Önceki böl üml erde, belirli t ari hsel, kült ürel ve ekono mi k kodl ar çerçevesi nde ol uşt urul muş ol an yapıları n, bir kenti n f ormunu ve geliş me çi zgi si ni nasıl yönl endirdi ği i ncel endi. Bu yapılırken de, i çi nde mal ya da hi z met üretilen yapı ti pl eri çı kış nokt ası ol arak kull anıl dı. Bu seçimi n ana sebebi, t e mel bir kent sel fonksi yonun di ğerleri ne hayat vererek, kentl eş me süreci ni n l oko mot ifi ol ması ol gusunu gözl er önüne ser mekti.
Bu böl ümde i se t a m t ers bir yol i zl enecek. Yapılar ve kent sel mekanlar, i çi nde var ol dukl arı kentt en yol a çı kılarak t anı mlanma ya çalışılacak. Bu çerçevede, geç mişt e, günü müzde ve gel ecekt e kent ki mliği i çi nde oynadı kl arı, oyna mal arı gereken veya oynayabil ecekl eri roller tartışılacak.
4. 1. Kent Morf ol ojisi
“ Hâki m evvel ol suyı t uttı. Meğer ol t ağun altı nda bir acâi b gür büz su akar dı. Ana Pı nar başı dirlerdi. Hâki m bakırdan ev res mi yaptı. Ana t unçt an bir kapı eyledi. Evvel evi ol suyı n içi nde bıraktı. Tılsı m eyl edi. ” ( Ebu‟l-Hayr-ı Rû mi, Salt uknâ me).
Bursa kenti morfol ojisinde, kenti n sırtı nı yasl adı ğı dağ ve dağdan gelen sul arl a bunl arı n ol uşt urdukl arı vadil eri n belirleyi ci et kisi nden söz et mek gerekir. Sul ar, Bursa şehri ni n ol uşumunda o kadar belirleyi ci bir öne me sahi ptir ki, şehir ile il gili yarı t ari h yarı söyl enceden ol uşan eski bel gel erde en az i nsanl ar ( ya da dur u ma göre tanrılar) kadar canlı birer karakt erdirler. Hal k hi kâyel eri nde bu sul arı n ci nsi yeti bil e var dır. Yer altı nda akan sıcak sul ar, dişi sul ardır. Dağdan gel en soğuk ya da ılı k sul ar ise er kek sul ardır ( Arma ğan, 1998). Os manlılar Bi zans Pr usası‟nı, daha sonra Kar a manoğull arı Fetret Devri Bursası‟nı kuşattıkl arı nda şehri n savun ması nı kır mak içi n akarsul arı n yat akl arını değiştirecekl erdir ( Kunt ve di ğerleri, 1997).
Günü müzde bu sul arı n bir kı s mı nı n üst ü kapatılarak yol geçiril miştir; bi r kı s mı atı kl ar i çi n doğal bir kanalizasyon görevi gör mekt edir; bir kı s mı şehirden koparılı p unut ul maya t erk edil miştir; bir kı s mı i se çokt an unut ul muşt ur. Oysa, Bursa kent for munu onl ar ol madan t anı ml a mak çok eksi k bir kavrayı şa yol aç makt adır; “vel hasıl, Bursa sudan i barettir” ( Evli ya Çel ebi, 1999).
Bu böl ümde sul ar üzerinde bunca dur ul uyor ol ması nı n nedeni, Bursa şehri pl an şe ması nı n büyük öl çüde onl ara dayanarak açıkl anacak ol ması dır. Lynch‟i n kent i mgesi t eorisi nde kull an mış ol duğu t er mi nol oji den yararlanarak bir t anı mla ma yapıl abilir. Buna göre, Bursa‟nı n sul arı, kent i mgesi i çerisi nde he m sı nır (boundar y), he m de i z ( pat h) görevi gör mekt edir. Dol ayısı yl a kenti n böl gel eri ni (zone) de, onl ardan yol a çı karak tanı mla mak ol ası dır.
