ANA HATLARIYLA GENERAL MOSELEY RAPORU:
TÜRKIYE'DE AMERIKAN MANDASI
Doç. Dr. SEÇIL AKGÜN
I. Dünya Sava~~~ ba~~ndan 1917 y~l~na kadar Amerika Birle~ik
Devletleri, Avrupa diplomasisine uzak kalmak ilkesini içeren Mon-
roe Doktrinine s~~~narak sava~~ d~~~~ kalmay~~ ba~arm~~t~. Umulan~n
aksine sava~~n y~llarca sürmesi ise bu süre içinde Avrupa ülkelerinin tüm a~~rl~klar~n~~ sava~a vermelerine yol açt~. Ayn~~ dönemde Amerika, Avrupa ülkelerinin üretemediklerini üreterek, onlar~~ destekliyecek
silah endüstrisini geli~tirerek ekonomisini alabildi~ine güçlendi~~ me
olana~~~ bulmu~tu. Ancak, uzayan sava~~ gitgide al~c~larm~n al~~~
gücü-nü de tüketmeye ba~lay~nca bu güçlü ülke, art~k çarp~~malar~n
so-nunu belirlemek gere~ini duydu. Nitekim, Almanlar taraf~ndan üst
üste bat~r~lan ~ngiliz — Frans~z yolcu gemilerinde birçok Amerikan
vatanda~~n~n da ya~amlar~n~~ yitirmelerinin tepkilerine Almanya'n~n
Meksika ile gizlice anla~arak Amerikan topraklar~~ üzerinde spekülas-yonlara giri~mesi de ö~renilince, Amerika, Monroe Doktrininin ihlal
edildi~ini öne sürerek sava~a girme karar~~ ald~. Büyük ve y~
pran-mam~~~ bir güçle Itilaf Devletlerinin yan~nda yer al~nca, sava~~ bu
gu-rubun ba~ar~s~~ ile sonuçland~.
Amerika Birle~ik Devletleri Ba~kan~~ Wilson'un
"Self-Deter-mination — toplumlar~n kendi kendilerini yönetmek hakk~"n~~ içeren
Bar~~~ program~~ çevresinde, silah b~rak~~malar birbirini izledi. 1919
y~l~~ ba~~nda ise, sava~m~~~ uluslar~n kaderini saptayacak Paris Bar~~~
Konferans~~ topland~. Wilson, görevde iken yurt d~~~na ç~kan ilk
Ame-rikan Ba~kan~~ olmas~n~n kendi kamu oyunda yaratt~~~~ ho~nutsuzlu~a
kar~~n, Paris'e giderek bu Konferansa bizzat kat~ld~.
Yenik Osmanl~~ imparatorlu~unun da yarg~lan~p cezaland~r~laca~~~
bu konferans da, t~pk~~ sava~~ gibi, dü~ünülenden daha uzun sürdü.
Bu
uzamada Osmanl~~ Imparatorlu~unun çözüm bekleyensorunla-r~n~n büyük pay~~ vard~. Bu sorunlar~n ba~~nda Yunanl~lar~n Anadolu
ve Trakya'da, Ermenilerinse Do~u Anadolu'da toprak istekleri gelmekteydi. Bu bölgelerde ya~ayanlar Türk oldu~u için, her iki istek de Wilson ilkeleri ile çeli~kiliydi.
96 SEÇIL AKGÜN
Yunan iddialar~~ için Wilson, gizli bir ~ekilde Venizelos'a ~ngil-tere, Fransa ve Japonya'n~n Yunanl~lar~n Anadolu'daki beklenti-lerine ye~il ~~~k yakmalar~na ~imdilik kat~laca~~n~, oysa asl~nda bir toplumun ço~unluk olarak ya~ad~~~~ topraklar~n yabanc~~ bir devlete sunulmas~na kar~~~ oldu~unu bildirerek, aç~k tav~r almasa da bu çe-li~kiyi do~ruluyordu 1.
Osmanl~~ bar~~~mn uzamas~na yol açan öbür büyük sorun olan Türk topraklar~nda ba~~ms~z Ermenistan ve Türkiye'nin Amerikan mandas~na konulmas~~ önerisine ise taraftard~. ~tilaf gurubunun or-tak bir kayg~s~, özellikle Izmir'in i~galine Türklerin göstermi~~ oldu~u tepki idi. I~galden beri Türk milliyetçilerinin kuvvetlenmekte olma-lar~n~n Türkiye'deki Ermenileri tehcirlerde kar~~la~t~klar~n~~ öne sür-dükleri tehlikelerle yine kar~~~ kar~~ya b~rakacaklar~ndan
endi~eliy-diler 2. Dolay~s~yla, Wilson'a yap~lan öneriler, Ermeniler için bir
güvence sa~lamak amac~n~~ da güdüyordu. Wilson'un manda ve Er-menilerle ilgili önerileri benimsemesinde ise, kendisinin Avrupa'ya geli~ini ho~~ kar~~lamayan Amerikan halk~n~n yeniden sempatisini toplamak iste~i de ku~kusuz rol oynuyordu. Yine de önerilerin ey-leme dönü~mesinden önce, ülkesine dönerek Senato'nun görü~~ ve onay~n~~ almaya gerek gördü.
1919 Temmuzunda yurduna dönen Wilson, Yak~n Do~u
Yar-d~m Fonu Ba~kan~~ Herbert Hoover'in önerisi üzerine her iki olas~l~k için de Türkiye ve Kafkaslarda bir nab~z yoklamas~~ yapmak ve gü-venilir veriler saptamak üzere bir heyet görevlendirmeye karar verdi. Yine Hoover ve Türkiye'de elçilik yapm~~~ olan Henry Morgenthau' nun görevlendirilecek kimseye ili~kin görü~lerini dikkate ald~. Tüm askerlik ya~am~n~~ Amerikan ordusuna büyük hizmetlerle geçirmi~~ olan Tümgeneral James G. Harbord'u bu i~le görevlendirdi. Harbord'a ve Paris'teki Amerikan delegasyonuna durumu derhal bildirdi 3.
Kararla~t~r~lana göre, Harbord'dan kendi seçece~i bir ekiple ayr~nt~l~~ bir inceleme gezisi yapmas~~ istendi. ~stanbul, Güneydo~u 1 21.7.19 9 Lord Acton'dan Lord Curzon'a No. 4.60 ( t 12009/27947/ t 9) Documents on British Foreign Policy 1919 - 39, Vol. 4, 1919 Ed. by E.L. Woodward-Rohan Butler, London HMSO 1952.
2 Gidney, James: A Mandate for Armenia: Kent State University Press Kent,
Ohio, 1967, s. 168.
3 Morgenthau, Henry: Ali In A Lifetime, Garden City, Doubleday Page and
GGTH CONGRESS}
SE3Sion SEN ATE { DOCUMENT No. 281
MANDATORY OVER ARMENIA
REPORT
MADE TO MAJ. GEN. JAMES G. HARBORD, UNITED STATES ARMY, CHIEF OF THE AMERICAN MILITARY MISSION,
ON THE MILITARY PROBLEM OF A MANDATORY OVER ARMENIA
By
BRIG. GEN. GEORGE VAN HORN MOSELEY GENERAL SERVICi.I, UNITED STATES ARMY
PRESENTED BT LODGE
MAT 24 (ealendar day, MAY 27), 1020.—Ordered to be printed
WASHINGTON GOVERNMENT PRINTING OFFICE
Seçil Akgün
CONTENTS.
Page.
