1.5. TÜRKøYE’DE ORGANøK TARIM
1.5.6. Organik TarÕmda Kontrol ve Sertifikasyon
Organik tarÕm, üretimin kontrollü olmasÕ ve sertifikalandÕrÕlmaya tabi tutulan bir faaliyetidir. Sertifikasyon ve akreditasyon bir araç olarak ticaretin artmasÕna, pazarÕn ve güven konusunun geliúmesine hizmet etmektedir. DolayÕsÕyla sertifikasyon ve akreditasyon mekanizmalarÕ hÕzlÕ bir úekilde geliúmektedir.
TarÕmsal üretim sistemleri içinde organik tarÕm, izlenebilirli÷i ve güvenilirli÷i en üst seviyede olan sistemdir. Çünkü organik tarÕmla ilgili tüm ulusal ve uluslararasÕ standartlar üretimin tarladan sofraya kadar her aúamasÕnÕn kontrolünü ve sertifikasyonunu zorunlu tutmaktadÕr. Kontrol ve sertifikasyon bu nedenle organik üretimin ilk basama÷Õ olarak kabul edilmektedir.93
Çevre ile uyumlu bir üretim úekli olan organik üretim, çiftlik ve yerel kaynaklarÕn kullanÕmÕna dayanan kendine yeterli kapalÕ bir sistemin oluúturulmasÕ ve nihai ürün yerine tüm üretim sürecinin kontrol edilip sertifikalandÕ÷Õ üretim
92 “Pazarlama Stratejileri”, http://www.orguder.org.tr/organiktarimpazarlama.html, (11.06.2011) 93 “Türkiye’de Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/turkiye.html, (20.08.2010)
46
sistemidir. Sözleúmeli çiftçiler, bahçelerinde ve tarlalarÕnda hiçbir úekilde sentetik kimyasal ilaç, hormon ve gübre kullanmamayÕ, imzaladÕklarÕ sözleúmelerle taahhüt ederler.94
Türkiye’de organik tarÕm faaliyetlerinin kontrol ve sertifikasyon iúlemleri, TarÕm ve Köyiúleri BakanlÕ÷Õndan yetki almÕú özel kuruluúlar tarafÕndan yapÕlmaktadÕr. ølk yÕllarda bu üretim faaliyetlerinin danÕúmanlÕk, denetim ve sertifikasyon gibi esaslarÕ tamamÕyla yabancÕ kiúi ve kuruluúlarca yerine getirilmiútir. 1990’lÕ yÕllarÕn baúÕnda bu konularda az sayÕda da olsa Türk uzmanlar yetiúmiúler ve yabancÕ bazÕ firmalarÕn üzerimizdeki temsilcili÷ini yapmaya baúlamÕúlardÕr.95 Türk menúeli ve yabancÕ olmak üzere bu kuruluúlar úöyledir: BCS, IMO, ECOCERT, ETKO, CU, EKOTAR, ICEA, CERES, ORSER, ANADOLU, TURKGAP, NøSSERT, IMC, ANKA GLOBAL, KALøTEST, EGETAR ve BøO øNSPECTA, NOPcert’dir.96 Bu kuruluúlar organik üretimin normlara uygun, her aúamasÕnda kontrollü, yüksek kaliteli ve sertifikalandÕrÕlan ürünler olmasÕnÕ sa÷larlar.
Bunlara ek olarak, organik pazarÕn geliúmiú oldu÷u ülkelerde pek çok özel stantart ve etiketleme kurallarÕ mevcuttur. E÷er ihraç edilecek bir ürün ise, ilgili ülkenin yönetmeliklerine göre iúlemler yürütülmelidir. Ürünlerin ticari olarak serbest dolaúÕmÕna izin veren ve uluslararasÕ denkli÷i olan bir standardÕn oluúturulmasÕ gerekmektedir.
Günümüzde mevcut ve farklÕ sistemler ticarette teknik bir engel yaratmakta olup, üreticiler farklÕ düzenlemelere sahip pazarlara girmek istediklerinde ürünlerine birden fazla sertifika almak zorunda bÕrakÕlmaktadÕr. Bu iúlemler bürokratik iúlemleri arttÕrmakla beraber, üretici ya da tüketiciye herhangi bir katma de÷er sa÷lamamaktadÕr.97
94“Organik TarÕm Nedir?”, http://www.orguder.org.tr/tarim.html, (11.06.2011) 95 Marangoz, s. 49.
