ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü
BĠ R OS MANLI ġEHRĠ BURSA’ DA ġEHĠ R MERKEZĠ / HANLAR BÖLGESĠ SORUNS ALI
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Kere m KI RAYOĞLU
502001641
Tezi n Enstit üye Veril di ği Tari h: 22 Aralı k 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h: 12 Ocak 2004
Tez Danı Ģ manı : Prof. Dr. Cengi z GĠ RĠ TLĠ OĞLU
Di ğer Jüri Üyel eri: Prof. Dr. Met e ÜNÜGÜR (Ġ. K. Ü.)
Prof. Dr. Me h met OCAKÇI (Ġ. T. Ü.)
ÖNS ÖZ
Bu yüksek lisans t ezi ni hazırla mak i çi n yaptığı m çalış ma, beni m i çi n, i çi nde yaşadı ğı m mekanl arı anla ma, ve onl ara anl a m atfet me çabası ydı aslı nda. Bu süreçt e bil gisi ni ve anl ayışı nı esirge meyen hoca m Pr of. Dr. Cengi z Gi ritli oğl u’na, bir de özelli kl e tesli m döne mi ndeki özverili dest eği içi n eşi m Burcu’ ya teşekkür ederi m. Ocak 2004 Kere m Kı rayoğl u
İ Çİ NDEKİ LER
ÖNS ÖZ ii
İ Çİ NDEKİ LER iii
TABLO Lİ STESİ v ŞEKİ L Lİ STESİ vi ÖZET viii SUMMARY i x 1. Gİ Rİ Ş 1 2. OS MANLI DEVLETİ VE BURS A 5
2. 1. Pr usa 5
2. 1. 1. Kur ul uş – Bit hyni a Döne mi 5
2. 1. 2. Ro ma Döne mi 8
2. 1. 3. Bi zans Döne mi 8
2. 2. Os manlı Beyli ği’ni n Yapı sı 9
3. OS MANLI BURS A’ SI 16
3. 1. Feti h Sonrası Bursa 16
3. 2. Or han Bey Döne mi 16
3. 2. 1. Ti caret Yoll arı nı n Kont r ol ü 20
3. 2. 2. Vakıflar 23
3. 3. Murat Bey Döne mi 24
3. 4. Yıl dırı m Bayezi d Döne mi 29
3. 5. Dağıl ma ve Yeni den Toparl anma 34
3. 6. Meh met Çel ebi ve II. Murat Döne ml eri 36
3. 7. 15. Yüzyıl dan 19. Yüzyıl a Kadar Bursa 38
3. 8. 19. Yüzyıl Bursa’sı 43
4. Tİ CARET YAPI LARI VE KENT İ Çİ NDEKİ YERLERİ 48
4. 1. Kent Morf olojisi 48
4. 2. Hanl ar, Ker vansaraylar 55
5. BURS A’ DA PLANLAMA DÖNE MLERİ 58 5. 1. 19. Yüzyıl dan Cu mhuri yet’e 59 5. 2. Cu mhuri yet Döne mi 61 5. 2. 1. 1923 – 1960 Ar ası Döne m 61 5. 2. 1. 1. 1923- 1940 Ar ası – Lör cher Pl anı 61 5. 2. 1. 2. 1940- 1960 Ar ası – Pr ost Pl anı 61 5. 2. 2. 1960 – 1970 Ar ası Döne m – Pi cci nat o Pl anı 62
5. 2. 3. 1970 – 1978 Ar ası Döne m 65
5. 2. 4. 1979 GEEAYK Kararl arı 65
5. 2. 5. 1984 Nazı m Pl anı 67
5. 2. 6. 1990 – 2000 Ar ası Döne mi 67
5. 2. 6. 1. 1995 Nazı m Pl an Revi zyonu 67
5. 2. 6. 2. 1998 Strat eji Pl anı 70
5. 2. 6. 3. Mer kez Pl anl a ma Böl gesi Nazı m İ mar Planı 70
5. 3. Değerl endir me 70
6. HANLAR BÖLGESİ VE KORU MA PROJ ELERİ 73
6. 1. Bursa Şehri Kor u ma Konsepti 73
6. 1. 1. Bursa Kült ür Haritası 73
6. 1. 2. Tari hi Yaya Aksı 75
6. 2. Tari hi Kent Mer kezi’nde Özel Proj e Alanl arı 75
6. 3. Ör nek Pr oj e: Fi dan Han – Geyve Han Kor uma ve Çevre Düzenl e me
Pr oj esi 78
6. 4. Kor u ma Pr oj el eri ve Katılı m 81
7. SONUÇ 83
KAYNAKLAR 86 EKLER 91 ÖZGEÇMİ Ş 126
TABLO Lİ STESİ
Tabl o 2. 1 Os manlı Beyli ği’nde İşl evl er Şe ması 12
Tabl o A. 1 Bali bey Hanı Envant er Fi şi 91
Tabl o A. 2 Bedest en Envant er Fi şi 92
Tabl o A. 3 Bezir Hanı Envant er Fi şi 94
Tabl o A. 4 Doğan Gözü Ha nı Envant er Fi şi 95
Tabl o A. 5 Emir Hanı Envant er Fi şi 96
Tabl o A. 6 Eski Yeni Han Envant er Fi şi 99
Tabl o A. 7 Gall e Hanı Envant er Fi şi 100
Tabl o A. 8 Fi dan Hanı Envant er Fi şi 101
Tabl o A. 9 Geyve Hanı Envant er Fi şi 102
Tabl o A. 10 İ pek Hanı Envant er Fi şi 105
Tabl o A. 11 Kapan Hanı Envant er Fi şi 108
Tabl o A. 12 Katır Hanı Envant er Fi şi 109
Tabl o A. 13 Koza Hanı Envant er Fi şi 110
Tabl o A. 14 Küt ahya Hanı Envant er Fi şi 112
Tabl o A. 15 Piri nç Hanı Envant er Fi şi 113
Tabl o A. 16 Yoğurt Hanı Envant er Fi şi 114
ŞEKİ L Lİ STESİ
Şekil 2. 1 Anadol u Haritası 7
Şekil 2. 2 Os manlı Beyli ği 10
Şekil 2. 3 Os manlı Devl eti’nde Üreti m İlişkileri 13
Şekil 2. 4 Daire-i Adli ye 14
Şekil 3. 1 Bursa Suri çi 17
Şekil 3. 2 1. Mur at Za manı nı Anl atan Minyat ür 25
Şekil 3. 3 İpek Yol u Güzer gahl arı 26
Şekil 3. 4 1. Mur at Külliyesi ve Çekirge’den Bursa Ovası’na Bakı ş 27
Şekil 3. 5 Kur ul uş Döne mi nde Fetihl eri 30
Şekil 3. 6 Bursa Şehri Makr of or mu 33
Şekil 3. 7 Koza Hanı 40
Şekil 3. 8 Os manlı İ mparat orl uğu ve Çevresi 1570 43
Şekil 3. 9 Fabri ka-i Hu mayun ve Çevresi ndeki Sanayi Yapıları 45
Şekil 3. 10 Bursa Şehri Anıtsal Yapıları 47
Şekil 4. 1 Bursa Eski ve Yeni Kent Dokusu 50
Şekil 4. 2 Hanl ar Böl gesi Hava Fot oğrafı 53
Şekil 4. 3 Uluca mi ve Hanl ar Böl gesi Gör ünüş 54
Şekil 4. 4 Hanl ar Böl gesi Gör ünü m 57
Şekil 5. 1 1960 Pi cci nat o Pl anı 63
Şekil 5. 2 Pi cci nat o Hanl ar Böl gesi Proj esi 64
Şekil 5. 3 İ mar İskan Bakanlı ğı Pl anı 1976 66
Şekil 5. 4 1984 Nazı m İ mar Pl anı 68
Şekil 5. 5 1995 Nazı m İ mar Pl anı Revi zyonu 69
Şekil 5. 6 Bursa 2020 Strat eji Pl anı 71
Şekil 5. 7 1999 1/ 25000 Öl çekli Çevre Düzeni İmar Pl anı 72
Şekil 6. 1 Bursa Kült ür Haritası 74
Şekil 6. 2 Fi dan Han, Geyve Han ve Çevr esi Mül ki yet Dur umu 79
Şekil 7. 1 Bursa Kent Mer kezl eri Şe ması 84
Şekil A.1 Bedest en Kat Pl anı 93
Şekil A.2 Emir Hanı Kat Pl anl arı 97
Şekil A.3 Emir Hanı Cephe Gör ünüşü 98
Şekil A.4 Geyve Hanı Ze mi n Kat Pl anı 103
Şekil A.5 Geyve Hanı 1. Kat Pl anı 104
Şekil A.6 İpek Hanı Zemi n Kat Pl anı 106
Şekil A.7 İpek Hanı Üst Kat Pl anı 107
Şekil A.8 Koza Hanı Kat Pl anı 111
Şekil B. 1 Bursa Kent Mer kezi’nde Pl anl a ma Çalış mal arı ve Kent sel Dokuya Et kil eri 116
Şekil C.1 Tari hi Yaya Aksı 117
Şekil D.1 Hanl ar Böl gesi Proj el eri 118
Şekil E. 1 Hanl ar Böl gesi Kor uma Amaçlı İ mar Pl anı 119
Şekil G.1 Fi dan Han – Geyve Han Çevre Düzenle me Pr oj esi
6. 00 Kot u Pl anı 121
Şekil G.2 Fi dan Han – Geyve Han Çevre Düzenle me Pr oj esi
3. 59 Kot u Planı 122 Şekil G.3 Fi dan Han – Geyve Han Çevre Düzenle me Pr oj esi
Kesit ve Görünüşl er 123 Şekil G.4 Fi dan Han – Geyve Han Çevre Düzenle me Pr oj esi
Kesit ve Görünüşl er 124 Şekil G.5 Fi dan Han – Geyve Han Çevre Düzenle me Pr oj esi
Bİ R OS MANLI ŞEHRİ BURS A’ DA ŞEHİ R MERKEZİ / HANLAR BÖLGESİ S ORUNS ALI
Özet
Bu çalış manı n konusu, bir Os manlı başkenti ol an Bursa’nı n kent mer kezi, ve aynı za manda döne mi n öne mli bir ul usl ar arası ti caret mer kezi ol an Hanl ar Böl gesi’ni n, ne gi bi sosyal, ekono mi k ve si yasi koşull ara bağlı ol arak ol uşt uğunun, ne şekil de günü müze akt arıl dı ğı nı n i ncel enmesi, bu gün ve gel ecek i çi n ort aya bir kent sel ki mli k kon ması dır.