Introduction 3
Is America under any obligations to accept mandatory? 6
Where is Armenia. 7
The militarv situation in Turkey 9
Tl~c nationalistic movement 9
The ,'..myrna situation 9
Gomplaints against the British 11
The Noel affair 12
The Turld.sh Army 12
The Turkish-Arn~enian frontier 13
The gendarmerie 14
Means of communication 15
The political subdivisions 16
T~~rkey in Europe, Anatolia and the Transcaucasus 16
The military situation in Arrnenia 17
Nrder troubles 17
Zangazeus and Karabagh 19
Zangazeur 19
The Armenian Army 19
The militarv situation in Georgia 20
The Gei,r~rian Armv 21
The militarv situation in Azarbaij:~n 92
The Azarbaijan Army 23
Form of government of the ~ l~andatory 2-1
The military forces to be furnisl~ed by the mandatory 95
Armv 20
Navy. 26
Constab~ilarv 27
The initial ;etting upon ~~~~ dertakil~g the mandatory 23
Lines of conununication ~~ nd supply 29
Sanitation 30
Cost 30
RFsun~ö 31
APPEN F1 N ES. Map--Tho Tur1.-ish Army. (Not printed.1
Turkisl~~ Gendarmerio 32
C. Table—Armenian Armv 38
D. Statement showing who sorves in Armonian Ar~ny 39
E. Brief l~istory of tieor.zian Arrny 40
F. .lap el~owing allied troop:~~ in arca. (Not priu~~ ed.)
G. Turkish Navy 42
Seçil Akgün
MANDATORY OVER A.1151ENIA. 43 Name ol oolumand. 5lag,h1p. Na:1.am' rol*. (n 2° G. 0.S. I Ali e~n~ uulaal~nual ve.
nolo.
ConirrN~l ~n~~ Imporlal yavIl~ot2).
Tourg-ut Dela.. ta), rial pot/ot Fru,-
gol.
Dem' Admiral Arif n. ar a~l~nlral Vavslf Icear Admi~allbraldn~ ~{(1) Yealla. 1(1) 7/10117 (2) 16/ NI ~l) 7(10,17 1 Do. (,) Il; eri 0(101 Do. 14' 3;la ~~ 12) 1 I T1.010
The Turkisli Navy is interned under allied supervision in accord-ance witl~~ artiele G of tl~ e arnüstice witl~~ Turkey dated October 30, 191S.
Impo'b~ l Ottoman Navy—Nom/na/ Ii~~l of all resscla.
Wigures In parcull~ones otu.' vaocli~~ an,njnVscrlonl,nz~,(~j~Ll~i~~ lona. nde:. otl~orsvlso stated Toorgoo~l Sels, es
Welssen-burg (9.901).
Sa ttle C1.111,er, Y:lVOUX Sullan es
Coel ~ rn (23,)000), at Is~~~ id. !Agb( eroisers: If ~ loid ~ el~~ (3,005). 51edji~ l1el~~ (3,2:10). Torpedo gunt~oa~ s: Iterg-I-Sa~ ret (775). 15'r~ l~-1-81~ esket (775)• Tor~ .,lo itti le~0m yrs:
M ~ e~ x ~~~~~~ t-I-Millet (e)e). Non~ noune-l~ ll~ uniyet (Gle). P~a,v~~~ (300). N,~~~~~v~~~~~~ (500). T~~sl~or. (300). Torpr~l~~~ 1I~~ rl~.-E1sl~~~~~~ (270). Sivri Ilis-ar Sulta~~~ llks~~ r 90), Ar!: Ili~,~~~ r (115). I ~~~ ad~~ OG0). 5I~~~~ 8soul (1(10). Younl~ ons (IQ).
51olor l~ n~ nel~es (1300 feet Il~orl~ ef- eroft)
At C~~~~ v~ :~ i~ IInnide, N~~s. 11, 13, 15, 17. 18, 19, 20, 21.
At S~ nyrna, Na. 14.
I.ost ~ luri~~~; ille wnr, Nos. 1, 2, G, G, 7, S, 12, le.
T~ost ~l~~ ring Ilallan %var, Non. 9,10. Not reerIved fro~ n contracturs,
Nos. 3, 4, 22.
Sol1111111.1110S, 110110. SI00115 nn~ l gunboats:
Al~ /en Itels (510), Tret~lzond, po-Ilee dutles.
Sloops n~ n) gunboals—Continued. 11urraeg 1Zeis (510).
Provesal~~ (510), Sinope, pul/re du- Nakiv. (51)).
Ev~ nal, es Duraelr Reis (420). Il oto Il~~ is (520), Sulyrna~~ 11unee
IOs~ t lteis (420).
51alatia (210), 5er1ously ~l~ aged by ;nine.
Znle~ f (650), surveyIng olup, ot I~.a~~ i~~ I.
ril.-1.1,,~ ffer (JOS).
Intil~all (010), 00 InIn~nl on deek. Nusrat (311)), 25 ~ n~ non, 1n .14;;ean Sea Mil, ~~~ Ine-elr~tra~~ re furee. 'rra ~l vi v~ rls
(4,420)• l ~ resun~ l (3,051) gross), n~/ne
de-i~~~
Ourla (4,171 gross), no rud~ler or T~ v~~i~ell~~ r.
(3,9311), tr~~ i~~ i~~g Yael~ ts:
Sta~ nl~onl (010), paddle. (1,075), 11“11,11% Galat~~~ (11))), gernav. Ertoun~~ l 1900), serew. Surun) (1111), sore.% Alanored venaeln:
I~1JIAliel~~ (2.2e6), trnInIng sl~1p. /dolu-I-Z:19'er (2,400), tral~ dng Nedj~ nI Sl~e4- ket (2,050), depot
o
Seçil Akgün
TAMA.: No. 1.--S/rengi/L of the 7' ~tr1.•hdt gend~tru~ erir.
A uthorima
strength. Aetual strength. Im;pection
dDtriet. ndepenttent battallon.
Officers. 63 78 52 30 10 23 Enttsted men. 2,000 1,804 1,239 726 173 600 Officers. 63 74 69 20 9 18 Gen-danne3. 1,21g 1,415 1,151 751 ZL1 578 llegiment. Con,tont A tria.inple Brm~ ssa Istnid Tehataldja Dolan 255 131 25 15 15 14 22 6,338 2,1127 t~sa 53' 1 384) 3110 847 Sm~~ rna Snn rna Cara I Po to 1 >o Do Dartlanolles Kutallia hora-1 lissar ontoetto 258 5,36.1 $2 1 I, 560 36 $45 17 539 13 375 13 397 IS 412 Con,truttlnople Ito Do Do Do Do Total Total 222 .5,714 179 4,063 A ner, 110 I ~~r A nenra e~l,t 11111101 $'31:14 'bekir 6.5 I:0 1 ~i 1,100 9011 325 51 41 13 1,079 .312 Tutal 141 2,325 IOS 2, 271 lApproximate. Türk Jandarma Kuvvetleri
Seçil Akgün
86 MANPATORY OVER ARMENIA.
TAr.I.E No. 1.-Sircn1~th of thc Torkish go~darn~cric-Continued.
Inspeelion
distrirt. Regi men t.
Ind., pr~v~ rnt batiallon.
Autl~orlred
strength. Aetual strengtl~.