96 “Organik TarÕm”, http://www.tarim.gov.tr/uretim/Organik_Tarim,Organik_Tarim.html,
(04.11.2011)
47
Organik tarÕmda sertifikasyon süreci müteúebbisin (giriúimci, üretici)TarÕm ve Köyiúleri BakanlÕ÷Õ’nÕn yetki verdi÷i ve akredite olan bir kontrol ve sertifikasyon kuruluúuna baúvuru yapmasÕ ile baúlamaktadÕr. Kontrol ve sertifikasyon firmasÕ de÷erlendirmeleri yaparak, baúvurunun uygunlu÷u durumunda müteúebbis ile bir sözleúme yapmaktadÕr. Üretimdeki her bir aúamaya göre kontrol planÕ hazÕrlanÕr.98 TarÕm ve Köyiúleri BakanlÕ÷Õ tarafÕndan yetki verilen bir kontrolör tayin edilerek müteúebbise bildirimde bulunulur. Kontrolün yÕlda en az bir kez yapÕlmasÕ zorunludur. Bu ziyaretler, haberli ya da habersiz olabilmektedir.
Risk de÷erlendirmesine göre kontroller; tarÕmsal üretim birimleri, hasat ve hasat sonu iúlemler, depolama, taúÕma, iúleme ve paketleme ve satÕú gibi her aúamada yürütülmektedir. 99 Ekim-dikim, raf, el de÷iútirme dahilbu süreçler kontrole tabidir. Risk faktörü de÷erlendirilerek, kontrol sayÕsÕ arttÕrÕlabilir ya da azaltÕlabilir. Buna göre bir risk tablosu oluúturulmaktadÕr. Organik üründe örnek olarak üzümü ele alÕndÕ÷Õnda, ùubat ayÕnda üretici tarafÕndan gübre atÕlma riski bulunmaktadÕr. Kontrol ve denetim firmasÕ tarafÕndan gerçekleúen ziyaretler Ocak ve Mart ayÕnda iki kez gerçekleútirildi÷i taktirde, risk azaltÕlabilmektdir. Risk faktörü derken, gübre uygulamalarÕ, hastalÕk ve zararlÕlarÕn yo÷un oldu÷u zamanlar ya da hasat zamanÕ kastedilmektedir. Kontrol ve denetim firmalarÕnÕn üreticilerin depolarÕna yapmÕú olduklarÕ ziyaretler önem teúkil etmektedir.
Kontrollerde, bu sürecin dÕúÕnda yer alan üçüncü kiúinin verdi÷i bilgiler kaideye alÕnmaz. Yönetmeli÷e göre, tek yÕllÕk bitkiler 3 yÕl ardÕ ardÕna ekilemez (Ürün rotasyonuna, münavebe planÕna bakÕlÕr). øúletme kontrolü esnasÕnda incelenmesi geren dökumanlar úunlardÕr: øúletme gÕda iúleyen bir iúyeri ise, “ÇalÕúma izni ve GÕda sicili Belgesi”, “Üretim izni belgesi”, reçete (yönetmelikte belirlenen tarÕmsal kaynaklÕ olan ya da olmayan katkÕ maddelerinin listesi), yÕllÕk iúletme programÕ, tedarikçi listesi, tedarikçi klasifikasyonu (sertifika uygunlu÷u, analiz, di÷er belgeler (alÕm, rapor vb.), hammadde klasifikasyonu (sertifika ve etiket, giriú kayÕtlarÕ, yetiútiricilik raporu), iúleme bilgileri, nihai üründe giren ve
98 “Türkiye’de Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/turkiye.html, (11.06.2010) 99 “Türkiye’de Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/turkiye.html, (11.06.2010)
48
çÕkan hammadde kayÕtlarÕdÕr. AyrÕca ürünün depolanmasÕ ve iúlenmesi sÕrasÕnda karÕúma rizikolarÕ, ürüne yapÕlan müdahaleler, paketleme, etiketleme özellikleri de incelenir.100 Arazi kontrollerinde bunlara ek olarak tüm parsellerin ve alet ekipmanlarÕnÕn kontrol edilmesi, sulama suyu hakkÕnda ve hastalÕkla mücadelede uygulanan iúlemlerle ilgili bilgi alÕnmasÕ gereklidir. Bir sonraki aúamada tespit edilen risklere göre ve úüpheli durumlarda örnekler alÕnarak analizler yaptÕrÕlmaktadÕr.
