anova Testi…………...s 177 Tablo 66. Çocuk Sahibi Olma – SatÕn Alma DavranÕúÕ T testi………..s 177 Tablo 67. r, R2
ve 1- R2SayÕsal De÷erlerinin KarúÕlaútÕrÕlmasÕ………..s 179
Tablo 68. Korelasyon Hipotezleri……….………..s 180 Tablo 69. Çevre Bilinci-Geri Dönüúüm Korelasyon Analizi……….s 181 Tablo 70. Sa÷lÕklÕ ve Dengeli Yaúam – Sa÷lÕk Bilinci Korelasyon Analizi……..s 182 Tablo 71. Sa÷lÕklÕ ve Dengeli Yaúam – Fayda Korelasyon Analizi……….s 182 Tablo 72. Sa÷lÕklÕ ve Dengeli Yaúam – Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønanç Korelasyon Analizi………...s 183
xviii Tablo 73. Sa÷lÕk Bilinci – Fayda Korelasyon Analizi………....s 184 Tablo 74. Sa÷lÕk Bilinci - Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønancÕ Korelasyon Analizi………..…..….……….……...s 185 Tablo 75. Etik Kimlik - Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønancÕ Korelasyon Analizi………...……… s 186 Tablo 76. Etik Kimlik - GüvenKorelasyon Analizi………..s 186 Tablo 77. Güven – Fayda Korelasyon Analizi………...s 187 Tablo 78. Çevre DuyarlÕlÕ÷Õ – Durum AlgÕlamasÕ Korelasyon Analizi………….s 188 Tablo 79. Güven – Durum AlgÕlamasÕ Korelasyon Analizi………..s 188 Tablo 80. Etik Kimlik – Organik GÕdalara Yönelik Tutum Korelasyon Analizi….s 189 Tablo 81. Sa÷lÕk Bilinci - Organik GÕdalara Yönelik Tutum Korelasyon Analizi190 Tablo 82. Sa÷lÕklÕ ve Dengeli Yaúam – Organik GÕdalarÕn SatÕn Alma Niyeti Korelasyon Analizi………...………s 191 Tablo 83. Çevre Bilinci – Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti Korelasyon Analizi………..……….………s 191 Tablo 84. Durum AlgÕlamasÕ – Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti Korelasyon Analizi………..……….…s 192 Tablo 85. Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønancÕ - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ Korelasyon Analizi……….….s 193 Tablo 86. Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ Korelasyon Analizi……….………..s 194 Tablo 87. Geri Dönüúüm - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti Korelasyon Analizi………...……….s 195 Tablo 88. Fayda - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti Korelasyon Analizi………..………...…s 196 Tablo 89. Güven - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti Korelasyon Analizi………..……….196 Tablo 90. Çevre duyarlÕlÕ÷Õ - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma Niyeti Korelasyon Analizi……….………..s 197 Tablo 91. Fayda - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ Korelasyon Analizi……….………..s 198 Tablo 92. Sa÷lÕklÕ ve Dengeli Yaúam - Organik GÕdalara Yönelik Tutum
xix Korelasyon Analizi………...………...……….…s 199 Tablo 93. Çevre Bilinci - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ Korelasyon Analizi………..……….……s 200 Tablo 94. Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønancÕ - Organik GÕdalara Yönelik SatÕn Alma DavranÕúÕ Korelasyon Analizi………s 201 Tablo 95. Güven - Tüketicilerin Organik KavramÕna øliúkin ønancÕ Korelasyon Analizi………....………...…………..s 202
xx
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Kıtalara göre 2008 yılında organik tarım ve doğal toplama alanları………...s 12 Şekil 2. Kıtalara göre 2008 yılında organik tarım ve doğal toplama alanlarının dağılımı………...…………..s 13 Şekil 3. 2007 ve 2008 yılları arasında organik tarım alanında en çok büyüyen on ülke……….s 14 Şekil 4. 2008 yılı işletme sayısı (ilk 10 ülke)………...s 14 Şekil 5. Dünyada sürülebilir organik tarım alanları……….s 15 Şekil 6. Kavramsal Model………s 113 Şekil 7. Organik Gıda Satın Alma Niyetinini Oluşturmaya Yönelik Geliştirilen Model………...s 114 Şekil 8. Organik Gıda Satın Alma Davranış Sürecindeki Etken Faktörler……s 115
1 GøRøù
Organik gÕdalara yönelik olarak yapÕlan tüm ekolojik dengenin korunmasÕna yöneliktir. TarÕmsal üretimde de amaçlanan hem çevrenin dengesini korumak hem de tüketicilerin talepleri do÷rultusunda üretimi gerçekleútirmektir. Hiçbir kimyasal madde kullanÕlmadan üretilen organik gÕdalarÕn, di÷er yöntemlerle üretimi gerçekleúen gÕda ürünlerinden farkÕ, verimi az olmasÕdÕr. Bu durum ekonomik olarak çiftçinin ve üreticilerin kar marjlarÕna da yansÕmaktadÕr.
Organik gÕdalara yönelmeden önce verimi arttÕrmak üzere tarÕmda makineleúmeye gidilmiú ve bir süre sonra bu durum istenmeyen sonuçlara yol açmÕútÕr. Çünkü sanayileúmenin de etkisiyle, üreticiler birim alandan en fazla verimi en kÕsa sürede almaya yönelmiú ve rekabet içerisinde girmiúlerdir. Böyle bir süreç yaúanÕrken, kimyasal gübreler ve ilaçlar bol miktarda kullanÕlmaya baúlanmÕútÕr. Ancak çevreye ve insan sa÷lÕ÷Õna çok fazla zarar vermeye baúlayÕnca, farklÕ yöntemler denenmiútir. Bu sebeple organik gÕda ve gÕda tüketimi, tüketicilerin artan bilinciyle satÕn alma davranÕúlarÕnÕ bu yönde de÷iútirmelerine, dolayÕsÕyla pazarÕn buna göre úekillenmesine istinaden çok mühim bir hale gelmiútir.
Genel olarak tüketicilerin e÷itim ve gelir düzeyinin yükselmesi sonucu ön plana çÕkmaya baúlayan gÕda güvenli÷i de büyük önem kazandÕ÷Õndan dolayÕ tüketiciler daha sa÷lÕklÕ olduklarÕna inandÕklarÕ yiyecekleri tüketmek istemektedirler. Buna ba÷lÕ olarak sa÷lÕk endiúeleri ile paralel olarak kaygÕlarÕ arttÕkça; ilaç, yapay gübre ve bir takÕm kimyasallar kullanÕlan gÕda ürünleri yerine organik gÕdalarÕ tercih etmeye ve ilgi duymaya baúlamÕúlardÕr.
Bu çalÕúmayla tüketicilerin organik gÕda satÕn alma davranÕúlarÕnÕ analiz etmek, tutumlarÕna, satÕn alma davranÕúlarÕna etki eden faktörler ortaya konmasÕ amaçlanÕútÕr. Oluúan belirleyici etmenlerle tüketicilerin organik gÕda satÕn alma davranÕúlarÕnÕ analiz edilmeye çalÕúÕlmÕútÕr.
2
ÇalÕúma dört bölümden oluúmaktadÕr. Birinci bölümünde organik tarÕm kavramÕ ve bu kavramÕn geliúimi hakkÕnda bilgi verilmiútir. Bu kÕsÕmda organik tarÕmÕn amaçlarÕ, avantajlarÕ, avantajlarÕ oldu÷u kadar dezavantajlarÕ yorumlanmÕútÕr. AyrÕca Dünya’da organik tarÕmÕn geliúimi, di÷er ülkelerin organik gÕdalara olan talebi ve arzÕ, organik tarÕmda söz sahibi olan kuruluúlardan söz edilmiútir. Türkiye’deki organik gÕdalarÕn üretim ve tüketim de÷erlerinde, ülkemizin ithalat ve ihracat istatistikleri göz önüne alÕnarak de÷erlendirme yapÕlmÕútÕr.
økinci bölümde, organik gÕdalara iliúkin pazarlama uygulamalarÕndan söz edilmiútir. Tüketiciye hangi yollarla ulaútÕrÕlaca÷Õ ve da÷ÕtÕm kanallarÕ hakkÕnda bilgi verilmiútir.