Ofilecrs. Enli,ted men. • Oilleers. dumas. Gen-
Konia Konia 53 852 44 1,352
Ilo A nat ona 21 417 Il 411
Do Cesari: 17 301 11 517 Da Nigl~ de 15 233 13 233 'rotal. 109 1, 652 85 2, 331 Adana Adana 34 2,624 75 2, 453 Ilo 11 el~-T1 13 3.12 9 305 Dn !arar,' r 17 476 9 495 Da Ai~~~ 1 al~~ 12 830 10 490 Da Ourfa 16 1,020 15 541 Tolal. 92 5,322 116 4,293 Treldrond Trebizond 87 1,331 59 1,213 Ilo Erzerum 69 1,1196 49 4072 Da Erz~~ inan 17 780 15 503 'bol..) 173 3,259 123 2,923
Siva• siv ton 1,912 57 1, 591
De Man~nt~ret-ul-Aw.. 76 1,273 49 1,404 De Dian~k 20 sor) 72 717 Tona) 196 3, 315 128 3,712 Ohh,: Bitlis GO 1,552 94 531 De Diarbek ir 63 1,571 52 1,573 De Van 53 1,605 31 366 Tel al 136 4,728 117 2,754 Grand k~ta' 1,371 33,2.12 1,114 27,50d Orrou 4:n 13, 1919
TA111.1: NO. 2.-.11onthly pay.
G radrs. Illa. n~l Prn:ent, pay.
rropnrd pay.
Ph~xtrr~. l'in.tter.~.
Commander general 10,lio 14, I~i~~~ 16,350 Adjut at~ l of remmar~ der general 8,4,21 11,150 R~y,zin~ent C0111111,111.101. 4,435 6,81S1 A,923
Battal eminim nder 2,360 4,771 7,225
Seriler eaptai 1,922 4,123
Cr~ntain 1,,:t~l 3,612 4, 1.131
First lie~~ ~l ena~ll 1,297 3, ton 4,41n
Second lieulenant 1,172 2,760 4, 2 I~~~
Cadot 65.3 1,796 3,3e0
Idare mud~tri (dtreeter ad mi l~~ Istrat ise) 2, RiA 4,771 Idare r~ni~~i (d)reetor general) 2,110 4, 293 6,925
Idare mu:Irili (rtid) 1,735 3,612 4,970
Tabonr k (reg~ ment seeretary) 1,435 3,100 4,670
Imam (prie.•1) 1,235 2,519
T:diem ~n~ utvi ()s•isl~~111) 860 2,273 3, sed~~ A r~~~~~ rkr (sword elli ir) 1,110 2,278 Denb~k ki:1111d (set:it:)ory ol battallun:
Ilarried 547 l~,osn Bael~eler 1,1ro Ben:rant majer: Married 300 1,650 Darbeler 1,150 Sergen,' t: Alarried 275 1,6n0 Darbeler 1,101 Corporal: 5Iarrird 262 1, 531 Darbeler oy)
Metinin! srrgrant major (barl~e)er) 337 Sergeant, 111041111Ni (1.11Chel0r) 312
Mounle~ l corporaj(harl~rl~~r) 30d
Seçil Akgün
tANDATOflY OVET AflMENIA. 37
TA tt t.F. NO. 3. InspectIon •Ii;trirt. -_-_-_-_-_---- Rel~ nent. Constant ino;.le kdrial~ orde 1:r~~,a Stnyrna CuraNsi A neora Ca.sta~ nouni I Konia Adana T~ rl.l~ ond Erzert~ m
Jlat~ t~n:tet el Arit. 1 I ~~ ! Nil.: Di.~ rl~ck ir Van ! ~~ Cra~~.1 t u!.~l.. Analal~ a CeNari:~~ Nigl~ d~• ldjil \I.~ r~ cl~.. A intal, ErLinja~ l
Independeul battalien Battal. Ions.
3 2 Com- panirs. 11 13 9 5 pen~lent sce~~ 4 12 3 3 2 4 Corb;IantinnvIr Do Do /o Do r~o Tutal Smyrna 1)0 1 lo Ito T>o 1)0 ToLal A mmra D~~~ Tol al Kur i ~~ Ilo Po Do Tutal Adana Do Do Ilo D,. rota! Trr1.1,~ m~ l Ilo Ito TOl.~~ Do 1)0 To!:11 111111; D~~~ Do To1.11 1 Tel~ ataldja Boulou Dar<lat~elles Kulz~ l~ ia Af. Kara 1.11.;sar Slent~tl~o Our fa 1/janik
r--- s
4.
12 24 G 2 3 3 6 16 3 10 4 3 1 44 29 In 11 3 3 2 8 24 Il 2 9 1 3 I i 3 1 I 2 in 5 S 5 ! 17 21 2 1 ! 1 1 I 1 2 7 4 3 3 6 12 4 16 2 13 1 4 3 3 7 4 3 ~~ 33 6 4 21) 16 2 2 4 12 8 :41 1 10 1 4 1 II 311 6 ____ 6; i 2.-~1 101TÜRKIYE'DE AMERIKAN MANDASI 97
ve Do~u Anadolu'da, Batum ve Ermenistan'~n çe~itli bölgelerinde, Batum, Kars, Ardahan ve Oltu'yu içeren "Transkafkasya" olarak adland~rd~klar~~ bölgede incelemelerle Amerika'n~n manda konu-sunda sa~l~kl~~ karar verebilmesi için kar~~la~abilece~i askeri, siyasi, co~rafi, idari ve ekonomik durumu yüklenmesi gerekecek
sorumlu-luklar~~ saptay~p bir rapor olu~turmas~, Harbord'dan bekleniyordu 4.
46 ki~ilik heyeti ile 1919 A~ustosunda Istanbul'a gelen Harbord,
Türkiye'de yakla~~k bir ay gözlemlerde bulundu. Pek çok asker ve sivil kimselerle görü~tü~ü bu gezisinde Güney ve Do~u Anadolu'yu dola~~p Kurtulu~~ Sava~~n~n odak noktas~~ oldu~unu anlad~~~~ Sivas'a da u~rayarak gezisi s~ras~nda sürekli ad~n~~ duymakta oldu~u Mustafa Kemal ile de görü~meyi ihmal etmedi 5. Önemli gördü~ü bu görü~-meye de de~inerek haz~rlad~~~~ raporda her iki öneri için de tüm ola-s~l~klar~~ belirten Harbord henüz ba~lam~~~ olan Türk Kurtulu~~
Sava-~~n~n ciddiyetine ve ba~ar~~ olas~l~~~na da ayr~ca dikkat çekmi~ti.
Ra-porundaki yarg~lara varmas~nda Sivas Kongresi bitiminde Sivas'ta Mustafa Kemal ile görü~mesinin de ku~kusuz büyük katk~s~~ olmu~-tu. Hatta Harbord, bu görü~me üzerine raporunda ondan "basit bir maceraperest de~il, ba~ar~s~n~~ kan~tlam~~~ iyi bir askeri lider" diye söz ederek Atatürk'te liderlik niteliklerini gören ilk bat~l~~ devlet ada-m~~ da oluyordu 6. Bunun yan~s~ra, Amerika'ya dönmek üzere Istan-bul'dan hareket ederken Mustafa Kemal'e gönderdi~i mesajda, O'na "Say~n Generalim" diye hitap ederek, Istanbul Hükümetinin Ata-türk'ü görevden azletti~i, asi tan~mlad~~~~ bir dönemde, gerek O'nun Anadolu'daki i~levi, gerekse Türk davas~n~n hakl~l~~~n~~ da kav-ram~~~ oldu~unu ortaya koyuyordu 7.