Bi ri nci böl ümde çalış manı n konusu, kapsa mı ve amacı açı kl anmıştır.
İki nci böl ümde Os manlı öncesi Bursa böl gesi ne ve Os manlı Devl eti’nin yapı sı na deği nilerek, kenti n ol uşumunu hazırlayan koşullar ortaya kon muşt ur.
Üçüncü böl ümde t ari hsel döne ml er bağl a mı nda Hanl ar Böl gesi’ni n ol uşu mu ve Cu mhuri yet’e kadar geçirdi ği evrel er i şl enmiş, sosyal koşullarla mekan ol uşu munun birbiri ne bağl an ması na çalışıl mıştır.
Dör düncü böl ümde Bursa şehri böl gel er bazı nda i ncel enmiş, Hanl ar Böl gesi bu büt ün i çerisi nde yeri ne ot urt ul muşt ur. Ar dı ndan Hanl ar Böl gesi’ni n kendi si ve böl geyi ol uşt uran yapıl ar mekansal ol arak i ncel enmi ştir.
Beşi nci böl ümde Bursa ve Hanl ar Böl gesi ile ilgili yapıl mış pl anl a ma ve kent sel tasarı m çalış mal arı i ncel en miş, bu çalış mal arı n bölgeye et kileri ortaya konmuşt ur. Al tı ncı böl ümde Bursa kent mer kezi ve Hanl ar Böl gesi ile il gili kor uma çalış mal arı i ncel enmiş, bu çalış maları n çeşitli girdileri, sor unl arı ve ol ası çözüm yoll arı tartışıl mıştır.
Yedi nci böl ümde i se önceki böl üml erde yapılan çal ş mal ar ı şı ğı nda, çağdaş Bursa kenti nde Hanl ar Böl gesi’ni n ki mli ği ni n ve r olünün ne ol duğu ve gelecekt e ne ol abileceği ortaya kon muşt ur.
THE CI TY CENTER I N BURS A: AN OTTOMAN CI TY / THE PROBLE MATI C OF HANLAR DI STRI CT
Su mmary
The s ubj ect of t hi s st udy i s t he expl orati on of Ha nl ar Di stri ct, t he cit y cent er of a for mer Ott o man capit al, and al so an i nt er national co mmer ci al cent er. Soci al, econo mi c and politi cal conditit onas t hat affect ed its f or mati on and it s evol uti on ar e expl ored t o defi ne an ur ban i dentit y for present and f ut ure.
In t he first chapt er, t he s ubj ect, t he cont ent s and t he pur pose of t h st udy ar e expl ai ned.
In t he second chapt er, Bursa r egi on bef ore Ott oman peri od an t he struct ure of Ot t o man St at e are expl ained i n or der t o underst and t he conditi ons t hat formd t he cit y. In t he t hird chapt er, as hi st ori cal peri ods, t he for mati on and changes of Hanl ar Di stri ct i n Ott o man er a are st udi ed. Soci al conditions and s pati al transf or mati ons ar e rel at ed.
In t he f ourt h chapt er, t he cit y of Bursa i s expl ored by di stricts and t he center’s pl ace i n t hi s i nt egrit y i s expl ained. Aft er t hat, Hanl ar Distri ct itself and t he buil di ngs wi t hi n are obser ved as ur ban spaces.
In t he fift h chapt er, ur ban pl anni ng and ur ban desi gn pr ocesses of Bursa and Hanl ar Di stri ct are obser ved, t heir effect s i n t he regi on are expl ai ned.
In t he si xt h chapt er, t he pr eser vati on pr oj ect s for Bursa cit y cent er and Hanl ar Di stri ct are obser ved. Di fferent i nput s of t hese st udi es, pr obl e ms and pot enti al sol uti ons are di scussed.
In t he sevent h chapt er, an ur ban i dentit y based on t he st udi es of pr ecedent chapt ers for Hanl ar Distri ct is defined. Its rol e i n t he cont empor ar y cit y of Bursa is di scussed.
1. Gİ Rİ Ş
Ort açağ‟ı n son döne ml eri, t üm Dünya‟ da „ kopuş‟un, „ böl ün me‟ ni n, „ parçalanma‟ nı n çağı ol arak t ari he geçti. Büyük birli kl er, i mparatorl ukl ar devri sona erer ken, küçük krallı kl ar, prensli kl er, derebeyli kl er, gi derek, savaş l ordl arı nı n komut ası nda, meşr ui yeti kendi nden me nkul, akı ncı, savaşkan ve „t opl ayı cı‟ gr uplar, yı kıl an ül kel eri n bıraktı ğı boşl uğun büyük kı s mı nda hâki m ol du. İ nsanl ar, biraraya gel erek uygarlı k denen büyük pr oj eyi başl at mış ol dukl arı şehirleri n aydı nlı ğı ndan uzakl aştılar. Kırsal al andaki köyl eri ne, çiftlikl eri ne, müst ahke m mevkîl eri ne çekil erek, ne üret ebili yorlarsa onunl a yaşa maya çalışarak, kendil eri ni Dünya‟ nı n geri kal anı ndan mü mkün ol duğunca yalıtarak hayatta kal maya uğraştılar. Antik sit el erde yaratıl mış ol an he mşehrili k müessesesi sona er di. İ nsanl ar kentl eri t erk ederek, artı k t oprağa ve büyük t oprak sahi pl eri ne bağlı köl el ere dönüş müş ol an, bir za manl arı n özgür ya da yarı özgür çift çileri ne katıl dılar. Anti k t opl uml arı n güçl ü yurttaşl arı, kendil eri ne kal el er i nşa ederek, kendi silâhlı güçl eri ni ol uşt urarak, mer kezi ot oriteden kopuk, t opl umsal anl aşma dan uzakt a, kendi yasal arı nı uygul a maya çalıştılar. Bu döne mde, kal el eri n dı şı nda, kırsal al anda ve yollar da güvenli k di ye bir şey kal madı; ticaret kor kul u bir macera hali ne gel di. Teknol oji ni n il erl eyi şi, dur ma nokt ası na geli nceye dek yavaşl adı. Bil gi üreti mi kı sıtlanırken, bil gi payl aşı mı sıfırlandı. Keşifler sekt eye uğradı. İ nsanl ar birbiri ne yabancılaştı. Savaş, farklı topl ul ukl ar arası nda başlıca iletişi m aracı ol du.
Ancak, yi ne bu döne mde, bu kez doğudan batı ya, yeni bir güç yüksel di. Kuzey- batı Anadol u‟ da, anti k devirler boyunca hep büyük, güçl ü devl etler çıkar mış bir coğrafyada, eski ni n yı kılma kt a ol an i mparat orl ukları ndan biri ne, Anadol u Sel çukl u İ mparat orl uğu‟ na bağlı küçük bir akı ncı uç beyli ği önderli ği nde, yeni bir t opl um pr oj esi ol uşt u. Anti k devlet or gani zasyonl arı nı n bıraktı ğı boşl uğu dol dur maya, anti k ticaret yoll arı nı yeni den işler hal e getir meye, Roma‟ nı n sön müş meşal esini yeni den t ut uşt ur maya tali p ol du.
Her ne kadar, mer kezî gücü kendi üzeri nde t oplayan hanedan, belli bir ırkı n (t ür k, t ürkmen) ve belli bir di ni n ( müsl üman, sünnî) mensubu ol sa da, kurul an devl et or gani zasyonu, yani, gücünün dor uğundaki hali yl e, Os manlı İ mparat orl uğu, sözcüğün ta m anl a mı yl a çok kült ürl üydü.
Hatt a, bünyesi ndeki farklı et ni k gr up, di n, mezhep ve dilleri, bir „i mparat orl uk vat andaşı‟ üst ki mli ği çerçevesi nde, erit meden birarada t ut ması yl a, impar at orl uk tanı mını n i çi ni, ör neği n bir ort odoks Bi zans‟tan (ya da sünnî Sel çukl u‟dan) daha i yi dol dur duğu, bu bağl a mda, böl ün meden önceki hali yl e Ro ma‟ nı n gerçek mi rasçısı ol duğu söyl enebilir.
Os manlı Devl eti‟ni n, özelli kl e „ kl asi k döne m‟ adı verilen, aşağı yukarı 17. yüzyıl sonl arı na kadar göt ürül ebilecek devrede başarı yl a gerçekl eştirdi ği i şl evl eri, haki mi yeti altı nda bul unan böl gede üreti mi denetle mek, artı k ür ünü güvence altı na al mak, artı k ür ünün dağıtı m sist e mi ni ol uşt ur mak ve kontrol et mek, ti carî met al arı n üreti mini ve dol aşı mını sağl a mak i çi n gereken kur uml arı ol uşt ur mak ve güvence altı na al maktı. Bu bağl amda geç miş döne mi n ti caret yoll arı nda güvenli ğin yeni den sağl anması, gereklili kl er ya da devl eti n çı karları doğr ult usunda yeni ti caret güzer gâhl arı nı n ol uşt urul ması t e mel f onksi yonl ardan biri ise, bir di ğer t e mel fonksi yon da bu güzer gâhl ar üzeri nde, t üccarl ar i çi n he m güvenli konakl a ma, he m mal deği ş-t okuşu, yani kâr, he m de pi yasayı kontrol et me, di ğer pi yasa unsurları il e ilişki de bul un ma ol anağı sağl ayan durak nokt al arını n ol uşt urul ması ydı.
Ana ti caret yoll arı üzerinde bul unan öne mli durak nokt al arı, za manl a, döne mi i çi n çok büyük bir ti caret hac mi ne sahi p, yüksek mi kt arda para dol aşı mını n mekânsal yansı mal arı sayesi nde hı zl a gelişen, gi derek yüksel en refah sevi yesi ile t opl umsal refahı n da kaynağı ol an büyük kentsel mer kezl ere dönüşt ül er.
Bu bağl a mda, çalış ma konusu Bursa Şehri, Os manlılar t arafı ndan fet hedil di ği 1326 yılı ndan, İst anbul‟un alındı ğı 1453 yılı na kadar ol an döne mde, za manı n en öne mli ticaret yol u ol an İ pek Yol u güzer gâhı nı n ortası ndaki konu muyl a, ve Os manlı Devl eti‟ni n si yasî, ekono mi k, kült ürel mer kezi ol ma nit eli ği yl e, sözü geçen kent sel mer kezl eri n en öne mlisi, Os manlı Devl eti sı nırları i çerisi nde de gerçek anla mda t ek ul usl ararası ticaret mer kezi dur umundaydı.