Üçüncü bölümde organik gÕdalara yönelik tüketici davranÕúlarÕ incelenmiú ve bunun alt faktörleri de÷erlendirilmiútir. SatÕn almaya yönelten etmenler ve belirleyici faktörlerden bahsedilmiútir.
Son bölümde ise tüketicilerin satÕn alma davranÕúlarÕnÕ incelemek amacÕyla oluúturulan anket sorularÕna verilen cevaplar de÷erlendirilmeye alÕnmÕútÕr.
3 BøRøNCø BÖLÜM
ORGANøK TARIM KAVRAMI VE ORGANøK TARIMIN GELøùøMø
1.1. ORGANøK TARIM KAVRAMI
Ülkemizde oldu÷u gibi FAO, ABD, Japonya ve Avrupa Birli÷i (AB) tarafÕndan da ülkesel ve uluslararasÕ geçerlilikte yasal düzenlemeleri olan üretim sistemi, de÷iúik ülkelerde farklÕ isimlerle anÕlmaktadÕr. Örne÷in Almanca ve Kuzey Avrupa dillerinde “Ekolojik TarÕm”, FransÕzca, øtalyanca ve øspanyolca’da “Biyolojik TarÕm” ve øngilizce’de ise “Organik TarÕm” eú anlamlÕ olarak kullanÕlmaktadÕr.1
Organik tarÕm, dil farklÕlÕklarÕ nedeniyle farklÕ ülkelerde farklÕ isimlerle anÕlmaktadÕr. Örne÷in, øngiltere’de organik (organic), Almanya’da ekolojik (ökologish) ve Fransa’da biyolojik (bioloque) kelimeleri kullanÕlmaktadÕr. Ancak bunlar genel olarak birbirleriyle eú anlamlÕ olarak kullanÕlmaktadÕr.2“Ekolojik tarÕm”; ekolojik sistemde hatalÕ uygulamalar sonucu kaybolan do÷al dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas olarak sentetik kimyasal tarÕm ilaçlarÕ, hormonlar ve mineral gübrelerin kullanÕmÕnÕn yasaklanmasÕnÕn yanÕnda, organik ve yeúil gübreleme, münavebe, topra÷Õn muhafazasÕ, bitkinin direncini artÕrma, do÷al düúmanlardan yararlanmayÕ tavsiye eden, bütün bu olanaklarÕn kapalÕ bir sistemde oluúturulmasÕnÕ öneren, üretimde sadece miktar artÕúÕnÕn de÷il aynÕ zamanda ürün kalitesinin de yükselmesini amaçlayan bir üretim úeklidir.3
Organik tarÕm, biyo-çeúitlilik ve topra÷Õn biyolojik aktivitesini kapsayan tarÕm-ekosistem sa÷lÕ÷ÕnÕ geliútiren ve zenginleútiren, aynÕ zamanda tarÕmsal
1 R. Kaan Ayto÷u, Organik TarÕm Analizi ve AB PazarÕ FÕrsatÕ, østanbul Ticaret OdasÕ YayÕnlarÕ,
østanbul, 2006, s. 10.
2Kürúat Demiryürek, “Dünya ve Türkiye’de Organik TarÕm”, H. R. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi,
Cilt:8, SayÕ:3-4, 2004, s. 64.
3Yener Ataseven ve Erdo÷an Güneú, “Türkiye’de øúlenmiú Organik TarÕm Ürünleri Üretimi ve
4
üretimi korumak amacÕyla tarÕm dÕúÕ girdilerin kullanÕmÕna karúÕlÕk bu koruma yöntemini vurgulamaktadÕr. Bu tarÕm dÕúÕ girdilerden; sentetik materyallerin zÕttÕ olarak, sistem içerisindeki herhangi özel bir görevi yerine getirmek için, kültürel, biyolojik ve mekanik metodlar kullanarak baúarÕlÕr.4
Organik tarÕmsal üretim, insana ve çevreye zarar vermeden yapÕlmaktadÕr. Kimyasallar ve bu kimyasallarÕn hatalÕ uygulamalarÕ sonucu bozulan do÷al dengeyi iyileútirmeye yönelik uygulanan bir tarÕm yöntemidir. Di÷er bir ifadeyle, belirli bir kontrol ve sertifikasyon iúlemiyle garantilenen, sentetik kimyasal girdi, pestisit* gibi maddeler kullanÕlmadan gerçekleútirilen tarÕm yöntemidir.
Organik tarÕmda suda çabuk çözünebilen, yapay yollarla üretilen ve do÷rudan bitkilere uygulanan kimyasal bileúikler kullanÕlmamaktadÕr. GÕda ürünlerinde yaygÕn olarak kullanÕlan katkÕ maddelerinin, iúletme sürecinde kullanÕlan yardÕmcÕ maddelerin, koruyucularÕn, tatlandÕrÕcÕlarÕn, renklendiricilerin ve aromaartÕrÕcÕ maddelerin organik gÕdalarda kullanÕmÕ yasaktÕr. Bu maddelerden kullanÕmÕ zorunlu olanlarÕn da kullanÕm miktarlarÕ sÕnÕrlandÕrÕlmÕútÕr.5 TarÕm ve Köyiúleri BakanlÕ÷Õ’nÕn çÕkarmÕú oldu÷u “Organik TarÕm Yönetmeli÷i”nde belirlenen bitkisel ve hayvansal girdilerin, ancak belirlenen miktarlarda kullanÕmÕna izin verilmektedir.
Organik tarÕm yüksek girdi kullanÕmÕna dayalÕ endüstriyel tarÕmÕn insan sa÷lÕ÷Õ, ekonomi ve çevre açÕsÕndan ortaya çÕkardÕ÷Õ olumsuz sonuçlarÕn karúÕsÕnda konvansiyonel tarÕma alternatif olarak ortaya çÕkmÕú bir tarÕm sistemidir.
4 Stephan Dabbert, Anna Maria Haring, Raffaele Zanoli, AB ve Türkiye’de Organik TarÕm, çev.
Harun Vatansever, Özkan MatbaacÕlÕk, Ankara, 2007, s. 3.
* Pestisit, insan sa÷lÕ÷Õna ve tarÕmsal üretime zarar veren böceklere, hastalÕklara ve yabancÕ otlara karúÕ kullanÕlan kimyasal maddelerdir.
**Ürün rotasyonu, aynÕ arazide ardÕúÕk olarak aynÕ ürünün yetiútirilmeme durumudur. Böylece, parazitler geliúemez ve bitki besinleri aúÕrÕ tüketilmez.
5Muammer Kaplan, “Organik GÕdalar Neden Tercih Edilmeli?”, Bilim ve Teknik Dergisi, SayÕ:501,
5
YanlÕú uygulamalar sonucu bozulan do÷al dengeyi korumayÕ amaçlayan ekolojik tarÕm sisteminde, sentetik kimyasal gübrelerin, ilaçlarÕn ve hormonlarÕn kullanÕmÕ yasaklanmÕútÕr. Toprak verimlili÷i, hastalÕk ve zararlÕlardan korunmada uygun çeúit seçimi, ürün rotasyonu**, bitki atÕklarÕnÕn de÷erlendirilmesi, yeúil
gübreleme, organik atÕklarÕn kullanÕlmasÕ, hayvan gübresi ve biyolojik kontrol gibi yöntemler esas olarak belirlenmiútir.
Ekolojik tarÕm yüksek kaliteyi hedefleyen bir tarÕm sistemidir. BaúlÕca amacÕ toprak-bitki-hayvan ve insan arasÕndaki yaúam zincirinde üretim optimizasyonunu sa÷lÕklÕ bir úekilde sa÷layabilmektedir. Ekolojik tarÕmla ilgili tüm ulusal ve uluslararasÕ standartlar araziden rafa kadar ürünün izledi÷i tüm aúamalarÕn kontrolünü ve sertifikasyonu zorunlu tutmaktadÕr. Sertifikasyonla, ekolojik ürün tüketerek hem sa÷lÕklÕ yaúamayÕ hem de do÷ayÕ korumayÕ hedefleyen tüketicilere bir güvence verilmektedir. AyrÕca ekolojik üretim yapan üreticinin standartlara uygun üretimini belgelendirerek ispatlamasÕna ve ürününü hak etti÷i de÷erde pazarlamasÕna imkan sa÷lamaktadÕr.6
Ülkemizde tüketicilerin e÷itim ve gelir düzeylerinin yükselmesi sonucu gÕda güvenli÷i daha fazla önem kazanmÕútÕr. Son yÕllarda tüketici bilincinin giderek artmasÕna ba÷lÕ olarak tüketiciler, gÕda maddelerinin güvenilirli÷i ve sa÷lÕk problemleri ile karúÕlaúma kaygÕlarÕ arttÕkça; tarÕmsal ilaç, hormon ve çeúitli kimyasallar ile yetiútirilmiú ürünler yerine organik ürünlere yönelmektedirler.