Analizler ISO-17025 standartlarÕna göre akredite edilmiú laboratuvarlarda yapÕlÕr ve ancak bu laboratuvarlarda yapÕlan sonuçlar kabul edilir.101
Kontrolör yaptÕ÷Õ kontrolün sonuçlarÕnÕ belirten detaylÕ bir rapor hazÕrlar. Sertifikasyon birimi kontrol raporunu inceleyerek de÷erlendirir ve faaliyetin sertifika alÕp alamayaca÷Õ, e÷er sertifikalandÕrÕlma söz konusu ise ilave koúullarÕ ve sertifikalandÕrma statüsü belirlenir.102 Organik tarÕma yeni baúlayacak olan bir üreticinin yetiútirece÷i ürün tek yÕllÕk bir bitki ise 2 yÕl, çok yÕllÕk bir bitki ise 3 yÕl geçiú sürecine tabi tutulmaktadÕr. Bu durumda ürün statüsü “geçiú sürecinde” olarak tanÕmlanmakta ve organik adÕnÕ taúÕmamaktadÕr.
Kontrol ve denetim firmasÕ tarafÕndan verilen karar, kontrol raporu ile birlikte onay için müteúebbise gönderilir. Müteúebbis onayÕndan sonra, sertifikasyon için kararda belirtilen koúullar yerine getirildi÷inde “Organik TarÕm Müteúebbis SertifikasÕ” (master sertifika) hazÕrlanarak müteúebbise iletilmektedir. Her bir organik ürün için ise “ürün sertifikasÕ” düzenlenmektedir.103Üreticiler bu belgeyle ticaret yapmaktadÕrlar.
Ürün sertifikasÕnda organik ürünün izlenebilirli÷i açÕsÕndan; kontrol ve sertifikasyon kuruluúunun adÕ, kod numarasÕ, adresi, sertifika numarasÕ, ürünün adÕ ve özelli÷i, sertifikalanma statüsü, ürün miktarÕ, hasat yÕlÕ, üretim yÕlÕ, ürünün
100 Ramazan Ayan ve Nurhayat Bayturan,EkolojikTarÕmda Kontrol- Sertifikasyon Sistemi ve KarúÕlaúÕlan Sorunlar, Emre BasÕmevi, øzmir, 2002, s. 52.
101 “Türkiye’de Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/turkiye.html, (18.08.2010) 102 “Türkiye’de Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/turkiye.html, (18.08.2010) 103 “Türkiye’de Ekolojik TarÕm”, http://www.eto.org.tr/turkiye.html, (18.08.2010)
49
kayna÷Õ, sözleúme numarasÕ, fatura ve sevk irsaliye numara ve tarihileri, ambalaj tipi ve adedi, parti numara ve kalibresi, G.T.ø.P numarasÕ, alÕcÕ ülke alÕcÕ müteúebbis adÕ ve adresi, gönderen ülke, gönderen müteúebbis adÕ ve adresi, sertifika onay tarihinin bulunmasÕ gerekmektedir.104
Kontrol ve sertifikasyon iúlemleri organik üretim yapÕlan her yÕl yenilenmesi gerekmektedir.
Çeúitli perakendeciler aracÕlÕ÷Õyla satÕúa sunulan organik ürünlerin ambalajlarÕnÕn üzerinde kontrol ve sertifikasyon firmasÕnÕn logosu ile TarÕm ve Köyiúleri BakanlÕ÷Õ’nÕn logosu yer almak zorundadÕr.
Kontrol ve sertifikasyon kuruluúlarÕ, ISO 65 standardÕna göre TÜRKAK tarafÕndan denetlenip akredite edilmektedir.