Bu dur u mun getirdi ği büyük ekono mi k biri ki mden faydal anarak, döne mi n Os manlı yöneticileri, gör ül me mi ş bir kentl eş me ha ml esi ne i mza attılar. Bi zans‟ı n kale-kenti ni Os manlı‟nı n Dünya- Kenti‟ne dönüşt ürürken, me vcut yapılaş mayı bir t arafa bırakarak, kendi ekono mi k, sosyal, kült ürel, di nî mer kezl eri ni, kendi Dünya gör üşl eri çerçevesi nde meydana getirdiler. Gel ecek nesillere kal acak Os manlı kent dokusunun, Os manlı kent kült ürünün, Os manlı kentsel t asarı m si st e mi ni n il kel eri ni burada ort aya koydul ar; bu il kel ere uygun prot oti pi ni de burada inşa ettiler.
Os manlı İ mpar at orl uğu‟na 450 yıl boyunca başkentli k yapan İst anbul Şehri il e, geliş mekt e ol an Os manlı Devl eti‟ni n yöneti m mer kezi Bursa Şehri arası ndaki öne mli farkl ardan biri işt e budur. İst anbul, Ro ma döne mi ndeki kur ul uşundan beri her za man Doğu‟ nun mer kezl eri nden ol muş, geli p geçen uygarlı kl arı n i zl eri ni kat kat üzeri nde biri ktir miş bir uygarlı klar sent ezi i ken, Bursa kur ul uşundan beri geçirdiği evrel er nel er ol ursa ol sun, her şeyden önce, kur ul makt a olan bir i mparat orl uğun model kenti, bir Os manlı „yeni-şehir‟ idir.
Tanpı nar ( 1985), ”Şi mdi ye kadar gör düğü m şehirler i çi nde Bursa kadar muayyen bir devri n malı ol an bir başkası nı hatırla mı yor um. Feti ht en 1453 senesi ne kadar geçen 130 sene, sade başt anbaşa ve ili kl eri ne kadar bir Tür k şehri ol ması na yetme mi ş, aynı za manda O‟ nun manevi çehresi ni gel ecek za man i çi nde hi ç deği ş meyecek şekil de tespit et miştir” di ye yazarken, neden bahsetti ği ni çok i yi bili yor du. Bursa kent me kânı, il k heyecanlı haml esi nden sonra, mer kezi konu munu, yani Os manlı yöneti m siste mi çerçevesi nde “herşeyi ni ” kaybetti ği 1453 yılı ndan, sanayi atılı mı ve göçün yı kı cı et kileri yl e t anıştığı 1960‟lı yıllara kadar, belli bir döne mi n donmuş sureti ol arak kal mıştır.
Bugün, yoğunl uk bakımı ndan dengesi ni kaybet miş, yozl aş mış bir kent dokusu içerisi nde güçl ükl e farkedil ebilen o döne mi n kent mekânl arı, i ncel eyenl ere, belli bir döne mde bir t opl umun kent ve kentl eş me kült ürünün, çok net ol masa da, fot oğrafı nı çek me ol anağı sun makt adır.
Bu çalış manı n yapılış a macı, moder n öncesi bir kenti n koşull arı ve i hti yaçl arı doğr ult usunda ol uş muş, dol ayısı yl a moder n yaşa m i çerisi nde t ari hsel -t opl umsal bağl a mı ndan koparak “anl a msı zl aş mış” bir kent sel i şl ev böl gesi ni n, modern yaşa mı n gereklili kl eri çerçevesi nde nasıl al gılanabileceği ne, nasıl değerl endirilebil eceği ne, gi derek, ne i şe yarayabileceği ne dair fi kir yür ütme ktir. Bu yüzden, ör nek ol arak
seçilen al an, Tür ki ye öl çeği nde moder n bir metropoliten kenti n, yani Bursa‟nı n, konu m, i şl ev ve fi zi ksel yapı ol arak çevresi nden farklılaşırken kendi içerisi nde büt ünl ük göst eren bir bölgesi, yani Hanl ar Böl gesi ol muşt ur.
Bu yapılırken belirlenen çalış ma yönt e mi i se, Hanl ar Böl gesi‟ni, kopmuş ol duğu tari hsel, t opl umsal, ekono mi k bağl a ma yeni den ot urtarak, böyl e bir böl geni n ne i çi n ol uşt uğunu, hangi koşullar da günü müze t aşı ndı ğını, t ari hi n belli döne ml eri nde kent ve t opl um i çi n ne ifade etti ği ni ort aya koy maktır. Böyl ece, bu gün yaşayan Bursa kenti i çi nde t ari ht en gelen bir kent parçası nı n ne ifade edebil eceği konusu daha sağlı klı bi çi mde tartışılabilecektir.
Bu yüzden, bu kent parçası nı ol uşt uran sosyal, ekono mi k ve coğrafi koşullar ort aya kondukt an sonra, t ari h boyunca böl geni n gelişi mi, kent, t opl um ve ilişkil er bağl a mı nda i ncel enmiştir. Bu yapılırken, ki mi döne ml er daha ayrı ntılı, ki mi döne ml er i se kı saca i şl en miştir. Eşitsizli ği n sebebi Bursa‟nı n dönüş mekte ol duğu za man aralı kl arı na ağırlı k verilirken, “di nl enme” döne ml eri üzeri nde f azl aca dur ul ma ması dır.
Günü müze geli ndi ği nde i se, he m kenti n he m de kent e bakı ş açısı nı n deği ş mesi Hanl ar Böl gesi‟ni artı k bir kor uma konusu haline getir miştir. Bu yüzden, Hanl ar Böl gesi, kent büt ünündeki kor uma pr oj el eri bağla mı nda el e alı nmış, kendi i çi nde ol uşt urul an pr oj e al anl arı gözden geçiril miştir. Bu böl ümde, çalış ma al anı ve Bursa kent büt ünü i çi n büyük öne m t aşı yan Bursa Büyükşehir Bel edi yesi proj el eri ni n Hanl ar Böl gesi ne getirdikl eri bağl a mı nda böl genin deği şen, ya da değiş mesi gereken ki mli ği yor uml an mıştır.
Sonuç böl ümünde i se, incel enen al anı n t aşı dı ğı kent sel ki mli ği n, metropoliten bir kentt e ne ifade edebil eceği sor gul anmış, böyl ece, tari hi bir kent parçası, moder n kent içerisi nde işlevsel ve anla msal ol arak yerli yeri ne ot urt ul maya çalışıl mıştır.
2. OS MANLI DEVLETİ VE BURS A
Bursa şehri ni n bir mer kez ol arak ort aya çı kışı nı ve geliş mesi ni hazırlayan koşulları daha i yi değerl endirebilme k a macı yl a, bu böl ümde, Os manlı Döne mi öncesi Bursa, yani Pr usa, ve Bursa öncesi Os manlı‟nı n beti mle mesi yapıl acak, il erl eyen böl üml erde ise bu i ki unsur bir araya getirilecektir.
2. 1. Prusa
2. 1. 1. Kurul uş – Bit hyni a Döne mi
Tr akl ar‟ı n bir kol u ol an Bit hynl er, M. Ö. 7. Yüzyıl da, İskitler‟i n saldırıları ndan kaçarak, yurtları ol an Tr akya‟ dan göç ettiler ve Anadol u‟ nun kuzey- batısı na, günü müzde Mar mara ol arak bili nen böl geni n güneyi ne ve doğusuna yerl eş meye başl adılar. Ancak bu böl ge, döne mi n güçl ü devl etleri ni n i kti dar savaşı na sahne ol makt aydı; ve Bit hynl er de uzun yüzyıllar boyunca başka hal kl arı n ege menli ği altı nda yaşa makt an kurt ula madıl ar.
M. Ö. 6. yüzyıl ort ası na kadar, böl ge, güçl ü Li dya devl eti ni n kontrol unda kal dı. Bu tari ht e Li dya kralı Kr oisos, Pers or dul arı karşısı nda yenil gi ye uğrayı nca, Li dya ege menli ği yeri ni Pers İmparat orl uğu‟ na bıraktı; Pers ege menli ği M. Ö. 5. yüzyılı n i ki nci yarısı na kadar sürdü. M. Ö. 4. yüzyıl da i se, Makedonya İ mparator u Büyük İskender‟i n, t üm di ğer siyasî güçl eri tari h sahnesinden silen feti h dal gası gel di. Büyük İskender‟i n M. Ö. 325 yılı ndaki öl ümünden sonra, Makedonya İ mparat orl uğu parçal anma süreci ne girdi. Generaller i mparat orl uk t oprakl arı nı payl aşırken, Anadol u t oprakl arı nı n i daresi Anti gonos‟a düşt ü. Os manlı döne mi ne kadar böl geni n, Ni co medi a (İz mit) il e birli kt e, en öne mli şehri ol arak kal acak ol an Ni caea (İzni k) da, bu döne mde, Anti goni a adı yl a, Anti gonos t arafından kur ul du. Ancak, generall eri n kendi aral arı ndaki mücadel el eri, Makedonya İmparat orl uğu‟ nun kalı ntıları ol an devl etleri n gi derek zayıfla mal arı na sebep ol unca, Büyük İskender döne mi ni n aksi ne,
yerli hal kl arca kur ul an küçük krallı kl ar, küçük böl gel erde ege menli k sağl a maya başl adılar. Bu ort a mdan yararlanan hal kl ardan biri de Bit hynl er i di. Doi dal ses tarafı ndan kur ul an krallı ğa Bit hyni a dendi. Bit hyni a, M. Ö. 3. yüzyıl da, kral Ni co medes döne mi nde, Anadol u‟ nun en güçl ü ve saygı duyul an devl etleri nden biri hali ne gel mişti.