1.2. ORGANøK TARIMIN AMAÇLARI
Organik yetiútiricilik, sa÷lÕk ve çevresel olarak sürdürülebilir tarÕmsal üretim sistemlerini entegre etmenin amaçlandÕ÷Õ bir yaklaúÕmdÕr. AynÕ zamanda toprakta yetiúen canlÕlarla uyumlu ve bütünleúen bir sistemdir.
Bir organik üretim sistemi aúa÷Õdaki hususlar için tasarlanÕr:7
a) Bütün sistem içerisinde biyolojik çeúitlili÷i zenginleútirmek.
6 “Ekolojik TarÕm Nedir?”, http://www.eto.org.tr/nedir.html, (20.08.2010) 7 Vatansever, s. 3.
6
b) Topra÷Õn biyolojik aktivitesini arttÕrmak. c) Uzun süreli toprak verimlili÷ini korumak.
d) GÕdalarÕn topra÷a geri dönüúümü için bitki ve hayvan kökenli atÕklarÕ yeniden kazanmak, bundan dolayÕ da yenilenemeyen kaynaklarÕn kullanÕmÕnÕ en aza indirmek.
e) Yerel organize edilmiú tarÕmsal sistemlerde yenilenebilen kaynaklara bel ba÷lamak.
f) TarÕmsal uygulamalardan kaynaklanabilen bütün kirlenme úekillerini en aza indirmek gibi toprak, su ve havanÕn sa÷lÕklÕ kullanÕmÕnÕ geliútirmek.
g) Bütün safhalardaki ürünün hayati kaliteleri ve ürün ve üretilecek çiftlik hayvanlarÕ tipi gibi alan spesifik faktörler tarafÕndan belirlenen uygun uzunlu÷u bir dönüúüm periyodu boyunca mevcut herhangi bir çiftlik üzerine tesis edilmiú haline gelmek.
Ekolojik olarak etiketlenen ürünlerin sertifikalandÕrÕlmalarÕ kanun ve yönetmeliklerle zorunlu kÕlÕnmÕútÕr. Bu ürünler üretilirken, üretim sisteminin her aúamasÕ, ba÷ÕmsÕz kontrol ve sertifikasyon firmalarÕ tarafÕndan denetlenmektedir. Böylelikle sistem, büyük bir güven unsuru taúÕmaktadÕr.
Pek çok bilimsel araútÕrma tarÕmsal üretimde kullanÕlan kimyasal ilaçlarÕn sa÷lÕ÷a olumsuz etkilerini ortaya koymuútur. Tüketiciler, organik ürünlerle kendi sa÷lÕklarÕnÕ korurken, üretimde çalÕúan kiúilerinde sa÷lÕ÷Õ korunmuú olmaktadÕr.
ønsanlar ve tüm canlÕlar için vazgeçilmez olan su kaynaklarÕnÕn korunmasÕ ekolojik tarÕmÕn prensiplerinden biridir. Sentetik kimyasal ilaçlarÕn kullanÕmÕ ekolojik üretimde yasak oldu÷undan yer altÕ su kaynaklarÕna bu kimyasallarÕn karÕúmasÕ önlenmiú olur.8
7
Organik tarÕmÕn amacÕ; Topra÷Õn biyolojik yapÕsÕnÕ koruyarak çölleúme, erozyon ve bataklaúmayÕ önlemek, toprak ve su kaynaklarÕ ile havayÕ kirletmeden, çevre, bitki, hayvan ve insan sa÷lÕ÷ÕnÕ azami derecede korumaktÕr.9
1.3. ORGANøK TARIMIN AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI
1.3.1. Organik TarÕmÕn AvantajlarÕ
Geliúmekte olan ülkelerin ço÷u organik ürün üretiminde bazÕ avantajlara sahiptirler. Öncelikle iklimsel avantajlar ve geliúmekte olan ülkelerin geleneksel üretim sistemlerine sahip olmalarÕ ve ikinci olarak da daha az kimyasal maddeleri kullanÕyor olmalarÕnÕn yanÕsÕra topra÷Õn gübrelenmesinin de organik tarÕma daha uygun olarak yapÕlÕyor olmasÕ bu ülkelerin organik ürün üretimine daha kolay adapte olmalarÕnÕ sa÷lamaktadÕr.10
Ekolojik tarÕmÕn belli baúlÕ avantajlarÕnÕ úu úekilde sÕralamak mümkündür:11 - Ekolojik tarÕmÕn çevrenin korunmasÕ açÕsÕndan potansiyel faydalarÕ vardÕr. - Ekolojik tarÕm yenilenemeyen kaynaklarÕ korunmasÕnÕ sa÷lamaktadÕr. - Üretilen ürünlerin kalitesini arttÕrmaktadÕr.
- Sa÷lÕklÕ beslenme yoluyla insan ve hayvan refahÕ sa÷lamaktadÕr. - Üretim maliyetlerini düúürmektedir.
- Üretici gelirinde üretti÷i ürüne ba÷lÕ olarak artÕú sa÷lanmaktadÕr.
- FiyatÕ hÕzla artan kimyasal gübre, pestisit ve enerji girdilerinden tasarruf edilmektedir.
- Sözleúmeli tarÕmla üreticinin tüm ürününün alÕnmasÕ garanti edilmektedir. - Ekolojik ürünlerin ihraç fiyatÕ di÷er ürünlerden % 10-20 oranÕnda daha
yüksektir.
9Cengiz SayÕn, Dünya, AB ve Türkiye’de Organik TarÕma Yönelik Geliúmeler ve øzlenen Politikalar, øzmir Ticaret BorsasÕ YayÕnlarÕ, øzmir, 2002, s. 4.
10 ùule Turhan, “TarÕmda Sürdürülebilirlik ve Organik TarÕm”, TarÕm Ekonomisi Dergisi, Cilt:11,
SayÕ:1, 2005, s.18.
8
- Ekolojik ürünlerin ihracatÕ ile tarÕm ürünleri için ilave kapasite yaratÕlmaktadÕr.
- Özel bilgi isteyen ekolojik tarÕm modeli ziraat mühendisleri için yeni bir istihdam sahalarÕ yaratmaktadÕr.
1.3.2. Organik TarÕmÕn DezavantajlarÕ
Ekolojik tarÕmÕn bir takÕm dezavantajlarÕ da bulunmaktadÕr. Bu dezavantajlar ise úu úekilde sÕralanabilir:12
- TarÕmsal ürün arzÕnda yÕldan yÕla önemli dalgalanmalar yaúanmaktadÕr. Artan nüfusa ba÷lÕ olarak, tüketim düzeyinin ve çeúitlili÷inin sürekli artmasÕ ekolojik tarÕmÕn kÕsa vadede geliúmesi önünde bir engel teúkil etmektedir
- Arazinin çok küçük, parçalÕ ve birbirine yakÕn olmasÕ ekolojik tarÕm yapÕlmasÕnÕ güçleútirmektedir. AyrÕca ekolojik üretim yapan bir iúletme çevrede üretim yapan di÷er iúletmelerin kullandÕ÷Õ kimyasallar olumsuz dÕúsallÕ÷a neden olmaktadÕr.
- Özellikle iç piyasalarda ekolojik tarÕm ürünlerine olan talebin azlÕ÷Õ pazarlama açÕsÕndan sÕkÕntÕ yaúatmaktadÕr.