General Harbord, Amerika'ya dönü~ünde ayr~nt~l~~ raporunu Wilson'a sundu. Wilson ise, büyük bir olas~l~kla, Harbord'un geni~~ biçimde yer verdi~i Türk Kurtulu~~ Sava~~n~n gidi~ini izlemek üzere bir süre bekledikten sonra Raporu, 24 Nisan 192o'de, yani Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin aç~l~~~n~~ izleyen gün Amerika Birle~ik Dev-
Harbord, Maj. Gen. James G.: Report of the American Mission to Armenia, S. 3.
Harbord, Maj. Gen. James G.: Mustapha Kemal Pasha and His Party, World's Work, Vol. XL No. 2 (June 1920), S. 176-193.
Akgün, Seçil: General Harbord'un Anadolu Gezisi ve Raporu, Kervan Ya-y~nlar~, Ist. 1981, S. 114.
7 Harbord, Maj. Gen. James. G.: A.g.r. s. 38.
98 SEC~L AKGÜN
letleri Senatosuna götürdü. Senato, bu raporun ~~~~~ nda, Wilson'un iste~ine kar~~n da olsa, ~~ Haziranda ald~~~~ bir kararla tüm Türk olan Do~u Anadolu topraklar~n~~ içerecek bir Ermenistan olas~l~~~n~~ ve mandaterli~i 52 ye kar~~~ 23 reyle reddetti 8.
General Harbord'un raporuna gerek Kurtulu~~ Sava~~n~~ gerekse o dönemdeki Türk Amerikan ili~kilerini ve Türkiye'de Amerikan mandas~~ sorununu içeren hemen hemen tüm bilimsel yap~tlar yer vermektedir. Ancak, ekonomik, askeri, siyasal ve sosyal içerikli bu raporun askeri k~sm~na temel olu~turan ve pek üzerinde durulma-m~~~ bir ba~ka rapor daha vard~r. General Harbord Heyetinin asker üyelerinden Tu~general George van Horn Moseley'in haz~rlam~~~ oldu~u bu ayr~nt~l~~ rapor da Harbord raporu kadar ilginç ve dikkat çekicidir 9.
Özellikle Türkiye ile ilgili k~s~mlar~na ana hatlar~~ ile de~inmeye çal~~aca~~= Moseley Raporu, "Ermenistan Mandaterli~i" ba~l~~~m ta~~maktad~r. Amerikan Senatosunda 24 May~s 192o'de Senatör Lodge taraf~ndan okunmu~tur. Do~u Anadolu ve Kafkaslarda ku-rulmas~~ dü~ünülen Ermeni Devletinin mandaterli~i ile bu yörede Amerika'n~n kar~~la~aca~~~ tabloyu, askeri sorunlara a~~rl~k verilerek üstesinden gelinmesi gerekecek hususlar~~ içermekte olan rapor, 19 Ekim ~ g~ g tarihlidir. Heyeti Amerika'ya geri götüren Martha Was-hington gemisinde, Harbord'a verilmek üzere yaz~lm~~t~r. Giri~, Türkiye, Rus Ermenistan~, Gürcistan ve Azerbeycan'~n askeri durum-lar~n~~ pekçok istatistikal veri ile anlatan ~~ ~~ bölüm, ve tablolardan olu~maktad~r. 43 sayfad~r.
Raporun giri~i ve ilk 'o sayfas~~ mandaya gereksinme nedenleri üzerinedir. Moseley, bu k~s~mda Osmanl~~ yönetiminde Anadolu' daki H~ristiyanlarm, en çok da Ermenilerin türlü s~k~nt~lar çekmi~~ olduklar~n~~ öne sürmektedir. Avrupa devletlerinin Bab-~~ Ali'ye bir-çok kez az~nl~klar, özellikle Ermenilere reformlar yap~lmas~~ için uya-r~lar~na Amerika'n~n da kat~lm~~~ oldu~unu, ayr~ca bölgeye misyo-nerler göndererek H~ristiyanlara nesnel ve tinsel destek sa~lamaya çal~~t~~~na i~aret etmektedir. Anadoludaki bu giri~imlerin veyahutta dinsel örgütlenmelerinse soruna köklü çözüm getirmedi~ini, hatta daha çok kan dökülmesine bile yol açabilece~ine dikkati çekmektedir.
8 International Conciliations: No. 151 (Haziran 1920), s. 271 - 74.
9 Tu~general George van Horn Moseley: Ermenistan Mandas~~ (Mandatory Over Armenia: Brig. Gen. van Horn Moseley - General Services, U.S. Army) 6o. Kongre Oturumu, Belge No : 281, Washington, Government Printing Office, 1920.
TÜRK/YE'DE AMERIKAN MANDASI 99 Moseley, raporunda Amerika'n~n y~llar boyu Yak~n Do~u'nun kar~~~k sorunlar~ndan uzak kalmay~~ ba~ard~~~n~, bu bölgede hiçbir zaman emperyalist emeller beslemedi~ini, ancak, ~imdi köklü çözüm olarak kendisine önerilen mandaterlik gibi bir yükümlülü~ü de sa-dece tarafs~z ve insanc~l aç~dan üstlenebilece~ini, hatta bunu bir gö-rev bilece~ini söylemektedir. Bununla birlikte, büyük uluslararas~~ saygml~~~~ olan ülkesinin bu konuda en ufak bir ba~ar~s~zl~~~n~n
ba-~~~lanm~yaca~~n~, dolay~s~yla bu büyük özveriyi üstlendi~i an, kendi
do~ru bildi~ini ba~arabilmesi için ba~~ms~z hareket etme olana~~n~n kendisine verilmesi gerekti~ini belirtmektedir. Bir ba~ka deyimle, söz konusu yerlerdeki i~gal güçlerinin varl~klar~n~n, türlü kar~~~kl~k-lara yol açabilece~ini, dolay~s~yla Amerika'n~n prestijini zedeli-yebilece~ini, bu nedenle mandaterli~i Amerika üstlendi~i takdir-de, tüm yabanc~~ güçlerin manda topraklar~ndan çekilmeleri
gere-~ini vurgulamaktad~r. Bundan sonra, önemli ve çok tart~~~lan bir
noktaya gelerek Türkiye'deki Ermeni nüfusuna ve bu nüfusun
da-~~l~m~na aç~kl~k getirmeye çal~~maktad~r. Verilerine göre Türk
top-raklar~nda çarp~~malarda ölenler ve sürülenler ç~kt~ktan sonra geriye kalan Ermeni say~s~n~, yani kurulmas~~ dü~ünülen yeni devletin nü-fusunu toplu biçimde ya~ayan 1,5 milyon civar~nda, ayr~ca da~~n~k olarak türlü yerlerde ya~ayan ~~ milyon civar~nda Ermeni olarak belirlemektedir 10. Dolay~s~yla Paris Konferans~ndaki Ermeni dele-gelerin Ermenistan haritas~~ olarak gösterdikleri Karadeniz'den Gür-cistan, Azerbeycan'dan Mersin ve iskenderun'a kadar uzanan top-raklarda" bir Ermeni ço~unlu~un bulunmas~n~~ çok ku~kulu bul-
10 Moseley, raporunda (s: 8) 1915 - 16 olaylar~nda 600 000 Ermeninin öldü-rülüp bir o kadar~n~n da sürüldü~ünü yazmaktad~r.