Pr usa kenti nden bahseden, bili nen il k yazılı kaynak, Amasyalı Strabon‟ un ünl ü Coğrafya‟sı dır. “Pr usa, Mysi a Ol y mposu et ekl eri nde kur ul muşt ur ve i yi idare edil en bir kenttir. (...) Phr ygi alılar ve Mysi alılarla sı nır ko mş usu ol an kent, Kr oisos‟a karşı savaşan Pr usi as t arafı ndan kur ul muşt ur” ( Strabon, 1987). Ancak Strabon‟ un t ari hl er konusunda bir hat a yaptığı düşünül mekt edir; çünkü, Pr usa kenti ni n kur ucusu ol duğı çoğu t ari hçi t arafı ndan kabul edil en Bit hyni a kralı I. Pr usi as, Li dya Kr alı Kr oi sos‟t an çok sonra, M.Ö. 228- 182 yılları arası nda hükü m sür müşt ür.
Pr usa şehri ise, aslı nda i ki öne mli devl et ada mı nı n, I. Pr usi as il e Kart acalı Hanni bal‟ı n ort ak eseri dir. Büt ün ö mr ünü Ro ma‟nı n dünya üzeri ndeki hâki mi yeti il e mücadel e et meye ada mı ş Kart acalı asker ve devl et ada mı Hanni bal, M. Ö. 180‟li yıllarda, yur dundan sürgün edil miş, çeşitli kr allarla birli kt e Ro ma‟ ya karşı savaştı kt an sonra, en sonunda Bit hyni a‟ya sı ğı nmı ştı ( Akkılıç, 2001). Bu sırada, Bit hyni a Kr allı ğı ile, Roma t arafı ndan dest ekl enen Ber ga ma Kr allı ğı arasında Mysi a t oprakl arı nı n payl aşı mı mesel esi yüzünden M.Ö. 189‟ da başl ayan savaş deva m et mekt e i di. I. Pr usi as, sür gündeki Hanni bal‟a kucak açı nca, Ro ma‟ nı n i ki düş manı, Ro ma güdü ml ü Ber ga ma Kr allı ğı‟na karşı birleş miş ol du. Böyl ece, Prusa Şehri, M. Ö. 187 il e 185 arası nda t a m ol arak belirlene meyen bir t ari ht e, “ Mysi a Ol y mposu et ekl eri nde”, Ber ga ma‟ ya karşı askeri a maçlı bir konakl a ma, yı ğı nak ve l oji sti k dest ek üssü ol arak kur ul du. (Şekil 2. 1)
Pr usa‟nı n kur ul uşunda, yer seçi mini n ve pl anl ama nı n Hanni bal t arafı ndan yapıl dı ğı tahmi n edil mekt edir. Her ne kadar Ber ga ma, ve dol ayısı yl a Ro ma‟ ya karşı mücadel e başarı ya ul aş mayı p, i ki devl et ada mı nı n yoll arı bir süre sonra ayrıl mış ol sa da, Pr usa, za man i çi nde Bit hyni a Kr allı ğı‟nı n öne mli kentleri nden biri hali ne gel di. Bu döne mde, böl gedeki di ğer öne mli kentler ise şunl ardı: Nicaea (İzni k), Ci us ( Ge mli k),
Şekil 2. 1 Anadol u Haritası ( Katırcı oğl u, 2000. Yer yüzü Suretleri)
Apa mei a ( Mudanya), Kal chedoni a ( Kadı köy), Ni co medi a (İz mit), Anti ochei a ( Yal ova) ( Yal man, 1984).
I. Prusi as‟ı n döne mi nden sonra, Bit hyni a, i ki güçl ü devl eti n, batı sı ndaki Ro ma İ mparat orl uğu il e doğusundaki Pont us Kr allı ğı‟nı n arası nda kal dı. Bit hynia kralları, hassas ul usl ararası politika dengel eri ni gözet erek, za man za man Ro ma‟ nın yanı nda Pont us‟a karşı, za man za man da Pont us‟un yanında Ro ma‟ ya karşı savaşa girdiler. Bu şekil de, Bit hyni a Kr allı ğı M. Ö. 1. yüzyıl a kadar ayakt a kal mayı başardı. Ancak,
kral I V. Ni co medes, M.Ö. 74 yılı nda ül kesi ni Ro ma İ mparat orl uğu‟ na bağışl ayı nca Bit hyni a Krallı ğı tari h sahnesi nden sili nmiş ol du.
2. 1. 2. Ro ma Döne mi
Ro ma İ mparat orl uğu döne mi nde, Pr usa Şehri, M.Ö. 63 yılı nda kur ul muş olan Pont us et Bit hyni a ( Pont us ve Bit hyni a) eyal eti ni n bir parçası dır. İs mi de Pr usa ad Ol y mpi um ( Ol y mpos Prusa‟sı, veya Ol y mpos‟taki Pr usa) ol arak deği ştiril miştir. Pr usa, za man za man bu eyal eti n başkentli ği ni yapmı ş ol sa da, genelli kl e daha eski ve daha büyük i ki mer kez ol an Ni co medi a ve Ni caea‟ nı n göl gesi nde kal dı ğı bili nmekt edir. Bu döneml e il gili öne mli sayıl abil ecek bir bil gi, M.S. 2. yüzyıl başl arı nda pr okonsül Pl i ni us döne mi nde, kaplıcal arı yl a bili nen Pyt hi a ( Çekirge) böl gesi ne il gi göst eril miş ol ması dır ( Akkılıç, 2001).
2. 1. 3. Bi zans döne mi
Ro ma İ mparat orl uğu, M.S. 395 yılı nda, son i mparat or Theodosi us‟ un
öl ümünden sonra, Batı Ro ma ve Doğu Ro ma olarak i ki ye ayrıl dı. Pr usa Şehri de, Theodosi us oğl u Ar cadi us yöneti mindeki Doğu Ro ma İ mparat orl uğu‟ nun bir parçası ol du.
Pr usa, daha sonra Bizans İ mparat orl uğu olarak adl andırılan Doğu Ro ma İ mparat orl uğu şehirleri arası nda da pek öne çık madı. Hatt a, yüzyıllar içerisi nde, öne mi ni n gi derek azal dı ğı söyl enebilir. Kent, Bi zans‟ta sahi p ol duğu sı nırlı öne mi de büyük öl çüde Pyt hi a böl gesi ve kaplı cal ara borçl udur. 6. Yüzyıl da, İ mparat or Iusti ni anus ve İ mparat oriçe Theodora‟nı n kal abalı k bir saraylı t opl ul uğuyl a birli kt e Pyt hi a‟ya gel di kl eri ve bir süre kal dı kl arı, böl gede bir ha ma m i nşa ettirdi kl eri bili ni yor. Yi ne 10. Yüzyıl da, bu kez İ mparat or Konst anti nus sı cak su böl gesi ne il gi göst er miş, hatta bu döne mde Pyt hi a böl gesi Soteropolis ( Kor uyucu Kent) ol arak anıl mıştır ( Ar mağan, 1998).
10. yüzyıl dan sonra, Bi zans İ mparat orl uğu, bir süredir azal makt a ol an gücünü ve ul usl ararası et ki nli ği ni iyi den i yi ye kaybet meye başl adı. Bu dur u mun sonucunda, Bi zans şehirleri, Anadol u‟yu savaş al anı yapan i ki gücün, Haçlı Or dul arı ile Anadol u Sel çukl u Devl eti‟ni n çekiş mesi ne sahne ol du. Bu bağl a mda, Ni caea ve Konst anti nopolis‟i el e geçir meyi a maçl ayan Sel çukl u Or dul arı‟nı n Pr usa‟yı da çeşitli
za manl arda kuşat mış, hatta kı sa sürel er i çi n el e geçir miş ol dukl arı düşünülebilir i se de, bu düşünceyi kanıtla manı n bugün i çi n ol anağı yokt ur. Konuyl a il gili za man za man abart maya kaçabil di ği bili nen Evli ya Çel ebi, Seyahat na me‟ de, “ Konya‟ daki Sel çukl ul ar yedi defa yedi şer, seki zer ay muhasara et mişl er ise de, kı ş gel di ği nde üzül erek Konya‟ ya çekilmi şl erdir” di ye yaz makt adır. Evli ya Çel ebi‟ni n anl attı kl arı abartılı bul unsa bil e, Prusa‟nı n döne mi n t eknoloji k ol anakl arı il e el e geçiril mesi ol dukça zor bir kal e ol duğu sonucunu çı kar mak, büyük i hti mall e yanlış olma yacaktır.
2. 2. Os manlı Beyli ği’ nin Yapı sı
Akı ncı bir uç beyli ği ol an Os manlı‟nı n, kısa sayılabilecek bir za man dilimi nde bir Dünya Devl eti‟ne dönüşmesi ni anl a mak, ki mi kaynakl ara göre bi n, ki mi kaynakl ara göre de i ki bi n haneli bir gar ni zon kenti ni n nasıl ol up da ul usl ararası bir ticaret mer kezi ne dönüşt üğünü anl a mak i çi n gerekli dir. ( Şekil 2. 2)
Bu yüzden, Os manlı Beyli ği‟ni n, ve kur ul uş döne mi ol arak adl andırılabilecek, II. Me h met‟i n hükü mdarlı ğı na kadar geçen süre i çindeki hali yl e Os manlı Devl eti‟ni n yapı sı na kısaca bir göz atma kt a yarar vardır.
Os manlı Beyli k- Devl eti, giriş böl ümünde belirtil miş ol duğu üzere, çöken veya işlevi ni kaybeden devl etleri n bırakmış ol duğu boşl ukt a, farklı kökenl erden gel en, farklı dürt ül erl e hareket eden gr upl arı n bili nçli ya da bili nçsi z katılı mıyl a, koll ektif bir üreti m süreci içerisi nde ol uş muş, geniş katılı mlı bir t opl um pr oj esi dir.
Bu pr oj eni n akt örleri ni bir liste hali nde sıral a mak gerekirse, Os man Bey‟i n babası Ert uğr ul Bey sül âl esi nden beyl er dı şı nda, gâziler, al pl er, Tür k men savaş beyl eri, âhiler, abdallar, bacılar, Tür k men göçer-evl eri, rum köyl ül er sayıl abilir ( Di vitçi oğl u, 2000, Ber kt ay, 1997). Bu listeye bir de Bi zans mer kezî yöneti mi ile bağl arı nı kopar mış Ru m t ekf url arı ekl ersek, il k kur ul uş döne mi nde çeşitli t opl umsal işl evl eri yeri ne getiren t üm kesiml eri göz önüne al mış ol uruz. Za man i çi nde bunlara çeşitli kaynakl ardan gel en başka gr upl ar da ekl enecek, mevl evîl er, Horasan erl eri, devşir mel er devl eti n yapısı nı di na mi k bir süreçt e başka boyutl ara taşı yacaktır.