- Ekolojik tarÕmÕn yeni yaygÕnlaúmasÕ nedeniyle yeterli tarÕmsal çalÕúmalarÕ ve eleman bulunmamasÕ ekolojik tarÕmÕn di÷er bir olumsuz yanÕdÕr. Bunlara ek olarak bazÕ hastalÕk ve zararlÕlarla mücadelede alternatif yöntemlerin bulunmamasÕ da bir dezavantajdÕr.
1.4. DÜNYA’DA ORGANøK TARIM
Bütün dünyada hÕzlÕ bir úekilde artÕú gösteren ekolojik tarÕm genellikle ülkelerin geleneksel ürün üretmeleriyle baúlamÕútÕr. Örnek olarak, Hindistan’da çay, Danimarka’da süt ve süt ürünleri, Arjantin’de et ve et ürünleri, Tunus’ta hurma
9
vezeytinya÷Õ, Türkiye’de kurutulmuú ve sert kabuklu meyveler ekolojik olarak üretilen ilk ürünlerdir.13
Dünyada iúlenebilir toplam tarÕm arazisi 3 milyar 200 milyon hektardÕr. Ne var ki bu potansiyelin yarÕsÕna yakÕnÕnda 1 milyar 475 milyon hektar alanda iúlemeli tarÕm yapÕlmaktadÕr.142010 yÕlÕnda açÕklanan verilere göre, 2007 yÕlÕnda 141 ülkede gerçekleútirilen organik tarÕm 2008 yÕlÕnda 154 ülkeye ulaúmÕútÕr. 2008 yÕlÕ sonu verilerine göre dünyada 35 milyon hektar alan organik standartlara göre sertifikalandÕrÕlmÕútÕr.15
Organik tarÕm alanlarÕnÕn yaklaúÕk üçte biri tek yÕllÕk veya çok yÕllÕk bitkisel üretim alanlarÕndan, üçte ikisi ise hayvan otlatmasÕnda da kullanÕlan yeúil alanlardan oluúmaktadÕr. ArÕcÕlÕk için sertifikalandÕrÕlan alanlar dahil do÷adan toplama 31,1 milyon hektar alanÕ oluúturmaktadÕr. Organik su ürünleri yetiútiricili÷i ise 0,4 milyon ha alanda yapÕlmaktadÕr. Sonuç olarak dünyada organik sertifika altÕna alÕnmÕú toplam 66,5 milyon hektar bulunmaktadÕr.16DolayÕsÕyla dünyadaki iúlenebilir tarÕmsal arazilerin yaklaúÕk olarak %5’inde organik tarÕm yapÕlmaktadÕr. Bu rakam oransal olarak çok azdÕr.
Aúa÷Õda kÕtalar itibariyle organik tarÕm incelenmiútir;
Afrika’da organik üretimin sertifikalandÕrÕlmasÕ sÕk yapÕlmamakla beraber, birçok ülkede de güncel istatistikler mevcut de÷ildir. Bununla birlikte Afrika’nÕn güneyindeki ülkelerde organik üretim artmaktadÕr. Bu büyümedeki en önemli faktör geliúmiú ülkelerden gelen taleptir. MÕsÕr ve Güney Afrika dÕúÕndaki Afrika ülkelerinde, organik pazar açÕsÕndan sÕnÕrlÕ bir yapÕya sahiptir. Bunun nedeni, gelir seviyelerinin düúük olmasÕ ve kontrol/sertifikasyon sisteminin geliúmemiú
13“Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/for-yoeko.html, (20.08.2010)
14 Mahir Gürbüz, “Türkiye’de Arazi ve Toprak KaynaklarÕnÕn Yönetimi ve SorunlarÕ”,
http://www.tema.org.tr/Sayfalar/CevreKutuphanesi/Pdf/Tarim/ToprakKaynaklarininYonetimiSorunl ari.pdf, (12.09.2011)
15“Dünya’da Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/dunya.html, (20.08.2010) 16“Dünya’da Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/dunya.html, (20.08.2010)
10
olmasÕdÕr. SertifikalÕ organik ürünler, tarÕmsal ürünlerin en büyük pazarÕnÕ oluúturan Avrupa Birli÷i ülkelerine ihraç edilmektedir.17
Asya kÕtasÕ bölgesindeki geliúmeler ve faaliyetlerin önemli bir bölümü piyasa düzenlemeleri ve sertifikasyon olmadan gerçekleúmektedir. Organik yasal düzenlemeye sahip Asya ülkeleri: Hindistan, Japonya, Kore, Filipinler, Tayvan ve Tayland’dÕr. Organik yasal düzenlemeler iç pazarda gönüllü, ihracatta ise zorunlu olma e÷ilimindedir. Sadece øsrail ve Hindistan’Õn AB düzenlemeleri bulunmaktadÕr. Organik üretim ve satÕúlar ba÷lamÕnda Asya’da pazar hÕzla büyümektedir. Tüm kÕtada organik ürünler yetiútirilmekte olup, bu ürünlerde bazÕ ülkeler tedarikçi olmaktadÕr. 2006 yÕlÕndaki perakende satÕú tutarÕ 780 milyon ABD dolarÕ olup, bu talebin yo÷unlaútÕ÷Õ ülkeler Japonya, Güney Kore, Singapur, Tayvan ve Hong Kong’dur.18
Avustralya/Okyanusya bölgesinde, tahÕllar tüm yÕl boyunca yetiútirilen meyve ve sebzeler, úarap, süt ürünleri, dana ve koyun (eti ve yünü) ile tÕbbi bitkiler yetiútirilen en önemli ürünlerdir. Kivi, elma, yaban mersini, taze ve iúlenmiú sebzeleri, süt ürünleri, et, ba÷cÕlÕk ve su ürünleri Yeni Zelanda’da yetiútirilen organik ürünler arasÕndadÕr. Avustralya’daki organik ürün sanayi, denizaúÕrÕ ülkelerden gelen taleplerin etkisiyle geliúmektedir. 2000’li yÕllarÕn baúlarÕnda Avustralya’nÕn organik ürünleri için önemli pazarlarÕnÕ yaklaúÕk olarak % 70 pay ile Avrupa ülkeleri oluútururken, di÷er geliúen ihracat pazarlarÕ Japonya, ABD, Singapur ve Hong Kong olmuútur. SÕ÷Õr eti için ABD’nin en önemli ihracat pazarÕ oldu÷u görülmektedir. Organik üretimi teúvik edici devlet destekleri olsa da ne Avustralya ne de Yeni Zelanda’da parasal bir destek verilmektedir. Avustralya, 1992’den beri organik ve biyodinamik ürünler ile ilgili ulusal yasalara sahip olup, AB’nin üçüncü ülkeler listesinde yer almaktadÕr. AynÕ úekilde Yeni Zelanda üçüncü ülkeler listesinde yer almaktadÕr. Organik üretime dair söz konusu standartlar sadece ihraç ürünleri için zorunlu uygulanÕrken, “organik” kelimesi yasal olarak yurtiçi piyasada korunmasa bile, bu standartlarÕn ülke içinde bir etkisi olmaktadÕr.
17 D. SubaúÕ Koç, Organik TarÕm Ürünleri DÕú Pazar AraútÕrmasÕ, DÕú Ticaret MüsteúarlÕ÷Õ
øhracatÕ Geliútirme Etüt Merkezi, Ankara, 2009, s. 6.