Bur ada getirilen t anı mlama önerisi ne göre, Bursa şe ması nı dört böl geye ayır mak anl a mlı dır. Bu dört böl geni n sı nırları da beş adet akarsu t arafı ndan çi zil mektedir. Söz konusu beş akarsu, batı dan doğuya doğr u şöyle sıral anmakt adır: Nil üfer Çayı, Cili mboz Deresi, Gökdere, Akçağl ayan Deresi, Kaplı kaya Deresi. Buna göre, dört böl ge de batı dan doğuya doğr u şöyl e sıral anmakt adır: Çekirge – Mur adi ye, Mer kez ( Hisar ve Hanl ar Böl gesi), Yeşil, Yıl dırı m – Emi r Sult an. Batı – doğu doğrult usunda uzanan bu aksi yal yerl eşi m, güney yönünde Ul udağ gi bi bari z bir engell e, kuzey yönünde ise veri mli Bursa Ovası ile ol abil di ği nce sı nırlanmakt adır. (Şekil 4. 1)
Çekirge – Mur adi ye böl gesi: Ro ma döne mi nden beri şehri n batı sı nırı nı ol uşt uran, hatta şehri n dı şı nda kal dığı kabul edil en Çekirge, günü müzde mer kez se mt lerden biri hali ne gel miştir. Daha önceki böl üml erde değinil miş ol an sı cak su kaynakl arı nı n yanı sıra bir di ğer öne mli özelli ği şehri n kuzeybatısı ndaki Mudanya il çesi, dol ayı sı yl a İstanbul bağl antısı ile arası nda uzanan yol da bir i stasyon nit eli ği t aşı ması ydı. Çünkü, kara t aşı macılı ğı ol anakl arı nı n bu günkü gi bi geliş miş ol madı ğı döne ml er de Bursa‟nı n İst anbul il e ve dı ş dünya il e bağl antısı deni z yol u il e sağl anıyor du. Bu bağl antı yı sağl ayan en öne mli li manl ar dan biri de Mudanya‟ ydı. İst anbul‟un baş kent ol duğu döne mde, Bursa‟nı n başlıca i ki öne mli r olü var dı. Biri ncisi t ekstil sanayii i çi n fason üreti m yapan bir t aşeron kent ol makken, i kincisi ise veri mli ovası ve başkent e yakı nlı ğı il e İst anbul‟ un gı da a mbarı ol maktı. Dol ayı sı yl a, Bursa il e Mudanya
Şekil 4. 1 Bursa Eski ve Yeni Kent Dokusu ( Ar u, 1998. Tür k Kenti)
arası ndaki bağl antı hayati öne me sahi pti. Çekirge böl gesi ni sı nırlayan Ni l üfer Çayı ise kent e batı dan giriş kapı sı ol ma nit eli ği ni t aşı yor du ve bugünkünden çok daha
belirleyi ci bir hattı. Tabi bu hatt an geçişi n i ki yönl ü ol duğunu da belirt mek gerekir. İstanbul‟dan deni z araçları yl a yol a çı karak Mudanya üzeri nden Anadol u‟ya geçen batılıları n da ayak bastı kları il k kent sel yerl eş me burası ydı. Bir Ru m li man köyü ol an Mudanya sayıl mazsa, Nili üfer Çayı‟nı n aynı zama nda Anadol u‟ya geçiş kapı sı da ol duğu söyl enebilir.
Os manlı Döne mi‟ nde Çekirge‟de kur ul an Murad Hüdavendi gar Külli yesi, bu böl geni n kenti n yerl eşik al anı nı n sı nırı nı ol uşt ur ması ol gusunu güçl endiren bir yapıl ar t opl ul uğuydu. Hüdavendi gar Vakfi yesi, büt ün t esisleri ile birli kte, yaşa mak ve i şl evl eri ni sür dür mek i çi n mer kezdeki ti caret al anı ndan akt arılacak kaynağa güveni yor du. Kent i çi nde, o döne mi n öl çül eri ne göre metropoliten öl çekt e ol duğu söyl enebilecek bir para t ransferi başl a mıştı. Os manlı ekono mi k sist e mi nde, üretilen artı değeri n bir böl ümünün vakıflar aracılı ğı yl a t opl uma geri döndür üldüğüne, bu geri dönüşün t opl um yapı sı nı ayakt a t ut an öne mli et kenl erden biri ol duğuna deği nil mişti. Bu ti p bi r kaynak transferi de, et ki al anı nı n doğal pot ansi yeli ni değerl endiren bir mer kezi i ş al anı ndan, üretilen değeri n belli oranl ar çerçevesi nde yeni den t opl um sat hı na yayıl ması anl a mı na geli yordu.
Mur adi ye kesi mi i se, şehri n batı böl ü mü il e mer kez ar ası nda bi r geçi ş böl gesi ol uşt uruyor du. 2. Mur at döne mi nde, surl arı n he men dı şı na geni bir al ana yayıl an bir külli ye i nşa edil mişti. Bu külli ye er ken Os manlı mi marlı k-şehircili ğini n ol gun ör nekl eri nden birisi olarak kabul edilir. Külli yeni n çevresi nde ol uşan yeni yapıl aş mal ar, kal eni n üzeri nde kur ul u ol duğu t epeni n he men di bi nde, onu bir kuşak gi bi saran bir şehirleşme yarat acaktır. Ancak yüzyıllar sonra bu böl ge şehir ekono mi si i çerisi nde üretici ol arak da kendisi ni göst erecektir. 19. yüzyıl da gerçekl eştirilen Bursa öl çeği nde büyük sanayil eş me ha ml esi nde, daha sonra Bursa‟nı n gelişi mini kökt en deği ştirecek sanayi yer seçi mi kararları ndan il ki verilecek ve sanayi işl etmel eri ni n yerl eş mesi i çi n Cili mboz Deresi boyu seçilecektir. Bu yer seçi mi o döne m içi n bir çok açı dan avantajlı dır. Şehir mer kezi ne ve pazara yakı nlı ğı ür ünl eri n kol ayca pi yasayl a bul uşabil mesi ni sağl ar. İ hraç edil ecek ür ünl er ise deni z yol uyl a Mudanya üzeri nde İst anbul‟a geç mek üzere buradan yol a çı kar. Ve yi ne bir akarsu, bu kez sanayi ni n i hti yacı ol an su kaynağı nı sağl a mak, he m de atı kl arı alı p göt ür mek üzere hazırdır.