Şekil 2. 2 Os manlı Beyliği ( Tiryaki, 1999. Tür k Dünyası Kült ür Atl ası)
Os manlı Devl eti‟ni n yapıl an ması nı ayrı ntılı bi çi mde ort aya koy mayı dene mek bu çalış manı n konusu dı şındadır. Ancak, kent me kânı na ilişki n kararları gözden geçirirken, bu kararları n verilişi nde et kili ol an koşulları, iş başı nda ol an ortak aklı n çalış ma bi çi mini bil mek yararlı ol acaktır.
Moder n öncesi bir t opl umda, süreklili ği n sağl anması i çi n, t e mel ol arak üç i şl evi n gerçekl eştirilebili yor olması gerekli dir. Bu i şl evler: a- Kut sallı k b- Savaş/ Si yaset c- Ber eket/ doğur ganlı k ol arak t anı mlanabilir ( Mar x, 1964).
Ge nel de moder n öncesi t opl u mun het er oj en ve gi rift ilişkil er ağı nı n, özel de i se göçebe Tür k akı ncı beyli ği ni n yapı sı nı değerl endirebil mek i çi n söz konusu i şl evl eri çağdaş t eri mlerle açı kl ama i hti yacı doğuyor. Kutsallı k, doğa üst ü ol anı n hük münün dünya yüzeyi ndeki t e msilcisi aracılı ğı yl a günl ük hayatta geç mesi, daha doğr usu, biri ni n ya da bir gr ubun, doğa üst ü güçl er adına hükü m sür mesi anl amı na gelir. Doğal ol arak, öt e dünya adı na verilen hük mün uygul a ma al anı nı n da öt e dünyayı kapsa ması gerekir; ancak, i ncel enen döne mi n koşulları nda bu gi bi ayrı mlar pek belirgi n değil dir.
Savaş/si yaset, birbiri nden ayrı ol arak beti mlen mesi mü mkün ol mayan ya da eksi k ol an i ki kavra mı bünyesi nde t opl ayan t ek bir kavra mdır aslı nda. Savaş/si yaset il e kut sallı k, bir el manı n i ki yarısı gi bi birbiri ni t a ma ml ar ve moder n öncesi t opl u mda yönet me er ki ni n müke mmel ifadesi ol urlar. Birinci ni n r uhanili ği ne karşı i ki nci ni n dünyevili ği, biri ni di ğeri ol madan işle mez hal e getirir.
Ber eket/ doğur ganlı k, basitçe ekono mi sözcüğüyle günü müze t ercüme edil ebil ecek il kel t eri mlerdir. Önceki paragrafl arda ort aya konan i ki kuvveti n ayakt a durabil mesi ni sağl ayan, sacayağı nı n üçüncü parçası nı ol uşt urur. O i ki kuvvet gel eneksel t opl umun kırıl gan dokusunu bir arada t ut an bağl arı dokur ken gerekli ha mma ddeyi bereket/ doğur ganlı kt an alır. Aş ağı daki t abl o i ncelendi ği nde, bereket/ doğur ganlı k i şlevi ni n gerçekl eştiril mesi ne t opl umun t ü m kesi mleri ni n katıl dı ğı gör ül ecektir. Bu dur u mun t ek i sti nası, for mel di ni kur uml arı n aksi ne, eli ni et eği ni dünyadan gerçek anl a mda çek miş, kendi ni yal nı z r uhani bağl a mda gerçekl eştir meyi a maç edi nmiş “ marji nal ” bir kesi mdir; gel eneksel ( ve göçebe) t opl uma özgüdür. Topl um yerl eşi k ve devl et kurumsal hal e gel di kçe, bu kesi mi n t opl um i çi nde, t opl um i çi n oynadı ğı r ol ü kaybedeceği ve gerçekt en marji nal hal e gel eceği gör ül ecektir.
Bu i şl evl eri n Os manlı beyli k yapı sı ( kur ul uş döne mi nde devl et yapı sı da çok farklı değil dir.) i çerisi nde yerine getirilişi, il gili sosyal gr upl ar bağl a mı nda, Tabl o 2. 1 de gör ül üyor.
Tabl o 2. 1: Os manlı Beyliği‟nde işlevl er şe ması ( Di vitçi oğl u, 2000) Ul u Bey Ur uk Beyl eri Gazil er Al pl er Tür k men Beyl eri Ahil er Abdall ar Bacılar Göçer Evl er Yerl eşi k Ru ml ar Kut sallı k (di n/ ege menli k) Savaş/ Si yaset
Ber eket/ Doğur ganlı k (İktisat)
Bur ada unut ul ma ması gereken nokt a, her sosyal gur ubun, bel ki de kut sallı k i şl evi hari ci nde, her t opl umsal işlevi yeri gel di kçe gerçekl eştir mek zor unda kalı yor ol ması. Ör neği n âhi kur ul uşl arı nın çok za man kentl er ve kasabal arda güvenli k kuvveti r ol ünü de üstlenmek zor unda kal dı ğı, hattâ dur uma göre akı nl ara, seferlere de katıl dı ğı bili nir. Ancak, t abl oda, kafa karışı klı ğı nı önl e mek a macı yl a her gr up yal nı zca asil işlevi ile göst eril miştir.
Tü m bu unsurl arı n ve daha fazl ası nı n katılı mıyl a ol uş muş bir yapı ol sa da, Os manlı siste mi ni açı kl ayan anaht ar keli me, mer kezi yetçili ktir. Tü m t oprakl ar devl eti n mül küdür ve mül künün kull anı m hakkı nı t ebası arası nda dağıt mak da devl eti n görevi dir. “ Birey gerçekten mül ksüzdür. Mül ki yet, yani bireyi n üreti mini n doğal şartları ve yeni den – üreti mi il e ilişkisi, bireyi n i nor gani k doğayı değiştirerek kendi si ne mal et mesi, kendi öznelli ği ni nesnelleştir mesi, bel ki bir t opl ul uk aracılı ğı yl a, üst ün biri mi n bireye bir e maneti dir.” ( Mar x, 1964). Birey, devl et ve t oprak ar ası ndaki bu mül ki yet ve ür eti m ilişkileri, feodal yapıl ar i çerisi nde doğu t opl uml arı na özgü bir model ol arak öne sür ül en As ya ti pi üreti m t arzı çerçevesi nde anl a m kazan makt adır. Os manlı Devl eti bağl a mı nda kı saca açı kl anırsa ( Şekil 2. 3): Toprağı n mül ki yeti devl ete aittir. Devl et t oprağı kull anma hakkı nı bireye verir. Birey t oprağı i şl er ve ür ün alır. Yaşa mı nı sür dür mek içi n gerekenden fazl ası, yani artı k ür ün yi ne devl et e aittir. Devl et, bu rantı n bir kı smı yl a t opl umun düzeni içi n gerekli ol an ka mu hi z metl eri ni gör ür. ( Os manlı‟da, bu hi z metl er, il eri de daha geni şçe açı kl anacağı üzere, büyük öl çüde vakıflar aracılı ğı yl a gör ül ürdü.) Toprak rantı nı n
artan kı s mı devl eti n (yani saray ve or dunun) kendi i hti yaçl arı i çi n kull anılır ( Di vitçi oğl u, 1981, Kılıçbay, 1982).
Şekil 2. 3: Os manlı Devl eti‟nde üreti m ilişkileri ( Di vitçi oğl u, 2000)
Bu t arz bir yapı, devl et teba ilişkileri nde karşılı klı alışverişe dayanan bir döngü ol uşt ur makt adır. Aşağı da, Kınalızade Ali‟ den alı nan, söz konusu döngüyü tarif eden Dai re-i Adli ye ( Şekil 2. 4), Os manlı ekono mi k siste mi ni n işl eyi şi ni üreti m ilişkil eri bağl a mı nda kavra mak bakı mı ndan yet erli ol acaktır.
TAS ARRUF - İ ŞLE ME KAMU İ ŞLERİ TÜKETİ M
ÜRÜN ARTI K ÜRÜN TOPRAK Bİ REY TOPLULUK DEVLET MÜLKİ YET ADLİ E
1/ Adl dir muci b-i sal âh-ı ci han 2/ Ci han bir bağdır dı varı devl et 3/ Devl eti n yatı mı şeriattır
4/ Şeriat a ol a maz hi ç haris illâ Meli k 5/ Meli k zapt eyl e mez illâ leşker 6/ Leşkeri ce m‟ ede mez illâ mal 7/ Malı ce m‟ eden rai yettir
8/ Rai yeti kul eder Padişah-ı Ale me adl Şekil 2. 4 Daire-i Adli ye ( Di vitçi oğl u, 1981)
Buna bağlı ol arak, t ari hçi Nai ma, Os manlı hükümdarl arı na ve devl et yöneticileri ne öğüt ver mek i st ercesi ne sade ve basit bir yor um getir miştir. Böyl ece, t ürkleri n devl et döngüsünü Os manlı yöneti m si st e mi ne uyarlayarak bu sist e mi n alfabesi ni ol uşt ur muşt ur. Os manlı‟nı n t ebası na ve uyr uğuna girenl ere karşı t arafsız ve adil ol uşu efsanesi de bu şekilde doğ muş olsa gerektir. Sözü geçen yor um şu şekil dedir: “ Mül k ve devl et asker ve rical iledir.
Ri cal mal ile bul unur. Mal reayadan husul a gelir.
Reaya adlil e munt aza m- ül-hal ol ur.
El bette bu yor umun da günü müz koşulları nda yoru ml an maya i hti yacı vardır. Basitçe: ege menli ği n, ve dol ayısıyl a düzeni n sağl anabil mesi içi n, yönet enl eri n eli nde bunu yap maya yet erli maddi gücün ol ması gerekir. Bu ma ddi gücü sağl ayacak biri ki m,
ancak t opl um yapısı nı n ve kur uml arı nı n sağlı klı bir işleyişe sahi p ol duğu
t opl uml arda ol uşt urul abilir. Bu işleyişi n sağlı klı olabil mesi içi n de, yönet en kesi min, kendi si ni n ol duğu kadar yönetilen kesi min de hukukunu kabul et mesi ve savun ması ol mazsa ol maz bir şarttır. Ya da, t üm bunl arı tek bir cümlede özetle mek gerekirse, adal et mül kün t e meli dir.