11
Bununla birlikte 2006 yÕlÕnda organik standartlarÕn Avustralya’da yurtiçi piyasada da kullanÕlmasÕna baúlanmÕútÕr. Yeni Zelanda’da 2003 yÕlÕnda “Ulusal Organik StandardÕ” oluúturulmuú olup, mevcut sertifikasyon sistemlerini desteklemektedir. Yeni Zelanda Organik Sektör Stratejisi’nin oluúturulmuú olmasÕ hükümetin organik konusuna verdi÷i önemi gösterse de strateji devlet deste÷i ile sÕnÕrlÕ kalmÕútÕr.19
Avrupa’da organik tarÕm 1990’larÕn baúÕndan itibaren hemen hemen tüm Avrupa ülkelerinde hÕzla geliúmeye baúlamÕútÕr.øtalya, en çok çiftli÷e ve organik tarÕm arazisine sahip ülkedir. Kiúi baúÕna yÕllÕk organik ürün tüketimi en yüksek ülke øsviçre olup, tüketim 100 Avro’nun üzerindedir. 2006 yÕlÕnda Almanya 4,6 milyar Avro’luk bir pazar büyüklü÷üne saihp olup, onu 2,65 milyar dolar Avro ile øtalya ve 1,7 milyar dolar Avro ile Fransa izlemektedir. AB’de organik tarÕma verilen desteklerden biri KÕrsal KalkÕnma ProgramlarÕ altÕnda hibelerdir. AB üyesi olmayan Avrupa ülkelerinde de benzer destek mekanizmalarÕ kullanÕlmaktadÕr.20
Hemen hemen tüm Latin Amerika ülkesinde organik tarÕm yapÕlmakla birlikte geliúmiúlik düzeyi ülkeden ülkeye farklÕlÕk göstermektedir. Latin Amerika’da “ihracat” organik sektörünün en önemli faaliyeti olarak görülmektedir. Uruguay, Meksika ve Arjantin, organik tarÕm alanÕ oranÕnÕn daha yüksek oldu÷u ülkelerdir. Birçok ülke haricinde Latin Amerika ülkelerinde organik tarÕmsal üretim için hükümetler tarafÕndan sübvansiyon ve parasal destek verilmemektedir. Brezilya, organik ürünlerin üretimi, araútÕrma yapÕlmasÕ, dernek kurulmasÕ, pazarlama ve ticaret konularÕndan teúvik etmek amacÕyla bakanlÕklar arasÕ “Pro Organic Plan” yayÕmlanmÕútÕr.21
KÕtalara göre grafiksel olarak incelendi÷inde; organik tarÕm alanlarÕna bakÕldÕ÷Õnda ilk sÕrada 12,1 milyon hektar alan ile Okyanusya yer almaktadÕr.22 Okyanusya’nÕn ardÕndan 8,2 milyon hektar ile Avrupa gelmektedir. Avrupa’da 9,6 milyon hektar alanda do÷adan toplama yapÕlmaktadÕr. Afrika’daki organik tarÕm
19 Koç, s. 7. 20 Koç, s. 8. 21 Koç, s. 9.
22Ahmet AltÕndiúli ve di÷erleri, Organik TarÕm YÕllÕ÷Õ 2010, Meta BasÕm MatbaacÕlÕk, 2010, ss.
alanÕ 0,9 yapÕlmakt ùekil 1. alanlarÕ. Kaynak: Meta BasÕm KÕt %35’lik b Latin Ame milyon he tadÕr (ùekil KÕtalara Ahmet A m MatbaacÕlÕ talarÕn topla bir pay ile O
erika izleme ektar iken 1). göre 200 AltÕndiúli v Õk, 2010. am organik Okyanusya ektedir (ùek 9,5 milyo 08 yÕlÕnda ve di÷erle k alanlarÕna yer almakt kil 2). n hektarlÕk organik eri, Organ a karúÕlaútÕrm tadÕr. Bunu k bir aland tarÕm ve nik TarÕm malÕ olarak %23 ile A da do÷al to do÷al t m YÕllÕ÷Õ k bakÕldÕ÷Õn Avrupa ve % 12 oplama toplama 2010, nda ise %23 ile
ùekil 2. alanlarÕnÕn Kaynak: A M Bir 2008 yÕlla 1.200,000 øngiltere, A gerisinde k KÕtalara da÷ÕlÕmÕ. Ahmet AltÕndi Meta BasÕm rçok ülkede arÕ arasÕnda hektar ala Almanya gi kalmÕútÕr. göre 200 iúli ve di÷erl MatbaacÕlÕk organik ta organik tarÕ an ile en ibi Avrupa 08 yÕlÕnda leri, Organik k, 2010. arÕm alanlar Õm üretimi y yüksek bü ülkeleri ise organik k TarÕm YÕll Õ hÕzla geliú yapan ülkel yüme göst e büyüme de tarÕm ve lÕ÷Õ 2010, úmektedir.ù ler karúÕlaútÕ eren ülke e÷erleri açÕs do÷al t ùekil 3’te 20 ÕrÕlmÕútÕr. A olmuútur.øs sÕndan Arja 13 toplama 007 ile Arjantin spanya, antin’in
ùekil 3. büyüyen on Kaynak: ht ùek verilmiútir sÕrada yer ùekil 4. 20 Kaynak: 2010, Meta 2007 ve n ülke. ttp://www.eto
kil 4’te ise r. Buna gör almaktadÕr 08 yÕlÕ iúletm Ahmet a BasÕm Ma 2008 yÕ o.org.tr/duny e, dünyada e Hindistan . Bunu takib me sayÕsÕ (ilk AltÕndiúli atbaacÕlÕk, 20 ÕllarÕ arasÕn ya.html, (20. organik üre n, dünyada o ben ise Uga k 10 ülke) ve di 010. nda organi 08.2010) etici sayÕsÕ organik tarÕ anda 2. sÕrad i÷erleri, k tarÕm a en fazla ol m yapan iúl da yer almak Organik alanÕnda e lan on ülke letme sayÕsÕ ktadÕr. TarÕm 14 n çok eye yer Õyla ilk YÕllÕ÷Õ
Dü tarla bitki (ùekil 5). ùekil 5. Dü Kaynak: 20 50,9 milya ve Avrup hayvancÕlÕ sunulmakt bakÕldÕ÷Õn Or paydaúÕ ko AB tarafÕndan 23AltÕndiúli v 24 “Dünya’d 25 “Dünya’d ünyada sürü ileri, hemen ünyada sürül Ahmet Meta BasÕ 10 yÕlÕnda a ar dolara ul a’dadÕr. Av Õk yaygÕn o tadÕr. Orga nda Çin 415 rganik tarÕm ontrol ve se BD pazarÕn n akredite o ve di÷erleri, s da Ekolojik Ta da Ekolojik Ta ülebilir orga n ardÕndan ebilir organi AltÕndiúli Õm MatbaacÕl açÕklanan ve laúmÕútÕr. O vrupa, Oky olarak yapÕ anik su ü .000 ha ile d mda izlene rtifikasyon nda giderek olan sertifik s. 1-6. arÕm”,http://ww arÕm”, http://w anik tarÕm a %34’lük b k tarÕm alanl ve di÷erle lÕk, 2010. erilere göre Organik ürün anusya ve lmakta ve ürünleri üre dünya lider ebilirli÷in v kuruluúlarÕd k daha fazla kasyon kuru ww.eto.org.tr/ www.eto.org.tr alanlarÕna ba bir oranla larÕ eri, Organ e dünyada o nlerin tüket bazÕ Latin çok sayÕda etim alanla i konumund ve güvenli dÕr.25 a ürün piya umlarÕnÕn sa /dunya.html, ( r/dunya.html, akÕldÕ÷Õnda yem bitkile nik TarÕm organik ürün timi en fazl Amerika t a hayvansal arÕnÕn 200 dadÕr.24 ik sistemle asaya sürül ayÕsÕ da gid (20.08.2010) (20.08.2010) %45’lik bi eri gelmekt m YÕllÕ÷Õ nlerin pazar la Kuzey A türlerinde o l ürün tüke 7 yÕlÕ ver erinin önem lmekte ve derek artma 15 r payla tedir.23 2010, r de÷eri Amerika organik ticilere rilerine mli bir USDA aktadÕr.