50 øKøNCø BÖLÜM
ORGANøK GIDALAR VE ORGANøK GIDALARDA PAZARLAMA UYGULAMALARI
2.1. ORGANøK GIDA KAVRAMI
Organik olarak üretilen gÕdalarÕn en yaygÕn tanÕmÕ, organik felsefe ve/veya uygulanan teknoloji ve üretim uygulamalarÕnÕ ve ilkelerini vurgulamaktadÕr.105
Organik (ekolojik, biyolojik) tarÕm ya da organik ürün denildi÷i zaman akla ilk gelen gÕda maddeleri olmaktadÕr. Çünkü pazarÕn en fazla geliúebilece÷i ve hÕzlÕca büyüyebilece÷i sektör gÕdadÕr. Organik ürün üretimi, pazar oluúumu ve hatta dünya organik ürün ticaretinin baúlangÕcÕ da gÕda ürünlerine dayanmaktadÕr.106
Organik gÕda, sentetik gübre ve pestisit kullanÕlmadan üretilmekte olup, GDO (geneti÷i de÷iútirilmiú organizma) içermemektedir. Fakat “organik” kelimesi üretim metodlarÕile ilgili olup, iúletme veya di÷er takip eden süreçlerle ilgili de÷ildir.107
Organik gÕdalar, gözlemlenebilir veya test edilebilir özelliklerden çok üretim ve iúlemelerinde kullanÕlan yöntemler açÕsÕndan organik olmayan gÕdalardan ayÕrt edilmektedirler.108
Organik meyve ve sebzeler, daha yavaú geliúme ve daha düúük bir su kapasitesine sahiptirler. Bu sebeple bazÕ insanlar organik gÕdalarÕ daha lezzetli olarak algÕlamaktadÕr. DolayÕsÕyla kalite ve lezzet, organik olmayan di÷er ürünlerin
105 Samuel Bonti-Ankomah ve Emmanuel K Yiridoe, “Organik ve Geleneksel GÕda: Tüketici Tercih
ve AlgÕlama Ekonomilerinin Litertür øncelemesi”,
http://oacc.info/Docs/BONTI%20&%20YIRIDOE%20April%2028%202006%20Final.pdf, (16.10.2010)
106 Mehmet Tozan ve Ahmet AltÕndiúli, “GÕda DÕúÕ Organik Ürünler ve Ticareti”, Türkiye 2. Ekolojik TarÕm Sempozyumu KitabÕ, Düzenleyen: Narenciye ve SeracÕlÕk AraútÕrma Enstitüsü ve ETO Ekolojik TarÕm Organizasyonu Derne÷i, Antalya, 14-16.11.2001, s. 20.
107 Koç, s. 40.
108 Luannne Lohr, “Benefits of U.S. Organic Agriculture”,
51
düúük bir fiyata sahip olmasÕndan daha önemlidir. Ortalama olarak organik gÕdalar, kanser ile savaúan antioksidanlarda oldu÷u gibi daha yüksek seviyede C vitamini ve kalsiyum, magnezyum gibi temel mineralleri kapsamaktadÕr.
ølk organik gÕda üretimi öncelikle küçük çiftlikler ve taze ürünlerin yerel da÷ÕtÕmÕnÕ kapsarken, bugünün organik gÕda sistemi, küçük ve büyük gÕda üreticileri, yerel ve küresel da÷ÕtÕm a÷larÕ ve meyve, sebze, et, süt, mandÕra (süthane) ve iúlenmiú gÕdalarÕ içeren çok çeúitli ürünlerden oluúan kompleks bir kombinasyondur.109
Do÷al gÕdalar, katkÕ ve koruyucu madde içermez; ancak böcek ilaçlarÕ kullanÕlarak yetiútirilmiú ya da geneti÷i de÷iútirilmiú içerikler ihtiva edebilir. Baúka bir deyiúle, içindekiler etiketleri benzer olsa da bu ürünler organik úekilde üretilmemiú yani organik gÕdalarla aynÕ kriterlere göre düzenlenmemiútir.110
Do÷al ürün, yapay bileúen, katkÕ maddesi içermeyen fakat organik yerine konvansiyonel bileúenlerden oluúabilir. Do÷al ürünlerin etiketlenmesi söz konusu olmayÕp, aynÕ zamanda devlet tarafÕndan kontrol edilen “do÷al” etiketi de yoktur.111 Perakende ma÷azalarÕnda satÕúa sunulan her ürün için “do÷al” ibaresi yer alabilmektir. Bunun için ayrÕca bir etiket uygulamasÕ bulunmamaktadÕr.