3. OS MANLI BURS A’ SI
3. 1. Feti h Sonrası Bursa
Os manlılar t arafı ndan fethedil en Bursa, on i ki yıl süren kuşat manı n ol anca ağırlı ğı nı hi sset miş bir kentti. Artık i yi ce güçsüz düş müş olan Bi zans‟tan yar dı m göre me mi ş, böl gede kal an az sayı daki di ğer Bi zans kal el eri ni n de faydası ol ma mı ştı.
Os manlı haki mi yeti altına giren yerl erde, t üm böl ge hal kı serbest çe ve güvenl e alışveriş yapı p hayatı nı deva m ettirirken, kuşatılmı ş Bursa‟da hal k açlı ktn kırılı yor, şehir yavaş yavaş çöküyordu.
En sonunda şehri n t ekf uru, Bursa‟yı yükl ü bir mi kt ar kurt ul malı kl a birli kt e Or han Bey‟e t esli m et meye razı ol mak zor unda kalı nca, zorl u kuşat manı n ar dı ndan şehir savaşsı z bir bi çi mde Osma nlılar‟ı n eli ne geç miş ol du.
Şehri n el e geçiril di ği 1326 yılı nda, kaynakl ar, 67 kul eli ve 5 kapılı hisarı n i çi nde 2000 hane bul unduğunu s öyl üyor ( Baykal, 1993, Kapl anoğl u, 2002, Sevi m, 2003). Bu hanel eri n bir çoğunun boş ol duğunu t ah mi n etme k zor değil; kuşat ma döne mi çok sayı da öl üme ve başarabilenl eri n göç et mesi ne yol aç mış ol malı dır. Hi sar i çi nde i ki bi n konut yapı sı dı şı nda yedi kilise, bir ha ma m, bir çarşı, yir mi dükkan bul unduğu anl aşıl makt adır ( Baykal, 1993, Yal man, 1984, Arma ğan, 1998). (Şekil 3. 1)
3. 2. Orhan Bey Döne mi
Bi r kez Bursa fet hedil dikt en sonra, Or han Bey ve di ğer il eri gel enl er, bekl e meden geni ş çaplı bir yenil e me hareketi ne giriştiler. Önceli kl e hi sar i çi el e alı ndıysa da, bu al anda kökt en bir değişi kli ğe gi dil medi. Or han Bey iç kal e adı verilen böl gede, eski
Şekil 3. 1 Bursa Sur İçi (Ert uğ – Kocabı yı k, 1995. Refl ecti ons of Paradise)
Tekf ur Sarayı‟na yerl eşti. Yi ne i ç kal ede bul unan ma nastır, medreseye dönüşt ürül dü. Hi sar i çi ndeki mahallel erde, bir önceki böl ümde sözü edil en boş kı sı mlara öne mli mi kt arda Tür k nüf us yerleştiril di ( Çeti n, 1994).
İç kal ede, bu çalış manın konusu açısı ndan belki de en öne mli yapı, me dr eseni n yanı nda yer al an dar phaneydi. Or han Bey, il k Os manlı si kkesi ni burada bastırarak, kur umsallaş ma, devl etleşme yl e il gili ni yetleri ni açı kca ort aya koy muş ol du( Akkılıç,
2001). Bunun yanı nda, asıl öne mli gelişme, kentl eş me hareketi ol arak adl andırılabilecek süreç ise, hisarı n dışı nda başl adı.
Kur ul duğu günden bu yana, Pr usa veya Bursa Şehri i çi n, biri nci önceli k her za man savun ma ol muşt u. Bu yüzden, kent i çi n yer seçi mi yapılırken, ul u bir dağ ya macı nda sı nırlı al ana sahi p bir düzl ük seçil mişti. Böyl ece, kent en el verişli yön ol an güneyi ni ta ma men kapat arak sırtını dağa yasl arken, di ğer yönl erde hâki m ol maya çalıştı ğı ovadan, he m kot farkı, he m zor ul aşılabilirli k, hem de sağl a m duvarl arla ayrıl mıştı ( Tanyeli, 1999). Bu bi çimde kur ul muş ol an kent, çanak bi çi mindeki Bursa Ovası‟nı n ol uşt urduğu hi nt erlandı nı, ve özelli kl e, t aht-el kal‟e ( ya da bugünkü söyl eni şi yl e Taht akal e) denen, kal eni n altı ndaki pazar kur ulan al anı kontrol et mekl e birli kt e, gerekti ği nde t üm bu al anlar ile ilişkisi ni sıfırlayarak kendi si ni dı ş dünyadan t a ma men izol e edebili yor du. Bu niteli ği sağl ayabil mek a macı yl a, çok i yi ol mayan yönlenmeye, çok el verişli ol mayan mi kr okli mati k özelli klere, t üm geliş me ol anakl arı nı n kesil mesi ne razı ol un muşt u ( Tanyeli, 1999). Niteki m, bu nit eli k sayesi nde, kent, a mansı z Os manlı kuşat ması na 12 yıl boyunca dayanabil mişti.
Ancak, artı k Bursa Şehri i çi n t e mki nli savunma döne mi ni n sonuna geli nmişti. Çünkü, Or han Bey ve etrafı ndaki âkil ada ml arı n pl anı, kendil eri ni hi sarı n i çi ne kapatı p dı ş dünyadan kor un mak değil, yayıl mak, yeni ti caret ol anakl arı açarak zengi nl eş mek ve ül kel erini zengi nl eştir mek, böylece t oprakl arı nı he m çoğaltı p he m de î mar eder ken, ekono mi k et ki alanl arı nı mü mkün ol duğunca genişl et mekti.
Bu yüzden, Or han Bey, kenti n t ari hi nde il k defa ol arak sur dı şı na çı karak, bili nçli bir yer seçi mi kararı yl a yeni bir kent mer kezi yarat maya koyul du. Hal efleri nin de aynı özenl e t aki p edeceği, Os manlı Devl eti‟ni n yüksel me döne mi ne da mgasını vuracak strat eji k pl anl a ma süreci de başl a mış ol du.
Os manlı Devl eti nce fethedil en şehirlerde, feti hten sonra üç aşa malı bir politi ka izlenmekt eydi ( Çeti n, 1994). Bu işle mler, maddeler hali nde özetlenirse;
a- Şehire t ür k yöneti cil er t ayi n edil erek ( Bursa‟ nı n fet hedil di ği yıll ar i çi n geçerli bir uygul a ma, il er ki döne mlerde t ür k yöneti cil eri n konu munun devl ett e gi derek geriledi ği ni gör üyor uz.) işe başl anı yor; ar dı ndan gönüll ü ya da zor unl u i skân il e t ürk- müsl üman nüf usun oranı arttırılı yor. (işte bu hi ç değiş meyen bir uygul a ma,
Os manlı t ari hi, Tür k men Evl eri‟ni n, kazanılı p kaybedil en savaşl ara göre oradan oraya göç et mesi hi kayeleri ile dol udur.)
b- Sult an ya da t opl u mun di ğer il eri gel enl eri t arafı ndan, vakıfl ar kurul arak, mü mkün ol duğunca külliyel er çerçevesi nde ör gütlenen kült ürel, sosyal, di ni yapı ya da yapı gr upl arı i nşa ettirili yor. ( Os manlı Beyli k- Devl eti‟ni n i şl eyi şi ni n i ncel endi ği önceki böl ümünde, vakıfları n bu i şleyiş şe ması i çi ndeki rol ünün öne mi nden söz edil mişti. Vakıf adı verilen bu yapıl anmal ar, devl eti n elit zü mr esi ni n, t oprakt an veya ti cari faali yetten elde etti ği rantı n bir bölü münü, ka mu hi z meti ol arak hal ka geri döndür mesi i çin ol uşt urul muş bir yönte mdir. Üst eli k, gelir kaynakl arı da ol uşt urul arak kur ul an bir vakıf, bir kez il k serma yesi kondukt an sonra, döner ser maye benzeri, kendini döndüren bi r siste me bağlı ol arak çalış ması nı sür dür düğü i çi n, devl et gelirleri ni n sürekli ol arak yeni yatırı mlara yönl endiril mesi ne ol anak sağl a makt adır.)
c- Ekono mi k f aali yet geliştirili yor, düzenl eni yor ve kontr ol altı na alı nı yor. ( Bu ma dde, bir önceki il e doğr udan bağl antılı dır. Ekono mi k faali yeti n geliş mesi ni ve yönl endiril mesi ni sağl ayan han, bedest en, ker vansaray, çarşı gi bi yapı lar da vakıflar aracılı ğı yl a i nşa edil mekt edir. Dol ayısı yla, bu yapıl arı n bir görevi, hatt a il k bakı şt a aslî görevi, i mâret, medrese, ca mi, ha ma m, dâr üşşifâ gi bi „ka mu‟ yapıl arı nı n varlı kl arı nı sürdür mesi ni sağl a mak i çi n gerekli fi nansal kaynağı te mi n et mek ol arak gör ül ebilir.) Ancak, ekono mi k faaliyeti kontrol altı na al mak, bir t ek yapı yap makl a mü mkün ol ma makt adır. Bu yapıl arda zanaat ve ti caret yaşa mı nı n belli kurallar çerçevesi nde ve kesi ntisiz ol arak i şl eyebil mesi sor unu da var dır. Bununl a il gili ol arak da, Os manlı Devl eti yapısı i çerisi nde, i ktisâdi fonksi yonl arda r ol verilen âhi kur ul uşl arı ( yi ne özelli kl e il k döne mde) ve l ônca ör gütlenmesi devreye girme kt edir.
De mek ki, artı k vakıflar kur ul muş, t opl umsal yapıl anmanı n yasal ve ekono mi k te meli ol uşt urul muşt ur. Böyl ece, sıra kent sel mekânl arı n ve yapıl arı n i nşası na gel miştir.