16
Organik ürünlerin uluslararasÕ ticaretinin kolaylaútÕrÕlmasÕ konusunda çalÕúmalar yapÕlmaktadÕr.26
Dünyada kontor ve sertifikasyon alanÕnda 481 kuruluú görev yapmaktadÕr. BazÕ kuruluúlar birkaç farklÕ kÕta ve ülkede görev yapmaktadÕr. Avrupa Birli÷i’nde en yüksek üretim alanÕna sahip øtalya’da 16 adet, dünya’nÕn 7. büyük organik tarÕm alanÕna sahip ülkesi Hindistan’da ise 13 adet sertifikasyon kuruluúu faaliyet göstermektedir.27
2006 yÕlÕ verilerine göre dünya çapÕndaki toplam organik ürün pazarÕ de÷erinin 40 milyar ABD DolarÕnÕn üzerinde oldu÷u tahmin edilmektedir.28 Bu de÷er 2008 yÕlÕnda ise yaklaúÕk 50,9 milyar ABD dolarÕna ulaúmÕútÕr. Avrupa Birli÷i’nde toplam pazarÕnÕn içinde organik ürünler pazarÕnÕn % 6’sÕ organik ürünlerden oluúan Danimarka lider ülke olurken, Avusturya % 5,3, øsviçre % 4,6, Lüksemburg % 3,3 ve Almanya % 3,1 ile takip etmiútir. Avrupa’da kiúi baúÕna yÕllÕk en yüksek organik ürün tüketimi 106 Avro ile Danimarka’da gerçekleúmiú, bunu øsviçre 105 Avro, Avusturya 89 Avro, Lüksemburg ve Liechtenstein 86 Avro ile takip etmiútir. ABD’de ise 2009 verilerine göre organik ürünlerde 2008 yÕlÕnda dönen organik ürün ticaret hacminin 22 milyar 929 milyon dolara yükselmiú ve organik ürünlerin toplam pazardaki payÕ % 3,5 oldu÷u belirtilmiútir. Bu de÷er ile ABD dünyada en büyük organik ürün ticaretine sahip ülke konumuna gelmiútir.29
Dünyada Avrupa Birli÷i yönetmeli÷i haricinde, ABD’de 2002 yÕlÕnda “Ulusal Organik Program (NOP)” yürürlü÷e girmiú olupKanada’da satÕlan tüm ürünler ise Kanada standartlarÕna göre sertifikalandÕrÕlmakta ve Kanada Organik Ofisi (Canada Organic Ofice) tarafÕndan tanÕnan akreditasyon kuruluúunca akredite
26 Koç, s. 9.
27 “Dünya’da Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/dunya.html, (20.08.2010)
28S. Adalet Gök, Geniúleyen Avrupa Birli÷i PazarÕnda Türkiye’nin Organik TarÕm Ürünleri Ticareti
AçÕsÕndan De÷erlendirilmesi,AB UzmanlÕk Tezi, T.C. TarÕm ve Köyiúleri BakanlÕ÷Õ DÕú øliúkiler ve Avrupa Birli÷i Koordinasyon Dairesi BaúkanlÕ÷Õ, 2008, s. 110
17
edilmektedir.30Amerika’daki organik tarÕm alanlarÕnÕnsonraki yÕllarda katlanarak artmasÕnda NOP yönetmeli÷i yürürlü÷e girmesinin etkisi kuvvetle muhtemeldir.
1988 yÕlÕnda Japonya TarÕm, Orman ve BalÕkçÕlÕk BakanlÕ÷Õ (Ministry of Agriculture, Forestry and Fishery), JAS Kanunu çerçevesinde bir organik belgelendirme yasasÕ ile ilgili çalÕúmalara baúlamÕútÕr. ølk olarak 1992 yÕlÕnda organik tarÕmsal ürünlerin etiketlenmesi konusunda düzenleme getirilmiú, fakat pazardaki karÕúÕklÕ÷Õn devam etmesi ve düzenlemelerin zorunlu olmamasÕ nedeniyle FAO/WHO Codex Alimentarius Komisyonu’nun çalÕúmalarÕna paralel olarak, eski düzenlemenin yenilenmesi gerekti÷i sonucu ortaya çÕkmÕútÕr. Temmuz 1999’da çalÕúmalarÕn tamamlanmasÕyla Kongre’den geçen sözkonusu yasa ile organik standartlara uyulmasÕ zorunlu hale gelmiútir. 2001 yÕlÕnda ise JAS yönetmeli÷i yürürlü÷e girmiútir.31
Yasal düzenlemeler ve standartlar organik tarÕmda büyük önem taúÕmaktadÕr. IFOAM (Dünya Organik TarÕm Hareketleri Federasyonu)’Õn ‘Temel StandartlarÕ’ tüm dünyada takip edilmektedir. Dünyada çÕkarÕlan ilk resmi mevzuat, 24 Temmuz 1991 tarihinde yayÕnlanarak Avrupa Birli÷i’nde yürürlü÷e giren, 20092/91 sayÕlÕ yönetmelik olmuútur. Avrupa Birli÷i daha sonralarÕ yönetmelikte çok sayÕda revizyon yapmÕútÕr. AB daha sonra 28 Haziran 2007 tarihinde EC 834/2007 sayÕlÕ organik üretim ve organik ürünlerin etiketlenmesi hususundaki konsey tüzü÷ü yayÕnlanmÕú ve 1 Ocak 2009’dan itibaren geçerli olmak üzere uygulamaya koymuútur.32
Günümüzde 71 ülkede organik tarÕm yönetmeli÷i bulunmakta, 21 ülkede ise geçici taslak yönetmelik hazÕr durumdadÕr. Amerika’nÕn ‘NOP’, Japonya’nÕn ‘JAS’ yönetmeli÷i en çok izlenen yönetmelikler arasÕnda yer almaktadÕr.Bu yönetmelikler haricinde özel standartlar da bulunmaktadÕr. Bunlara biyodinamik tarÕm için ‘Demeter, Bio-Swiss için Knospe, Bioland, Naturland örnek verilebilir.33
30 Koç, s. 9.
31Gülay Babado÷an, “Japonya Organik PazarÕ”,
http://www.gidasanayii.com/modules.php?name=News&file=article&sid=2320, (13.01.2010)
32 “Dünya’da Ekolojik TarÕm”,http://www.eto.org.tr/dunya.html, (20.08.2010) 33 “Dünya’da Ekolojik TarÕm”,http://www.eto.org.tr/dunya.html, (20.08.2010)
18 1.4.1. Dünya’da Organik TarÕmÕn Geliúimi
1930’lardan bugüne kadar biyolojik tarÕm modeli birçok ülkede uygulanmÕútÕr. Danimarka, øngiltere ve øsviçre Avrupa’da biyolojik tarÕmÕn temellerini atan ülkeler olmuúlardÕr. Bugün ABD, Kanada, Avustralya, Japonya ve Avrupa Birli÷i ülkeleri gibi geliúmiú ülkelerde üretimi geliúmekte olan ülkelerde de gerçekleútirilmektedir. Ancak, geliúmekte olan ülkelerde organik üretim yapÕsÕ farklÕlÕk arz etmektedir. Üretim iç pazarÕn talebini cevaplamak amacÕyla de÷il, ihracat amacÕyla baúlamÕútÕr.34
1950’li yÕllara kadar ekolojik tarÕm fazla önemsenmemiú, bu yÕllarda daha fazla üretim, daha fazla kar fikri egemen olmuútur.
1970’lerde ‘yeúil devrim’ olarak adlandÕrÕlan politikalarla tarÕmsal üretimde artÕú sa÷lanmÕú ancak 1980’li yÕllara gelindi÷inde çevrenin kirlenip, tahrip olmaya baúladÕ÷Õ ortaya çÕkmÕútÕr sonrasÕnda, konvansiyonel tarÕm uygulamalarÕna geçilmiútir.35
Dünya genelinde hÕzla artan nüfusun gÕda gereksinimlerini karúÕlamak, iúletmelerde verimlili÷i ve karÕ arttÕrmaya yönelik arayÕúlar, tarÕmsal üretimi birim alandan en kÕsa sürede maksimum verimi elde etmeye yöneltmiútir. Bu amaçla; yüksek verimli çeúitler ve kaliteli tohumlu÷a önem verilmiú, bunun için kimyasal gübre ve hormonlar, zararlÕ böceklerin ekonomik zarar vermesini ve hastalÕklarÕ önlemek için ise kimyasal ilaçlar bol miktarda kullanÕlmaya baúlanmÕútÕr.36
Ülkelerin geliúmiúlik düzeylerinin azalmasÕyla nüfus artÕú hÕzÕ arasÕnda do÷ru orantÕlÕ olarak bir iliúki vardÕr. Geliúmekte ve geliúmemiú ülkelerde nüfus artÕúÕna paralel olarak gÕda üretimini artÕrmaya yönelik çabalar yo÷unluk kazanmÕútÕr. Teknolojinin etkin bir úekilde kullanÕmÕ, bitki ve hayvan Õslah
34 Ayto÷u, s. 21. 35 Ayto÷u, s. 9.
36Zahide Kurt, “Organik TarÕm Ürünleri PazarlamasÕ ve Uygulamalar”, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, 2006, s. 1.