11 Delegasyonun bu bölge için öne sürdü~ü tablo: (Moseley: s: 8) Türk
Ermenistan~~
Kafkas
Ermenistan! Toplam Din
Ermeni 1 403 000 I 206 000 2 609 000 3 121 000
Yunan, Rus Nasturi 447 000 65 000 512 000 H~ristiyan
Türk 913 000 61 000 974 000
Tatar 537 000 537 000 2 278 000
Kurd - Türkmen 482 000 75 000 557 000 Müslüman
Laz Çerkez Arap 210 000 210 000
K~z~lba~~ Zaza
Yezid, v.s. 303 000 38 000 341 000 341 000
de~i~ik din
~oo sEç~ L AKGÜN
makta, hele Türk topraklar~~ için hiç söz konusu olmad~~~n~~ yazmak-tad~r. Üstelik, ~stanbul, Tiflis, ~zmir gibi yerlerde y~llard~r yerle~ik, ba~ar~l~~ i~~ sahipleri olarak ya~ayan Ermenilerinse, yerle~kelerini b~-rakarak gösterilen yerde toplanmak gibi bir dü~ünceleri olmad~~~n~~ da hat~rlatmaktad~r.
Bu genel de~erlendirmelerden sonra Türkiye'nin incelemenin yap~ld~~~~ s~ralardaki askeri durumuna geçilmektedir. Raporda 7 sayfa içinde ordu ve jandarman~n durumuna ve ülkenin mülki tak-simann~n manda konusunda sa~layabilece~i kolayl~~a de~inilmek-tedir.
Moseley, siyasal ve askeri görünümde Bab-~~ Ali'nin gerçekçi-likten uzak yönetiminin derhal dikkati çekti~ini, özellikle Anadolu' da i~gallerle ba~layan ve gitgide kuvvetlenen milliyetçi hareketi gör-mezlikten gelmeye çal~~mas~n~n yan~lg~~ oldu~unu kavrayamad~~~n~~ anlatmaktad~r. Milliyetçi subaylar~n Mondoros silah b~rak~~mas~~ na kar~~~ koyarak bir "Milli Cephe" olu~turduklar~n~, i~gallere tepkileri örgütlü bir biçime dönü~türmeye çal~~t~klar~n~, Sivas'~n bu güçler için bir merkez haline geldi~ini, Mustafa Kemal'in de buradan yine silah b~rak~~ma hükümlerini hiçe sayarak, terhis olan askerlere silah~~ ve cephanelerini teslim etmeme buyruklar~~ ya~d~rd~~~n~~ eklemekte-dir. Nitekim, Moseley, sadece Diyarbak~r'da halk~n elinde 70,000 silah oldu~unu ö~renmi~tir. Ancak, bu saklanan silahlar~n Paris'te öne sürüldü~ü gibi Ermenilerin Türk topraklar~na geri dönmeye kalk~~malar~~ halinde, onlara kar~~~ kullan~laca~~na ili~kin bir plana rastgelmemi~tir. Bunun yan~s~ra, yine iddialar içinde yeralan Ermeni s~n~r~n~n Türkler tarafindan ihlal edilmekte oldu~u y-ak~nmalarm~n da herhangi bir kan~nyla kar~~la~mad~~~n~, tam tersine, Türklere s~n~r~~ geçmemeleri için kesin talimat verilmekte oldu~unu aç~kla-maktad~r.
General Moseley'in raporundan onun da Harbord gibi ba~ta Mustafa Kemal olmak üzere Kurtulu~~ Sava~~'n~n önde gelen askeri yetkilileri ile tan~~~p görü~tü~ü, onlar hakk~nda yarg~lara vard~~~~ da anla~~lmaktad~r: "Mustafa Kemal Pa~a ve yard~mc~lar~~ Rauf ve Rus-tin 12 Beyler, tehlikeli kimselerdir. ~lk ikisi kuvvetli ki~ilikler, sonu-cuncusu ise zay~ft~r. Bu üçü de kendilerini Türk halk~~ ve yabanc~~ gözlemeilerle bütünle~tirmek için mutlaka her~eyi yapacaklard~r,
TÜRKIYE'DE AMERIKAN MANDASI ~~ ot
fakat bu kimselere yetki verilirse, inanc~m odur ki bu kuvvetleri is-tismar edecekler ve amans~z yöneticiler olacaklard~r" demekte, ve bir bak~ma, mücadelelerini ki~isel h~rslara da ba~lamaktad~r. Bir ba~ka deyimle, Harbord'un gördü~ü ince noktay~, Türk davas~n~n
hakl~l~-~~n~~ Moseley, pek kavrayamam~~t~r. Yine de raporunda yans~tt~~~na,
göre, milliyetçi hareketin herhangi bir siyasal parti hareketi olmay~p ülkenin bütünlü~ünü korumaya yönelik oldu~unu, manda aç~s~ndan da sözünü etti~i kadronun bilimsel, endüstriyel, ekonomik yard~m kabul etmeye haz~r olup egemenlik ve ba~~ms~zl~ktan ödün vermeyi asla dü~ünmediklerini ö~renmi~tir. Liderleri sayg~n kimseler olarak tammlamaktad~r.
Türk Kurtulu~~ Sava~~~ için büyük önem ta~~makta olan Erzurum ve Sivas Kongreleri bildirilerini General Moseley görmü~~ ve ince-lemi~tir. Bunlardan ç~kard~~~~ sonuç, Mustafa Kemal ve ekibinin programlar~na H~ristiyan haklar~n~n korunmas~n~~ içeren bir madde katmad~klar~, tam tersine Müslüman olmayanlara ayr~cal~k veril-miyece~ini belirttiklerini de dikkate alarak, milliyetçilerin bir ~s-lam imparatorlu~u kurmay~~ amaçlad~klar~d~r. Bu yorumu yapt~~~~ da dikkate al~mnca, Moseley'~n soruna bir Haçl~~ ruhu ile bakt~~~~ is-ter istemez ak~llara gelmektedir.
Gözlemlerinin uyand~rd~~~~ bu kamlardan söz ettikten sonra Moseley, Mondros silah b~rak~~mas~ndan sonra Türk ordusunun büyük bir k~sm~n~n terhis edilerek asker mevcudunun subay ve er olarak 43,000'e indirildi~ini ~u tablo ile aç~klamaktad~r:
15. Kolordu: Karargah~~ Erzurum 3. Kolordu: Karargah~~ verilmemi~~ 13. Kolordu: Karargah~~ Diyarbak~r 20. Kolordu: Karargah~~ Ankara
13 780 4 68o
4 920
~~ 632
12. Kolordu: Karargah~~ Konya 2 948
I 7. Kolordu: Karargah~~ ~zmir 5 704
15. Kolordu: Karargah~~ Rodosto (Tekirda~) 2 857 13
25. Kolordu: Karargah~~ ~stanbul 3 948
~. Kolordu: Karargah~~ Edirne 2 737
Terhis olan askerlerin inan~lmayacak derecede peri~an, aç, ç~p-lak, ba~~bozuk olarak evlerine dönmekte olduklar~n~, bu kar~~~k ve ac~kl~~ görünüme ülkenin her yan~nda rastland~~~na, askerlerin yok-
102 SEÇIL AKGÜN
sulluktan dolay~~ s~k s~k çapulculukta yapt~klar~na dikkat çektikten sonra, askerde kalanlar~nsa yine fakirlik ve olanaks~zl~klar dolay~-s~yla farkl~~ bir görünümde olmad~klar~na i~aret etmektedir. Bu ac~k-l~~ anlat~ma ek olarak, Türk askerinin nitelikleri hakk~nda kat~~ hü-kümlü yarg~lar~m da s~ralamaktad~r: Türklerin yüzy~llard~r iyi as-ker, özellikle gözleri karard~~~~ zaman cürretli ve iyi sava~ç~lar olarak tan~mland~klar~n~~ söyleyen Moseley, erlerin zeki olmay~p giri~im ye-tene~inden de yoksun bulunduklar~n~, cahil olduklar~n~, disipline ise kolay uyabildiklerini dolay~s~yla ba~ar~lar~n~n ba~lar~ndaki subay-lara ba~l~~ oldu~unu öne sürerek Amerika'n~n Türk askerleri yönün-den kar~~la~abilece~i bu duruma haz~rl~kl~~ olmas~n~~ istemektedir.