Or han Bey, yeni başkenti ni Dünya‟ ya aç ma kararı nı fi zi ksel ol arak da ifade et mek istercesi ne, surl arı n dı şı na çı kmış, ancak pek de uzağa git me miş, eski kenti kor uyarak, kendi kenti ni onun yanı başı na i nşa et meye başl a mıştır. Or han Bey‟i n külli yesi i çerisi nde, Or han Ca mii‟ni n yanı sıra, bir i maret, bir medrese ve bir de
ha ma m bul unuyor du. Külli yeni n etrafı nı n kuvvetli bir duvarl a çevril miş ol ması, o döne mde, savun ma kaygıları ndan henüz t a m ol arak kurt ul una madı ğı nı n göst ergesi dir ( Baykal, 1993, Tanyeli, 1999). Nit eki m, il eri ki yıllarda, mer kezi n geliş mesi ne bağlı ol arak, i şl evi ni yitiren bu duvar yı kıl acaktır. Or han Bey külli yesi ni n bi r parçası ol arak, Bey Hanı ( bugünkü i s mi yl e Emir Hanı) da bu döne mde i nşa edilmi şti. Emir Hanı‟nı n ti caret ve depol a ma f onksi yonl arı nın dı şı nda konakl a ma fonksi yonu taşı madı ğı anl aşılı yor ( Baykal, 1993). Emir Hanı ‟nda t artılarak bel gel enen mall arı n bel gel eri ül keni n her yerinde geçerli ydi. De mek ki , bu hanı n ti careti yapıl an mall arı n st andartları nı belirle me gi bi bir res mî i şl evi de var dı ( Far oqhi, 2002, Yedi yıl dı z, 2003).
Böyl ece Os manlı kentsel siste mi nde belirleyi ci ol acak bir ti caret mer kezi ni n çekirdeği kur ul muş ol uyor du. Hanı n kapı sı ndan başl ayarak 209 adet dükkân ve yi ne yeni ol uşan mer kezi n çevresi nde 112 adet ev de yi ne Or han Bey döne mi nde i nşa edil mişti. “Böyl eli kl e şehir taş çe mberi nden çı kmış ol uyor” du ( Rey, 1948).
Bu şekil de ol uş maya başl ayan kent mer kezi, Ro ma ve Bi zans‟ı n katı geo metri k for mları ndan uzaktır. Her ne kadar, bi nal ar t ek t ek i ncel endi ği nde düzgün kare ve di kdört genl erden ol uşt ukl arı gör ülse de, al an i çi ndeki konu ml anışl arı ol dukça serbesttir. Bu yönü il e, i çi nde bul unduğu döne mi n kent pl anl arı ndan çok, anti k döne m Anadol u sitel erini n yerl eş me düzeni ni anı msatır. Bu düzen şöyl e t arif edil mekt edir: “ Geo metrik kütl el eri n doğal bir mekanda ser best a ma kontroll ü yerl eştiril mesi veya bi r ekseni n (far klıl aş mış ekseni n) di k açılı ol ması kaygı sı gözetil meden, kendi si ne yüzünü dön müş yapı sal (tekt oni k) obj el er i çi n hem bağ he m ana öğe ol arak kullanıl ması ” ( Cerasi, 2001).
Os manlılar, o döne mde at pazarı ol arak anıl an al anda, Gökdere‟ni n fundalı k ve bat aklı k ze mi ni nde bir büyük kenti n t e mell eri ni at arken, bir yandan da, devl eti n gel eceği ni ol uşt uracak, büyük ti caret mer kezl eri nin varlı k sebebi ol acak, ulusl ararası ticaret yolları nı n kontrolü işi ne giriştiler.
3. 2. 1. Ti caret Yoll arı nın Kont rol ü
O döne mde, Bursa gi bi bir kenti n Dünya‟ da söz sahi bi ol abil mesi, bir ul usl ararası mer kez hali ne gel ebil mesi i çi n, uzun mesafeli ticaret yoll arı ndan biri ni n üzeri nde
bul un ması gerekli ydi. Os manlı yöneti cileri, Bursa‟ yı doğu ve batı dan gelen öne mli ticaret aksl arı nı n kesişi m nokt ası yapmaya kararlıydıl ar.
Söz konusu ti caret aksl arı nı n en öne mlisi İ pek Yol u i di. İ pek Yol u, İran‟ da, i pek üreti mini n mer kezi Tebriz kenti nden başlı yor, batı dünyası nı n doğu ül kel eri ne açıl an penceresi ol an İt al ya Yarı madası‟nda biti yordu. Son durak i se, Batı Ro ma Devl eti‟ni n yı kıl ması ndan sonra her biri hükümdarlı ğı nı il an eden İtal yan kent devl etleri ni n en öne mlileri nden, küçükl üğüne rağme n, Akdeni z‟i n dört bir yanı ndaki kol onil eri, ticaret ve savaş fil ol arı yl a Dünya ticareti nde söz sahi bi ol an Cenova kenti ydi ( Kunt ve di ğerleri, 1997). Haçlı seferleri nden sonra batı ül kel eri doğunun zengi n ür ünl eri yl e t anış mış, bu ül kel erde doğunun ku maşl arı na, özelli kl e de i peklilere karşı büyük bir t al ep ol uş muşt u ( Faroqhi, 1994). Bu kârlı ticareti n o za manki en i şl ek güzergâhı i se şöyl eydi: Tebriz‟den yol a çı kan ker vanl ar, hal â Pont us Devl eti‟ni n kontrol unda bul unan Tr abzon Li manı‟na ul aşı yorl ar, Trabzon‟ dan deni z yol u il e Cenova kol onisi Pera‟ya, Pera‟dan da yi ne deni z yol u ile İt al ya Yarı madası‟na varı yorlardı ( Yedi yıl dı z, 2003). Dol ayısı yl a za manı n bu en öne mli ticaret yol u, yal nı z kal kış ve varış nokt al arı öne mli ol an, aradaki t ek kaydadeğer durak nokt ası Konst anti nopolis‟i n yanı başı ndaki Pera ol an, bural arı n dı şı nda, geçti ği güzer gâha hi ç bir kat kı sağl a mayan bir transit yol nit eli ği ndeydi. Bu durumun da sebepl eri var dı el bette; o döne mde, deni zyol u t aşı macılı ğı, karayol u t aşı macılı ğı na göre birkaç kat daha ucuza mal ol uyor du (Far oqhi, 1994). Bunun yanı nda, karayol undan git mek i çin i zl enebil ecek muht e mel r ot al ar, yı kı k devl etl erin ve s ürekli birbiri yl e di dişen savaşçı beyli kl eri n t oprakl arı ndan geçi yor du. Uzun yüzyıllar boyunca, yakı n doğunun haki mi ol an, mer kezi ot oritesi ni n göl gesi nde ekono mi k ilişkileri güvence altı na al mış ol an Bi zans Devl eti, artı k başkenti ni n surları dı şı nda gerçek bir ot oriteye sahip değil di. Böyl e ol unca da karayoll arı üzeri nde ne ti caret yap mak i çi n dur maya değecek kapasitede mer kezl er, ne de güven i çi nde yol cul uk edil mesi ni sağl ayacak bir düzen kal ma mı ştı. Zat en, karayol u il e mal t aşı ma mali yetleri ni n çok yüksek ol ması nda öne mli bir pay da ker vanl arı n güvenli ği ni sağl a mak i çi n ( kor uyucul ara ücret ve eşki yal ara haraç ol arak) öden mesi gereken bedeli n abartılı boyutl ara var mış ol ması ndaydı (Faroqhi, 1994).
Öyl eyse, Os manlı Devl eti, geniş bir al anı kontrol edebil mek ve vat andaşl arı nı n refah sevi yesi ni yükseltebil mek i çi n ti caret yoll arı nı n kontrol ünü ( özelli kle de İ pek Yol u‟ nun) el e geçir mek dur umundaydı. Os manlı yöneticileri de bu gerçeği gayet i yi
kavr a mış dur u mdaydıl ar. Os manlı Devl eti‟nde ve yöneti ci sı nıfı nda, Avr upa‟ daki feodal t opl ul uğun aksine, ti cari faali yeti n hem öne mi, he m de gerektirdi kl eri anl aşıl mıştı. Bu gereklili kl er, i zl enen devl et politi kası nı n ekseni ni ol uşt uruyor du ( Far oqhı, 1994).
İpek Yol u‟ nda kontrol ü el e geçirebil mek i çi nse, he m ana r ot ayı deni zden karaya çevir mek, he m de Pera‟nı n yakı n-doğunun ti caret mer kezi ol ma nit eli ği ne, bir Os manlı kent mer kezi, örneği n Bursa lehi ne son ver mek gereki yor du.
Os manlı yöneti cileri, Bursa‟yı ticaret aksl arı nı n kesişi m nokt ası nda bir ul usl ararası ticaret mer kezi hali ne getir me hedefi ne ul aşabil mek a macı yl a çok yönl ü bir strat eji izlediler. Bu strat eji ni n biri nci ayağı nı t üccarlar i çi n sağl anan kol aylı kl ar ve t eşvi kl er ol uşt uruyor du. Daha Or han Bey za manı nda i pek ti careti ni Bursa‟ya çekebil mek a macı yl a Cenovalılar‟a bazı kapit ül âsyonl ar veril di ği, sonraki hükü mdarl ar döne mi nde de bu t ür kapit ül âsyonl arı n gerekti kçe yenil endi ği bili nmekt dir.
Strat eji ni n i ki nci ayağı nı, doğuda ve batı da i zl enen yayıl ma politi kası ol uşt uruyor du. Os manlı Devl eti t arafı ndan i zl enen sürekli yayılma politi kası nı n, dol aşımdaki artı k ür ün mi kt arı nı yükselt mek, ver gi gelirleri ni arttır mak, tı mar ol arak dağıtma k üzere yeni arazilere sahi p ol mak, hatt a devl eti n art an devşir me i hti yacı nı karşıla mak gi bi gerekçel ere dayandı ğı bili nir. Ancak, en az bu sayıl anl ar kadar öne ml i di ğer bir gerekçe de, ti caret yoll arı nda güvenli ği ve deneti mi sağl a maktır. Gerçekten de, 14. yüzyıl sonuna kadar, Osma nlı Devl eti Ankara, Amasya, Erzi ncan gi bi merkezl eri de el e geçirerek doğuya doğru adı m adı m il erledi kçe, İ pek Yol u üzeri ndeki hâki mi yeti ni de gi derek sağl a mlaştır mıştı.