Mer kez böl gesi: Cili mboz Deresi il e Gökdere arası nda yer al an böl ge mer kez böl gesi ol arak adl andırılabilir. Bu böl ge de i ki böl ümde i ncel enebilir. Eski kal eni n bul unduğu Hi sar, kentt en kopuk yapı sı ve Os manlı öncesi gelişi mini t ama ml a mı ş yapı sı yl a bu çalış manı n konusu açısı ndan bakıl dığı nda pek de il gi nç değildir. Ancak yi ne de, Bursa gi bi t ari hi ni n her anı efsanel erl e ve masall arla ör ül müş bir şehirde, kur ul uş efsanesi ni n beşiği, bir anl a mda t üm söyl encel eri n çı kış nokt ası ol an bu böl geyi kavra madan kenti n geri kal anı nı n anlaşılabileceği ni i ddi a etme k doğr u ol maz.
“Sül eyman Peyga mber t aht üzeri nde havada uçarken Ruhbân Dağı‟nı n (Ul udağ‟ı n) en yüksek t epesi nde durur. Dört çevresi ne bakarak veziri Asâf Ber hi yâ‟ ya “Şu geni ş ovada bir büyük şehir olsaydı ne güzel ol ur du” buyur ur. Ci n ve devl erden yanı nda ol anl ar şöyl e dedil er: “Ey Peyga mber, Tufan‟ dan önce burada büyük bir şehirle bir eski kal e var dı. O kal eyi Cân kav mi yap mı ş derl er di. Bi z bur aya askerl e gel di k, al a mayarak geri döndük. Sonra Tufan‟ da kal e bat arak adı sanı kaybolmuş. ” Hz. Sül ey man‟ı n e mri yl e periler o yeri n t aşı nı t oprağını t e mizl erler. Kal eni n bedenl eri ve burçl arı meydana çı kar. Yi ne Hz. Sül eyman‟ı n emri yl e l odos şi ddetli eserek kapıl arı ve duvarl arı ort aya çı kar. Hz. Sül eyman Bursa‟nı n gar bı nda bir konak mesafede Edi nci k adlı bir büyük şehir yaptırı p Bel kıs‟a orası nı t aht (şehri) yapar. Hal a büyük köşkl eri gör ün mekt edir. Ayasof ya süt unl arı nı n bir çoğu bu şehirden git miştir. Sül ey man Peyga mber her sene Bel kıs il e gelip bu Keşişdağı‟nda zevk u sefa eder miş. ” ( Evli ya Çel ebi). Gör ül düğü gi bi, Bursa büyük Tufan‟ dan sonra Sül ey man Peyga mber t arafı ndan yaratıl mıştır. Ve Hi sar se mti nde l odos hal a O‟ nun e mri ne uyup eski şehri n kapıl arını aç mak istercesi ne kuvvetli eser.