19
çalÕúmalarÕ, sulama, hormon, pestisit kullanÕmÕ ve geneti÷i de÷iútirilmiú bitki çeúitlerinin üretime alÕnmasÕyla birlikte verimlilik daha da artÕrÕlmÕútÕr. Bunun sonucu olarak daüretimde sa÷lÕk kriterlerigeri plana atÕlmÕútÕr.
De÷iúik ülkelerde yapÕlan ulusal bazdaki organik tarÕma yönelik çalÕúmalar ba÷ÕmsÕz olarak sürdürülürken, 1972 yÕlÕndan sonra bu çalÕúmalar
IFOAM-Uluslar arasÕ Organik TarÕm Hareketleri Federasyonu’nun organizasyonu altÕnda toplanmÕútÕr.37
Organik gÕda kavramÕnÕn popüler bir hal almasÕ, tüketicilerin sa÷lÕk kaygÕlarÕ, çevreci ve politik akÕmlar sonucudur. Devlet teúvikleri ve primler ise üreticilere kolaylÕk sa÷lamÕútÕr.
Bugün baúta Amerika ve Avrupa Birli÷i ülkeleri olmak üzere pek çok geliúmiú ülkede organik tarÕm ve di÷er sürdürülebilir tarÕm yöntemleri teúvik edilmekte, hükümet politikalarÕ belirlenirken dikkate alÕnmaktadÕr.38 Böylelikle organik kavramÕ, gelecekte dünya gündemindeki yerini sa÷lamlaútÕrmaktadÕr.
Amerikan organik sektöründeki pazar büyümesi, 1990'larÕn ortalarÕndan itibaren daha canlÕ bir hal almÕútÕr. Bu büyümenin büyük bir kÕsmÕ, organik gÕda üreticileri, perakendeciler ve da÷ÕtÕcÕlar için yeni pazar fÕrsatlarÕnÕ teúvik eden tüketici ilgisindeki hÕzlÕ artÕú sayesinde mümkün olmuútur.39Geleneksel ürünler imal eden kÕdemli imalatçÕlar açÕsÕndan büyüme gösteren bir e÷ilim de genellikle daha küçük organik firmalarÕ satÕn alarak ürün yelpazelerine organik ürünleri katmalarÕ yönünde olmuútur.40
1990'lardan beri, AB ülkelerinde organik tarÕmÕn geliúmesi, mali sübvansiyonlar aracÕlÕ÷Õyla desteklenmiútir. AB haricindeki di÷er ülkelerde, organik
37 Koç, s. 5.
38 Ruhsar Yanmaz, “Organik Ürünlerin PazarlanmasÕ ve Ticareri”,
www.agri.ankara.edu.tr/bahce/1097_1183723867.doc, (28.07.2009)
39Carolyn Dimitri ve Luanne Lohr, “The US Consumer Perspective on Organic Foods”, Organic Food, Springer, New York, 2007, s. 157.
20 tarÕm geliúimi, Avrupa, ABD ve Japonya'da organik üretim için talebin artmasÕ ile hareketlenmiútir.41
Almanya’nÕn Bonn úehrine bulunan ve bir çatÕ kuruluú olan IFOAM’e göre organik gÕda dünya pazarÕ, satÕúlarla yÕllÕk beú milyar dolardan daha yüksek bir büyüme göstermiú ve 2000 ile 2006 yÕllarÕ arasÕnda iki katÕna geçmiútir.42
1996 - 2000 yÕllarÕ arasÕnda, örne÷in øngiltere’deki organik arazi alanlarÕ dokuz kat artÕú göstermiú ve buna paralel olarak organik gÕdalarÕn perakende de÷eri dörtte bir oranÕnda artmÕútÕr. Uzaktan bakÕldÕ÷Õnda, bu etkileyici büyüme rakamlarÕ, øngiltere’de organik tarÕm için çok parlak bir gelecek oldu÷una yönelik söylemi vurgulamaktadÕr.43
BaúlÕca süpermarketler üzerinden satÕúÕn gerçekleútirildi÷i ülkelerde organik gÕdalarÕn büyüme ve pazar payÕ, ana pazarlama kanalÕ dükkan olan ülkelerin pazar payÕndan daha yüksektir.44
Sa÷lÕk kaygÕsÕ taúÕyan tüketiciler; özellikle hamile olanlar organik gÕdalar için yüksek bir fiyatÕ gözden çÕkarabilmektedirler.
ABD’de, 0-2 yaú çocuk mamalarÕnÕn organik ürünlerden yapÕlma zorunlulu÷unun getirilmesi bu bakÕmdan oldukça dikkat çekicidir.45
Geliúmiú ülkelerde do÷um oranlarÕnda meydana gelen düúüú bebek mamalarÕ sektörünü bu anlamda etkilemekte, ancak organik bebek mamasÕ ya da organik süt tam tersine artan bir taleple karúÕlaúmaktadÕr. Özellikle geliúmiú ülkelerde yaúanan ve insan sa÷lÕ÷Õna olumsuz etkisi bulunan BSE hastalÕ÷Õ da organik et ve et ürünlerine yönelik talebin artmasÕna neden
41Edi Defrancesco ve Luca Rossetto, “From Niche to Market: The Growth of Organic Business in
Italy”, Organic Food, Springer, New York, 2007, s. 4.
42 David A. Taylor, “Recovering the Good Earth: China's Growing Organic Market”, Environmental Health Perspectives, Cilt:116, SayÕ:8, 2008, s. 347.
43 Everard Smith ve Terry Marsden, “Exploring the ‘limits to growth’ in UK organics: beyond the
statistical image”, Journal of Rural Studies, Cilt:20, SayÕ:3, 2004, s. 345.
44Smith ve Marsden, s. 346.
45 “Bir Nefes SÕhhat; Ekolojik TarÕm”,
21
olabilecektir.46 Tüketicilerin sa÷lÕk açÕsÕndan riskli bulduklarÕ herhangi bir gÕda ürününden, organik gÕda ürünlerine geçmeleri muhtemel gözümektedir.
Dünyadaki toplam organik gÕda ürünleri satÕúlarÕnÕn halen çok büyük birbölümünü meyve ve sebze ürünleri oluúturmakla birlikte, son yÕllarda süt ve et ürünleri de özellikle BatÕ Avrupa pazarlarÕnda önem kazanmaya baúlamÕútÕr.47
1.4.2. Dünya’da Organik GÕda Talebi ve ArzÕ
Organik gÕdalara olan talebi, tüketicilerin gÕda güvenli÷i ve gÕda arzÕnÕn bütünlü÷ü konusundaki endiúeleri yönlendirmektedir. Dünya tarÕm ürünleri ticaretinde liberalleúmenin giderek artmasÕ, ülkelerin farklÕ talepleri nedenleri ile tarÕm ürünleri dÕú ticaretinin sürekli takip edilmesi gereklili÷i ortaya çÕkmaktadÕr.48
Organik gÕda tüketimi, ABD’de co÷rafik olarak çarpÕk bir úekilde olmakla beraber, batÕ eyaletleri ve kentsel alanlarda en yüksek talebi oluúturmaktadÕr. Süper marketlerdeki genel e÷ilim, müúteri kartlarÕ sayesinde toplanmÕú olan elektronik veri tabanlarÕnÕn kolaylaútÕrdÕ÷Õ mikro pazarlamaya yönelmistir. Bu uygulama, perakendecilere organik ürünler gibi özel ürünlerde daha iyi bir hedef kitleye ulaúmada yardÕm etmiútir.49
Organik ürünlere olan tüketici talebinde artÕú trendi olsa da Avustralya organik gÕda pazarÕ yine de niú pazar olarak kabul edilmektedir. Yurtiçi piyasada organik ürünlerin fiyatlarÕ, konvansiyonel ürünlere göre daha yüksektir. øthal yiyecek ve içecek ürünleri genellikle Yeni Zelanda, ABD ve Birleúik KrallÕk’tan ithal edilmektedir. Kiúisel bakÕm ürünleri ve pamuk ise ithalatÕ artan di÷er ürünlerdir.50
46 Deniz AltÕnalev, “Gelece÷in GÕda Ticareti”,
http://www.gidasanayii.com/modules.php?name=News&file=article&sid=1740, (20.05.2010)
47 Demiryürek, s. 66. 48 Ataseven ve Güneú, s. 26.
49Karen Klonsky, “Forces impacting the production of organic foods”, Agriculture and Human Values, Cilt:17, SayÕ:3, 2000, s. 238.