Strat eji ni n üçüncü ve en öne mli ayağı nı i se, İpek Yol u‟ nu, üzeri nde salt t aşı ma yapıl an bir güzer gâh ol ma kt an çı kararak, yol boyunca sıral anmış ti caret mer kezl eri vasıtası yl a ekono mi k faali yeti n kesi ntisiz ol arak deva m etti ği, gerçek anl a mda bir ticaret yol u hali ne getirme kti ( Tekeli, 1999). Bu pl an uygul andı ğı nda, ker vanl ar, alışverişi n Tebri z‟den Avr upa‟ ya uzanan yol boyunca deva m etti ği birer gezi ci pazar hali ne gelirken, yol üzeri ndeki kentl er de, ul ulararası ti careti n t al ep etti ği çeşitli ür ünl eri n i şl endi ği uz manl aş mış üreti m mer kezleri ne dönüşüyorl ardı. Böyl ece, bu sürekli ve i ki yönl ü kârlılı k karşısı nda, daha önce göz kor kut an karayol u t aşı ma mali yetleri eskisi kadar öne mli ol muyor du. Yollar da güvenli ği n üst düzeyde ol ması, zat en, daha önce de belirtil di ği üzere Os manl ı siste mi ni n t e mel özelli kl eri nden
birisi ydi. Üst eli k, uzun mesafe ti caret yapan ki şiler özelli kl e dest ekl eni yor du. Yüksek ver gi geliri sağladı ğı ve i ç pi yasaya mal arzı nda bul unduğu i çi n, uzun mesafeli ve büyük çapta ti caret yapan ki şilerde belli bir öl çüye kadar ser maye biri ki mine devl et çe i zin verili yordu ( Far oqhi, 1994) ki bu dur u m Os manlı Devl eti‟ni n bir di ğer t emel özelli ği ol an aşırı mer kezi yet çili ği ve t a m devl et çili ği açısı ndan düşünül düğünde, bir istisnâ ol uşt ur makt adır.
Anl aşılan o ki, Os manl ı siste mi, uzun mesafeli ve büyük haci mli ticareti el den gel di ği nce geliştirirken, ona koşut ol arak kendi ticaret ve üreti m mer kezl eri ni de geliştiri yordu. Si st e me katılan Anadol u kentl eri, kendil eri ne bi çilen r ol e göre, belirli konul arda uz manl aş mış üreti m mer kezl eri ve hanl ar, ker vansarayl arl a bezeli Pazar yerl eri ne, zi nciri n birbirini müke mmel şekil de tamal ayan hal kal arı na dönüşüyorl ardı. Bu si st e m i çerisi nde özel konu mu ol an yanlı zca t ek bir kent var dı. Bursa zi nciri n hal kal arı ndan biri değildi. Mer kezi n herşey ol duğu Os manlı siste mi ni n il kel eri ne uygun ol arak, başkent Bursa, si yaseti n, düşünceni n, kült ür ün ve sanatı n ol duğu gi bi ticareti n de odağı ydı.
3. 2. 2. Vakıfl ar
Or han Bey za manı nda, yukarı da sözü edil en bi çi mde mer kezi n çekirdeği ol uşt urul muş, kentsel ti caret gelirleri ni n yanısıra yedi adet ova köyünün de gelirleri Or han Vakfi yesi‟ne bağlanmıştı. Bu köyl er, günü müzde beş t anesi var ol an, ve yanlı zca bir t anesi, Cumalı kı zı k, he men he men Or han Bey za manı ndaki yapısı nı kor uyabil en Kızı k köyl eri dir.
Os manlı t opl umunda, vakıfları n daha önce söz edil miş ol an t opl umsal işlevl eri ve i mar f aali yeti yl e il gili kat kıl arı nı n yanı sıra, gelir kaynakl arı nı n t opl an ması ve yeni den dağıtıl ması süreci nde de öne mli bir r olleri var dır. Vakıf gelirleri ni n akı ş yönünün, genel de köyl er den kentl ere ve di ğer kentl erden başkent e ol duğunu söyl e mek yeri nde ol acaktır ( Çeti n 1994, Far oqhi, 1994 ve 2002, Oğuzoğl u, 1999, Yedi yıl dı z, 2003). De mek ki, vakfl arı n, işl enen t oprakt an, üretilen artı k üründen el de edilen rantı kent selleştirme k gi bi bir işl evl eri vardı. Bunun yanı nda, özellikl e başkent İstanbul‟a t aşı ndı kt an sonra, mer kezi İst anbul‟da bul unan vakıfları n di ğer böl gel erden gelir t opl aması sı kça rastlanan bir ol aydı. Bursa‟da da İstanbul „ da kur ul u vakfi yel ere gelir akt aran bazı han ve çarşılar bul unuyor du ( Baykal, 1993).
Ancak, başkent e di ğer eyal etlerden gel en vakıf gelirleri ni n çoğunun Ru meli eyal etleri nden sağl andı ğı bili ni yor. Sonuç ol arak, vakıf işl et mel eri nden elde edil en aynî ya da nakdi gelirler, çoğunl ukl a kazanıl dı kları yörede harcanı yor du. Bunun da sebebi, t aşı manı n herşeye karşı n he m zor he m de riskli ol ması ydı ( Far oqhi, 2002). De mek ki, vakıfları n, kaynak akt arı mında esas rol ü, kırdan kent e kaynak akt arı mıdır.
3. 3. Murat Bey Döne mi
Or han Bey döne mi nde başl a mış ol an Os manlı devl et politi kası, oğl u Mur at Bey başa geçti kt en sonra, kapsa mı nı geni şl et erek ve ol gunl aşarak sür dü. Mur at Bey i çi n, Os manlı Devl eti‟ni n coğrafi konu munun doğurduğu bir zor unl ul uk ol arak kabul edilen sürekli i ki cephede savaş ma dur u munu kur u msall aştıran hükü mdar dır denil ebilir. Mur at Bey‟in hayatı i ncel endi ği nde, at üst ünde, or dusunun başı nda, Anadol u‟ dan Ru meli‟ye, Ru meli‟den Anadol u‟ya koşt ur up dur an bir hükü mdar portresi il e karşılaşıl makt adır ( Şekil 3. 2). Anadol u‟da, t üm askeri güçleri ezerek, silahl arı n göl gesi nde de ol sa bir barış ort a mı kur mak, yeni bir “Pax Ro mana” me ydana getir mek, ti caret yoll arı nı n i şl erli ği ni ve ker vansarayl arı n güvenli ği ni garanti edebil mek i çi n zor unl uydu. Öt e yandan, Ru meli‟de i se et ki al anını mü mkün ol duğunca geni şl et mek, devl et i çi n yeni gelir kaynakl arı yarat manı n yanı nda, Bi zans‟ı n batı dünyası ile ilişkisi ni t a ma men keserek, esas a maç ol an, doğunun mer kezi Konst anti nopolis‟i kuşat mak de mekti.
Tabi bu arada, Os manl ıları n ti careti kendi merkezl eri ne çek mek i çi n al dı kl arı önl e mler de sonuçl arı nı ver meye başl a mıştı. Tebriz – Tr abzon - Pera güzer gâhı eski öne mi ni yavaş yavaş kaybeder ken yeni ve daha kârlı r ot al ar devreye giri yor du. Tebri z – Er zi ncan – Tokat - Amas ya – Bol u - Bur sa, ya da Tebri z – Er zi ncan – Tokat – Ankara – Eski şehir - Bursa, İ pek Yol u‟ nun gözde par kurl arı ndan i kisi ydi ( Şekil 3. 3). Üst eli k, İ pek Yol u dı şı nda, Güneydoğu As ya ve Ar ap Yarı madası ndan, özelli kl e baharat ker vanları da bu döne mde Bursa‟ya ul aş maya başl a mıştı. Basra‟ dan ve Kı zıl deni z‟den gel en ker vanl ar, Hal ep‟t en geçti kt en sonra, Adana – Konya – Akşehir - Küt ahya üzerinden Bursa‟ya geli yor du. Mısır‟dan yol a çı kan kervanl ar da, deni z yol u il e Ant al ya‟ya ul aştı kt an sonra, Isparta ve Küt ahya üzeri nden Bursa‟ ya varı yor du ( Tekeli, 1999).
Şekil 3. 2 Mur at I Za manı nı Anl at an Minyat ür Ör neği ( And, 2000. Os manlı Tasvir Sanatları 1 – Minyat ür)
Şekil 3. 3 İ pek Yol u Güzergahl arı: Düz çi zgi, Os manlı haki mi yeti öncesi deni zden gi den ti caret yoll arı nı göst erirken, kesi kli çi zgiler i se Os manlı döne mi ndeki başlı ca durakl arı belirt mekt edir.
Tü m bu geliş mel er, Bursa‟ yı gerçek bir Dünya kenti t anı mı i çerisi ne sokarken, ticaret mer kezi ni n gelişi mi de buna uygun ol arak sür üyordu. Mur at Bey döne mi nde, Or han Külli yesi‟ni n dı şı nda Kapan Hanı i nşa edil mişti. Bu hanı n, daha çok gı da maddel eri alışverişi üzeri nde uz manl aştı ğı düşünül mekt edir. Kapan da gı da maddel eri ni n tartıl ması nda kull anılan bir nevî t artı ya verilen i si mdir. Ayrı ca yi ne bu döne mde, Lâl â Şahi n Paşa t arafı ndan, Or han Ca mi‟i ni n kuzeydoğusunda Vezir Hanı ( veya Bezir Hanı) yaptırıl mıştı ( Baykal, 1994).
Bu döne ml e ve Os manlı kur ul uş döne mi kentl eş me anl ayışı yl a il gili ol arak belirtil mesi gereken bi r başka öne mli nokt a, padişahl arı n külli yeleri ni kent mer kezi nden ayrı birer ka mu yapıl arı ko mpl eksi ol arak, ana mer kezi n uzağı na kur ma uygul a ması nı n Mur at Bey il e birli kt e başl a mış ol ması dır. Bu uygul ama, il eri de gör ül eceği gi bi, Bursa‟nın kent pl anl a ması nda da te mel unsur u ol uşt uracaktır.
İl k döne mi n Os manlı sult anl arı t arafı ndan, önceki böl üml erde sözü edil miş ol an „ort ak akıl‟ çerçevesi nde ol uşt urul an, ve za man i çerisi nde deği şi kli kl ere uğrasa da, te mel de daha geç devirlerde de t aki p edil en kent sel düzenl e me il kel eri ne gör e, külli yel er, kendi i çi nde büt ünl üğü ol an yapı ko mpl eksl eri dir. Ancak, ki mi dur uml ar da duvarl arla çevrili olsal ar bile, hi çbir za man kentsel yerl eş me dokusundan
Şekil 3. 4 Mur at Hudavendi gâr Külli yesi ve Çekirge‟den Bursa Ovası‟na Bakı ş ( Dost oğl u, 2001. Os manl ı Döne mi nde Bursa)