30,000 ki~iden olu~an jandarman~n da askerler gibi çok dü~ük bir ücret ald~klar~n~, illerde ve sancaklarda idari görev yapmak üze-re veyahutta güvenlik sa~lamak için 80-I 2o ~er ki~ilik birlikler halinde görevlendirildiklerini bildirmekte ve tablolar halinde say~lar~n~~ ve da~~l~mlar~m göstermektedir 14. Raporda Moseley, yol güvenli~i, yönetim güvenli~i, seyahat güvenli~i, haberle~me güvenli~inin hep askeri ünite yerine Içi~leri Bakanl~~~na ba~l~~ jandarma birlikleri eliyle sa~land~~~ndan bu te~kilata daha geni~~ yer vermektedir. Jan-darman~n sava~~ öncesi ve mütareke dönemi ko~ullar~n~, en son dü-zenlemelerle ayr~~ ayr~~ ele alm~~t~r. Sava~~ öncesi Frans~zlar~n Türk jandarmas~mn düzenlenmesindeki rolüne de de~inerek sava~~ y~lla-r~mn bu olumlu düzenlemeyi bozdu~una, jandarman~n da art~k eski de~erini yitirdi~ine i~aret etmi~tir. Jandarma aras~nda rü~vetin çok yayg~n oldu~u, bunun da yine kötü ko~ullardan kaynakland~~~n~, te~kilats~zl~k ve olanaks~zliklar nedeniyle en gerekli yükümlülükleri bile kar~~layamaz, a~a~~lay~c~~ bir duruma dü~ürüldüklerini, malzeme, araç-gereç binek at~ndan yoksun olduklar~n~~ vurgulamaktad~r.
Moseley, bu verilerden sonra Anadolu'da ula~~m ve haberle~-meye yer vermektedir. Ilginçtir ki Moseley, ula~~m yönünden Ana-dolu'yu umdu~u kadar olanas~zl~klar içinde bulmad~~~n~, Istanbul'dan bak~~~ agslyla görünüm çok kötü de olsa, Arizona, Texas ve New Me-xico'ya yabanc~~ olmayan bir Amerikah'ya yol sorununun büyük zor-luklar ç~karm~yaca~~m yazmaktad~r. Tren ve karayolunun ~ehir ve limanlarla ba~lant~s~mn çok i~e yarad~~~n~, stablize veya toprak da olsa pekçok yol bulundu~unu askeri yollar~n ise daha iyi durumda ve
TORK/YE'DE AMER~KAN MANDASI 103 bak~ml~~ olduklar~n~~ bildirmektedir. Moseley, Mersin liman~n~~ da gör-mü~tür. Ancak bunlar~n tümünün bak~m ve onar~m gerektirdi~ini Türklerinse yabanc~lar taraf~ndan yap~lan bu ula~~m alt yap~s~n~~ ne korumak, ne de onarmak için, veya kendilerinden yol politikas~na katk~~ için hiçbir ~ey eklemediklerini veya hiçbir at~l~mda bulunma-d~klar~n~, çürümesine seyirci kald~klar~n~~ yak~narak anlatmaktad~r.
Türkiye'deki iç taksimat~n vilayetler esas~na göre yap~lm~~~ ol-mas~n~n manda ile gelmesi olas~~ bir askeri hükümete kontrol kolay-l~klar~~ sa~l~yaca~~~ kan~s~nda olan Moseley, bu taksimat içinde gö-revlendirilmesi gereken askeri personel için de çe~itli say~lar öner-mektedir. Avrupa, Asya ve Kafkasya'da topraklar~~ olan Türkiye'den mandater ülkenin çekilmesinden sonra bu 3 bölgenin alaca~~~ duru-mun da önem ta~~d~~~na de~inmektektedir. Bunun için idari taksimat üzerinde özenle durmak gerekti~ini i~aret ederek ~stanbul ve Bo~az-lar~n her zaman için büyük önem ta~~d~~~, dolay~s~yla Türkiye'nin Avrupa kesiminin daha ilk ba~tan ayr~larak ayr~~ bir manda alt~na konulup sonra beynelmilelle~tirilmesinin, i~leri kolayla~t~raca~~~ kan~-s~ndad~r. Bir ba~ka önerisi de Bo~azlar~~ da içeren Trakya da dahil olmak üzere büyük devletler garantörlü~ündeki bu bölgede, ayr~~ bir tarafs~z devlet olu~turulmas~d~r.
"Bütün Avrupa sava~lar~n~n Yak~n Do~u'da ba~lad~~~~ bilinmek-tedir. Bu sava~~ da bir istisna de~ildir. Dolay~s~yla ~stanbul gibi büyük bir ödülün ortadan kald~r~lmas~, dünya bar~~~~ garantisi olabilir. Na-s~lsa Anadolu'nun bir mandaya gereksinme duymayacak hale gele-bilmesi, uzun y~llar alacakt~r 15" sözleri ile Moseley, Türk topraklar~~ hakk~ndaki görü~lerini rapora katmaktad~r.
Bundan sonra (17-24 sayfalar) Ermenistan, Gürcistan ve Azer-beycan'daki gözlemlere dayan~larak bu 3 bölgeye ili~kin askeri ör-gütlenme, askeri güç ile ilgili bilgiler gelmektedir. Yine istatistik bil-gi ile desteklenen bu k~s~mdan sonra da mandater ülkenin üstlenece~i manda yönetiminin esaslar~n~n saptanmas~na geçilmektedir.
Moseley, mandater ülkenin hiç olmazsa bir süre askeri yönetim sürdürmesi gerekti~i kan~s~ndad~r. Amerika Birle~ik Devletleri'nin mandaterli~i üstlendi~i durumda, kurulu~unda kendi kolonilerinde izledi~i basit askeri düzenlemeden ~a~mamas~n~~ öneren Moseley, söz konusu bölgelerin halklar~n~n yönetilmeye zaten al~~k~n olup
104 SEÇIL AKGÜN
kesin kararl~l~k ve otoriter yöntemlerden anlad~klanna i~aret etmek-tedir. Bu durumda herhangi bir yönetim bozuklu~unun ancak bölge yetkilileri aras~nda olas~~ anla~mazl~klardan kaynaldanaca~~n~, bunun için mandater yönetim için seçilecek elemanlar~n yetenekli ve uyumlu kimselerden olu~mas~~ gerekti~ine dikkat çekmektedir. Ame-rikan askeri kanad~ndaysa bu nitelilderin zaten bulundu~unu, ya-ni ba~ka tür bir deneyime de gerek olmad~~~n~~ belirtmektedir. Uygulama s~ras~nda sivil ve asker tüm görevlilerin askeri yönetime ba~l~~ olmalar~n~, sivillerinse askeri yetkililer taraf~ndan e~itilmelerini ve belirli bir süreçte de yönetimin siville~mesini öngörmektedir.