22
Organik ürünler pazarÕ hÕzla büyümektedir. PazarÕn büyümesi gÕda üretiminin endüstrileúti÷i zaman diliminde “özel” ürünlere olan talebe dayalÕ arza ba÷lÕdÕr.
Amerika’da özel marka (Private Label) ile piyasaya sürülen ürünlerin önemi giderek artmaktadÕr. Target, Kroger, Whole Foods ve di÷er perakende ma÷azalarÕ özellikle son iki yÕlda kendi markalarÕ altÕnda piyasaya birçok ürün sürmüúlerdir.51
Geliúmiú ülkelerde organik ürünlere olan talebin yüksek olmasÕnÕn nedenleri aúa÷Õdaki gibi sÕralanabilir:52
1. Tüketicinin gÕda güvenli÷i konusunda bilinçli olmasÕ 2. Çevrenin korunmasÕna olan duyarlÕlÕ÷Õn yüksek oluúu 3. Besinlerdeki tat unsurunun ön plana çÕkmasÕ.
4. Hayat standardÕnÕn ve gelir düzeyinin yüksek olmasÕ
øngiltere’de pazara daha fazla firmanÕn girmesi artan rekabet sonucu organik ürün ile konvansiyonel ürün arasÕndaki priminin düúmesine neden olmuú ve bu da tüketici talebini arttÕrmÕútÕr.
ønsanlarÕn gÕda gereksiniminin tümünü organik tarÕm yoluyla karúÕlamak mümkün de÷ildir. ùu andaki mevcut durumda organik tarÕmda söz sahibi olan ülkelerin üretimleri yeterli düzeyde de÷ildir. Bu nedenle dünyada organik ticaret hacmi ilerleyen yÕllarda daha da artacaktÕr.53
Genelde geliúmekte olan ülkeler, üretimi arttÕrma ve dÕú satÕma sunma çabasÕ içerisinde iken, geliúmiú ülkeler bir yandan dÕú alÕm ve bir yandan da iç üretimleriyle iç pazar talebini karúÕlama e÷ilimi içerisindedir. DolayÕsÕyla
51 Koç, s. 43.
52 Ruhsar Yanmaz, “Organik Ürünlerin PazarlanmasÕ ve Ticareri”,
www.agri.ankara.edu.tr/bahce/1097_1183723867.doc, (28.07.2009)
53 Ruhsar Yanmaz, “Organik Ürünlerin PazarlanmasÕ ve Ticareri”,
23
geliúmekte olan ülkeler dÕú satÕm açÕsÕndan birbirlerine rakip ülkeler iken, geliúmiú ülkeler hedef pazar konumundadÕr.54
1.4.3. Organik GÕda AlanÕnda Faaliyet Gösteren UluslararasÕ Kuruluúlar
Organik ürünlerin dünya ticaretinde ortaya çÕkan sorunlarÕndan birisi organik ürün standartlarÕdÕr. Bu durum dünya ticaretini olumsuz yönde etkilemektedir. Ticaretin iúleyiúinde engel yaratan standartlarÕn en önemlileri, hükümetlerin oluúturdu÷u standartlardan oluúmaktadÕr. BazÕ hükümetler, belli sertifikasyon kuruluúlarÕnÕn sertifikalarÕnÕ kabul etmemektedir. Bu nedenle dünyada geçerli olan ve tüm dünya ülkelerince kabul edilmiú bir standardÕn oluúturulmasÕ, standartlara iliúkin olarak yaúanan bu sorunlarÕn çözümünde önemli bir rol oynayacaktÕr.
UluslararasÕ olarak, üç global kuruluú organik ürün standartlarÕnÕn merkezindedir: Organik TarÕm Hareketleri Federasyonu (IFOAM), Codex Alimentarius ve UluslararasÕ Standardizasyon Örgütü (ISO).55
Codex ulusal veya uluslararasÕ bir geçerlili÷i olan bir düzenleme de÷ildir. Bitkisel ve hayvansal üretim sonucu elde edilen organik ürünleri kapsamaktadÕr. Codex hem tüketicileri korumak anlamÕnda bir garanti vermekte hem de uluslararasÕ ticari faaliyetlerde bir garanti sa÷lamaktadÕr. Geliúmekte olan ülkelerin politikalarÕnda organik tarÕm daha çok dÕú ticaretteki getirisi açÕsÕndan önemlidir ve yapÕlan bu düzenlemeler iç tüketicilerin korunmasÕndan çok ticaret yaptÕklarÕ ülkeler açÕsÕndan önem taúÕmaktadÕr.56
ølk uluslararasÕ standart IFOAM tarafÕndan basÕlmÕútÕr. ølk kanuni düzenlemeler ise yine 1980 yÕlÕnda Avrupa ülkelerinde (Ör. Avusturya, Fransa) geliútirilmiútir. Bu düzenleme ile üretim standartlarÕ, etiketleme, kontrol standartlarÕ ve uluslararasÕ ticaret ile ilgili standartlarÕ oluúturulmuútur. Avrupa’da, Latin ABD
54Nilgün SarÕkaya, “Organik Ürün Tüketimini Etkileyen Faktörler ve Tutumlar Üzerine Bir Saha
ÇalÕúmasÕ”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, SayÕ:2, 2007, s. 113.
55 Donald W. Lotter, “Organic Agriculture”, “Journal of Sustainable Agriculture”, Cilt:21,
SayÕ:4, 2003, s. 76
24
ve Asya’da birçok ülke kendi mevzuatlarÕnÕ 1990’larÕn ortalarÕnda yayÕmlamÕútÕr. 1999’da Codex Alimentarius organik bitkisel üretim için ilk rehberi hazÕrlamÕútÕr. 2001 yÕlÕnda rehbere hayvansal üretim de eklenmiútir. 2002 yÕlÕnda ABD’de, Birleúik Devletler Ulusal Organik ProgramÕ yürürlü÷e girmiú olup, Çin’de ise mevzuat 2005 yÕlÕnda tamamlanmÕútÕr. 2006 yÕlÕnda Kanada ve Paraguay mevzuatlarÕnÕ oluúturmuúlardÕr.57
1.4.3.1. IFOAM (UluslararasÕ Organik TarÕm Hareketleri Federasyonu)
Özel sektör standartlarÕ, IFOAM’Õn Temel StandardÕna dayanmaktadÕr. IFOAM Temel StandardÕ, geçmiúte ve günümüzde ülkelerin kendi mevzuatlarÕnÕ oluúturmalarÕ için bir referans olmaktadÕr.
IFOAM 1972 yÕlÕnda Fransa’da kurulmuútur. IFOAM”in 30 yÕlÕ aúkÕn geçmiúi organik tarÕm destekçilerinin sosyal ve ekolojik devrim dahilinde etkili bir etmen teúkil etti÷ini göstermektedir.58
IFOAM hali hazÕrda 116 ülkede 750 adet üye kuruluúu bir araya getiren köklü ve demokratik bir teúkilattÕr.59
Organik TarÕm Hareketleri Federasyonu" (IFOAM), tüm dünyadaki organik tarÕm hareketlerini tek bir yapÕ altÕnda toplamamÕú vebu harekatÕ sa÷lÕklÕ bir úekilde yönlendirmeyi hedeflemiútir. AyrÕca gerekti÷i yerlerde belli standart ve yönetmelikleri oluúturmayÕ, tüm üyelerine ve çiftçilere aktarmayÕ misyon edinmiútir.
IFOAM, FAO (Birleúmiú Milletler, TarÕm-GÕda Örgütü), WTO (Dünya Ticaret Organizasyonu), IUCN (UluslararasÕ Do÷a Koruma Birli÷i), UNEP
57 Koç, s. 10.
58 “History of IFOAM”, http://www.ifoam.org/about_ifoam/inside_ifoam/history.html, (05.09.2010) 59“The IFOAM Organizational