Mandater ülkenin sa~lamakla yükümlü olaca~~~ askeri gücü i~gal güçlerinin miktarma orant~l~~ olarak hesaplayan Moseley, Iz-mir'e ç~kar~lm~~~ 72,000 Yunan askeri d~~~ nda Karadeniz ve Güney Anadolu'da müttefiklerin yakla~~k 50,000 askeri bulundu~unu sap-tam~~t~r. Bölgede bu say~ya yak~n bir güç dü~ünmektedir. Ancak, i~gal güçlerinin bölgeye sava~la girmi~~ dü~man güçler oldu~unu, oysa onlar~n yerini alacak Amerikan birliklerininse istek ve ça~r~~ üzerine geleceklerini, gelecek birliklerin avantajl~~ durumda olacak-lar~n~~ kaydetmektedir. Amerikan askeri gücünün, yerini uzun va-dede jandarmaya b~rakacak polis kuvvetlerinden olu~mas~n~~ ve Tür-kiye'deki durumun Kafkaslardakinden daha de~i~ik oldu~undan bu kuvvetlerin ve onlar~~ örgütleyen askeri birliklerin as~l tren hatlar~~ boyunca ve mandater ülkenin saptayaca~~~ stratejik noktalarda bu-lunmalar~n~, buralarda garnizonlar kurmalar~n~~ uygun görmekte-dir. Yunanl~lar çekilirse, Izmir'e de ayr~~ bir birlik gerekece~ini de eklemektedir.
Bölgelere göre hizmet da~~l~m~~ için a~a~~daki tabloyu vermek-tedir:
ORDU
Karargahlar, idari hizmetler, malzeme hizmetleri için 300 subay 5 000 er
Yakla~~k 5 300
~~ piyade bölü~ü (Rumeli ve Anadolu) süvari tugay~, 75'er
lik 2 topçu alay~~ ve ek bir tugay 34 000
t mühendis tugay~: ~~ trenyolu i~letme taburu, 2 tren yolu
TÜRK/YE'DE AMERIKAN MANDASI
~~ piyade bölü~ü (Transkafkasya) Karargahta ~~ süvari
ala-y~, ~~ mühendis alay~~ (3 tabur) 75 lik ~~ alay ve 3 piyade
tugay~~ 25
105
000 Polis ve askeri hükümet için fazladan subay ve gedikliler,
500 subay ve 1500 gedikli 2 000
69 450 Raporda bu belirlenenler d~~~nda yaln~z haberle~me için de olsa uçak gerekti~i, bunlar~n kullan~m~nda yerli birliklerden de yarar-lanman~n morali yükseltme bak~m~ndan etkili olaca~~~ aç~klanmakta-d~r. Yerli birliklerin birinin Istanbul'daki garnizona ba~l~~ olarak Trakya'ya hizmet vermek üzere öbürünün de icab~nda gerekli görü-len yerlere gönderilebilmek ko~ulu ile Anadolu'da önceden sapta-nacak stratejik bir noktaya yerle~tirilmesi öngörülmektedir. Baku, Batum, ~stanbul, ~zmir, Mersin gibi limanlarda mandater karargah~~ olarak kullan~lacak gemilerin haz~r bulundurulmas~, bu amaç için halen oralarda bulunan Amerikan personel yerle~tirilmi~~ Türk ge-milerinin de kullan~labilece~i belirtilmektedir. Bunlar~n d~~~nda sa~-l~k hizmeti verecek ve onar~m gcreksinmeleri kar~~layabilecek ~ekilde haz~rlanm~~~ donanma gemileri gere~i de hat~rlat~ld~ktan sonra, d~~~ ili~kilere geçilmektedir. Mandater ülkenin bu konuda ve diplomatik ili~kilerde de tek söz sahibi ve sorumlu olmas~n~n önerilmektedir. Ayr~ca, tüm ülkelerin belirli ilkelere uyum göstermesini sa~lamak için Milletler Cemiyetinden yard~m istenece~i bunun dünya bar~~~~ gere~i oldu~u tekrarlanmaktad~r.
Moseley, Türkiye için haz~rlanmakta olan bu üzücü tasla~a bir ba~ka nokta daha ekleyerek Avrupa k~tas~ndaki Türklerin, Anadolu' ya yerle~tirilmesinin yararl~~ olaca~~n~, Istanbul için önermi~~ oldu~u uluslararas~~ statüyü hat~rlatarak öngördükten sonra, Padi~ah'~n Ana-dolu'ya nakli hususunda karar vermede mandater ülkeyi yetkili k~l-maktad~r.
General Moseley de sundu~u hükümlerin kat~l~~~mn fark~nda-d~r ve buna de~inmektedir. Yine de "dünyan~n kanayan bir yaras~-n~n onar~lmas~~ için bu önlemlerin zorunlu oldu~unun" üzerinde dur-maktad~r. Mandater ülkeninse, zaman zaman manda halklar~n~n kendi kendilerini yönetebilecek kültür ve uygarl~k düzeyine ula~~p ula~mad~klar~n~~ da duyurmada serbest kalmas~n~~ istemektedir.
~o6 SEÇIL AKGÜN
Manda bölgesinin Rumeli, Anadolu ve Transkafkasya olmak üzere 3 askeri valili~e bölünmesini, Istanbul'da da her birini denet-liyebilecek Genel Valilik Merkezi bulunmas~n~~ iyi yönetim gere~i niteleyen raporda, haberle~me ve malzeme merkezleri olarak Rumeli için ~stanbul, Anadolu için Derince ve Izmir, Transkafkasya için de Batum gösterilmektedir. Zamanla bu hizmetlerde yerli halka da ufak görevler verilebilece~i belirtilmi~tir.
Halk~n, özellikle yeni yeti~en ku~aklar~n sa~l~k konusunda bi-linçlendirilmelerini Anadolu'da bulunmad~~~n~~ söyledi~i temizlik kavram~~ aç~s~ndan zorunlu niteleyen Moseley, mandater ülkeyi sa~-l~k ve temizlik konusunda dü~ünülebilecek en kötü ko~ullara haz~r-l~kl~~ olmaya uyarmaktad~r. Amerika'n~n daha önce Panama, Cuba, Porto Rico ve Filipinlerde benzeri ko~ullarla kar~~la~t~~~n~~ ve ba~ar~l~~ da oldu~unu hat~rlatmaktad~r.
Moseley'e göre, sunulan ko~ullarda bir mandaterlik üstlenmenin Amerika'ya büyük bir mali yük yükliyece~i ku~kusuzdur. Mandamn askeri aç~dan maliyetini (bölgelere ay~rma gere~i görmeden) ~öyle hesaplam~~t~r:
Yaln~z ordu: Y~ll~k
Anadolu ve Rumeli olmak üzere $ 62 ~~ oo 000
Türkiye ve Trankafkasya • $ 42 075 000
$ ~~ o4 175 000 °G Türkiye'nin ordu ve donanmaya bütçesinde ay~rm~~~ oldu~u miktar~n hiç olmazsa bir k~sm~ndan mandater hesab~na yararlan~-labilece~ini dü~ünmektedir. Sava~~ öncesi askeri alana ayr~lm~~~ Os-manl~~ bütçesinin $ 61,000,000 olup bunun $ 5,000,000 ~n~n do-nanmaya ayr~ld~~~n~, ~imdiki rakam~n ise mandan~n mali hususlar~m kapsayan ayr~~ bir raporda saptan~p belirtilmesi gerekti~ini öne sür-mektedir.
Moseley, raporunu haz~rlarken gözlem ve incelemelerde bulun-du~u bölgelerdeki izlenimleriyle kesin bir yarg~ya varm~~t~r. O da mandaterli~i Amerika Birle~ik Devletleri üstlenirse, manda üzerinde tek söz sahibi olmas~d~r. Mandaterli~i üstlenenin, mandamn tek et-kili ve yetet-kili gücü olmas~n~~ ba~ar~~ gere~i görmektedir. Uluslararas~~ yönetimlerin her zaman yetkili ülkeler aras~nda ç~kar çat~~malar~~ veya
16 General Harbord'un raporunda, manda maliyeti, 5 y~l için $ 756 014 000
TÜRKIYE'DE AMERIKAN MANDASI 107
rekabetler do~urdu~unu, bunun da iktidars~zl~~a yol açt~~~n~~ Lord Cromer'den bir pasajla anlatmaktad~r. Bölgenin itilaf devletlerinin ortak ilgi ve ç~kar alan~~ olmas~n~n türlü karga~alara yol açabilece~ini, dolay~s~yla mandater gücün d~~~nda tüm güçlerin bölgeyi terketmesi gerekti~ini bildirmektedir.
General Moseley, raporunu ~öyle bitirmektedir:
"Son sava~ta ba~la~~klar~m~zla idari deneyimler geçirmi~~ olan-lar ortak yönetimlerin getirdi~i kontrol güçlüklerini bilirler. Sava~~ boyunca bir tek amaç vard~ : O da dü~man~~ yenmekti. Fakat genel-likle bencil giri~imler ve çal~~ma birli~inden yoksunluk, planlar~~ ve dü~ünceleri sapt~rd~."
"E~er Amerika Birle~ik Devletleri kendisine büyük devletler taraf~ndan önerilen Yak~n Do~u mandaterli~ini kabul etmeyi bir görev bilirse, bunu tarafs~z ve insanc~l bir aç~dan yapt~~~n~~ ve bu i~-levi ile ulusal siyasetinin ve geleneklerinin etkilenmiyece~ini ortaya koymal~d~r".
"Amerika halk~~ bu gezide bizim tan~k olduklar~m~z~~ görüp tüm ümitlerini Amerika'ya ba~layan insanlarla konu~up bu uygulaman~n bar~~~ içinde ya~amak isteyen binlerce insan için ne anlama geldi~ini kavrayabilirse, yükümlülü~ün büyüklü~üne kar~~n böyle bir yük al-t~na girmekte eminim ki bir an bile tereddüt etmez. Hiçbir ülkeye böyle bir olanak tan~nmam~~t~r. Hiçbir ülke de böylesine önemli bir i~levi ba~arabilmek için Amerika'n~n sahip oldu~u niteliklere sahip de~ildir" 17.
Türkiye ile ilgili k~s~mlar~n~~ özetle sunmaya çal~~t~~~m~z Tu~-general George van Horn Moseley'in Amerikan mandas~n~n askeri yönü ve yükümlülüklerini belirleyen rapor, görüldü~ü gibi Türkiye ile ilgili çok a~~r yarg~lar ve hükümler ta~~maktad~r. Moseley'in bu raporu uzun ara~t~rma ve incelemeler sonunda olu~turdu~u ku~ku götürmemektedir. Türkiye'nin özellikle sava~~ y~llar~~ boyunca ve sa- va~~ bitimindeki bunal~ml~~ ko~ullar~~ da dikkate al~n~nca, Generalin
sa~lam~~~ oldu~u verilen, özellikle rakamlar~~ ilgi ile kar~~lamamak
olanaks~zd~r. Verilerden ve rapordaki ifadeden anla~~lan bir gerçekse, ne elindeki veriler ~~~~~nda Moseley, ne de bu askeri rapordan yarar-lanarak tam ve ayr~nt~l~~ raporu olu~turan General Harbord, manday~~
o8 sEoL mcceN
Amerika'ya kesinlikle önerebilmektedirler. Nitekim Harbord, Sena-to'ya sundu~u raporun sonunda manda kabul etmek ve etmemek için gerekçeleri ~ 4'er madde halinde toplam~§ ve bir öneri paketi haline getirmi~tir. Özellikle Harbord'un raporundan da anla~~la-ca~~~ gibi, Heyet, Türkiye'ye katliamlara u~ram~~, Türkler elinde uzun y~llar eza cefa çekmi~, üstelik Türk topraklar~nda bölgesel de olsa ço~unluk olu~turan bir Ermeni milleti bulmay~~ bekliyerek gelmi~tir. Önyarg~l~d~rlar. Ancak, Heyet, gözlemleri s~ras~nda bunlar~~ bulama-d~klar~~ gibi, türlü çat~~malarda, Harbord'un kendi ifadesine göre "Türklerin de Ermeniler kadar, hatta onlardan daha çok ac~lar çek-ti~ini" ö~renmi~lerdir ". Türklerin, yurtlar~n~n haks~z i~gali kar~~-s~nda kesin tav~r tak~narak ba~~ms~zl~k ve egemenlikleri için örgüt-lü bir mücadeleye giri~mi~~ olduklar~n~~ görmü~lerdir.
Ac~~ bir gerçektir ki Kurtulu~~ Sava~~~ boyunca bu sava~~~ yürüte-cak kadro içinde bile o s~ralar Atatürk'ten ba~ka hak u~runa verile-cek bu sava~la Türklerin tam ba~~ms~zl~~a kavu~abilece~ine inanan-lar pek azd~r. Yurtseverli~i ku~kusuz pek çok Türk ayd~n~~ bile ko~ul-lar~n~~ özetlemeye çal~~t~~~m~z Amerika mandas~m varl~k için tek ç~kar yol görmü~lerdir. Atatürk, ise NUTUK'ta da belirtti~i gibi, daha mücadelesinin ilk ad~m~nda öndeki üç seçene~i görmü~tü: Bunlar, bölgesel kurtulu~~ yollar~~ aramak; ~ngiliz mandas~~ istemek; Amerikan mandas~~ istemekti. Birçok yak~n arkada~~n~n özellikle Amerikan man-das~na olan güven ve özlemine kesinlikle kar~~~ duran Atatürk, bu 3 yolun d~~~ nda bir yolu, ba~~ms~zl~k yolunu seçmi~, ilk ad~m~nda "ya
istiklal ya ölüm" demi~ti 19. Nitekim bu dü~üncesini General Harbord'a
Sivas'taki görü~melerinde de aç~klam~~, Harbord'un kendisini hayretle dinleyerek "uluslar~n da intihar edebileceklerini" hat~rlatmas~~ üze-rine, Mustafa Kemal "Bir millet mevcudiyeti ve istiklalini temin için kabili tasavvur olan te~ebbüsat ve fedakarl~~~~ yapt~ktan sonra muvaf-fak olur. Ya muvafmuvaf-fak olamazsa demek, o milletin ölmü~~ oldu~ununa hükmetmek demektir. Binaenaleyh, millet berhayat oldukça ve
te-~ebbüsat~~ fedakaranesine devam eyledikçe ademi muvaffakiyet mevzu-~~
bahis olamaz" 2° yan~t~n~~ vermi~ti. Bu suretle, daha ~ g~ g y~l~nda, ileride tüm "mazlum" uluslar~n sava~~~ ve ba~ar~s~~ nitelenecek Türk zaferinin ana temas~n~~ ulusal egemenlik ve ba~~ms~zl~k olarak be-lirlemi~ti.
18 Harbord, Maj. Gen, James G.: A.g.r. S. 24.
19 Nutuk, Cilt I, s. 13.