Mer kez böl gesi ni n di ğer böl ümü i se Or han Külli yesi etrafı nda bi çi mlenen Hanl ar Böl gesi‟dir. Bu çalış mada üzeri nde özelli kl e dur ulan böl ge ol duğu i çi n bu böl ü mde bir kez daha t anı mlan ması na gerek duyul ma makt adır. Ancak kent i mgesi açı sı ndan i ncel endi ği nde bu al anı n t a m bir düğü m nokt ası ol arak göze çar ptı ğı beliril meli dir. Ha mmadde, ür ün ve yol cu trafi ği ni n kesiş me nokt ası ndaki konu muyl a şehre giriş ve çı kışları n büyük ağırlı ğını t aşı makt adır. Ti pi k bir Os manlı şehri nde ol ması gerekti ği üzere Bursa‟da da i mparat orl uk i çi nde yaşayan farklı et ni k, di nî ve kült ürel gr upl arı n farklı yaşa ma al anl arı bul un ması na karşı n, Hanl ar Böl gesi koz mopolittir. Bur ada yapıl an alışveriş aynı zama nda bir kült ür alışverişi dir. Hanl ar Böl gesi‟nin bi nal arı, şehri n ekono mi k ol arak yaşa ması na ve büyü mesine ol anak sağl ayan et ki nli kl ere ev
sahi pli ği yapar ken, kültürel ol arak da Bursa‟yı döne mi n bir Dünya Kenti yapan nit eli kl eri bünyel eri nde barı ndırırlar. Dol ayısı yl a, Bursa kenti şe ması i çerisi nde bu böl ge he m konu m açısı ndan, he m de i şl evsel açı dan kenti n kalbi ol arak adl andırıl mayı hak eden böl gedir. (Şekil 4. 2 ve 4.3)
Şekil 4. 3 Ul u Ca mi ve Hanl ar Böl gesi Gör ünüşü (Sevi m, 1997. Gravürl erle Tür ki ye) Yeşil böl gesi: Yi ne i ki deri n vadi arası nda yer al an bu böl geni n t anı mı da, eğer Hanl ar Böl gesi kenti n kal bi ise, kenti n r uhu ol mal ı dır. Konu m ol arak, Bursa‟ nı n batı doğu doğr ult usundaki aksi yal iskel eti i çerisi nde, mer kezi n he men doğusunda yer alır. Sırtı dağa yasl anmıştır ve ovaya doğr u yel paze gi bi açılır. Yeşil ya da Çel ebi Me h met Külli yesi bu böl geni n odak nokt ası nı ol uşt urur. Mer kezdeki i ş al anı kent içi n maddi ol arak ne ifade edi yorsa, bu böl ge de manevi ol arak benzer şeyl er ifade eder. Bursa‟nı n, Os manlı şehirleri konusunda yazan t üm yazarl arı et kisi altı na al an o rûhani havası en çok ve en net burada hi ssedilir. Çel ebi Meh met Os manlı içi n ayakt a kal manı n, yeni den t oparlan manı n si mgesi dir. O‟ nun se mti de kent e ve ovaya haki m bir nokt ada kur ul muş, za manı nı n yapıl aş ma anlayışı nı en yet ki n bi çi mde yansıt an yapıl arla bezen miştir. Bu kent al anı nı t anı mlayacak t ek sözcük denge ol malı dır. Bu denge duygusu nor mal de Os manlı yapıları na pek yüksek bir değer bi ç meyenl eri bil e et kisi altı na al mıştır: “ Huzur, aydı nlı k, muvâzene yeri. Kut sal, karışı ksı z bir mavili k; ruhun ke mali yl e sağlı ğı,...” ( André Gi de).
Yı l dırı m böl gesi: Yıl dırı m Bayezi d, Os manlı Devl eti‟ni n kur ul uş döne mi ndeki hükü mdarl ar i çi nde en şanssı z ol anı dır. O‟ nun döne mi nde doğudan önünde dur ul maz Ti mur i stilâsı gel miş, gi der ken hükü mdarı n başı nı da göt ür müş ve ül keyi uzun bir i ç
savaşa mahkû m et miştir. Yıl dırı m il çesi de Bursa‟nı n en şanssı z böl gesi ol arak gör ül ebilir kol aylı kl a. Kenti n doğu sı nırı nda, kenti n geri kal anı ndan ayrı k dur ur gi bi bir hali var dır. Köyden kent e göçün ve beraberi nde gel en pl ansı z yapıl aşma nı n köt ü et kisi nden de en çok bu böl ge nasi bi ni al mıştır. Ancak di ğer t araft an da, eğer Bursa dağ et eği nde kur ul u bir kentse, bu dur umun en çok hissedil di ği böl ge Yıl dırı m‟ dır. Günü müzdeki Bursa he m doğu, he m batı, he m de kuzey yönünde yayıl arak yukarı daki paragraflarda sözü edil en sı nırları çokt an aş mıştır. Ama yi ne de bu ana şe maya bağlı ol an o mur gası okunabilir dur umdadır. Böyl e kur ul duğu döne me göre çok büyük de ol sa sı nırları i yi t anı mlan mış bir şe ma çerçevesi nde yerl eşmi ş ol ması, şehre güçl ü bir mekan duygusu kazandır makt adır. Bu bi çi mde t ariflenmiş bir kent sel me kanı n i çi nde, ticaret al anı da hi ssedilir bir odak ol uşt urarak İsl âm şehri ni n yapı sı ndan kaynakl anan bir eksi kli kt en Bursa‟nı n muaf ol ması nı sağla makt adır. Kent sel odak, meydanı, çarşısı, bağl antı aksl arı yla var ol makt adır. Tü m bu al anl ar ise, çevrel edi kl eri ya da t arafı ndan çevrelendi kl eri yapıl arl a birli kt e anl a m kazan makt adır.
4. 2. Hanl ar, Kervans arayl ar
“ Hanl ar, ker vansarayl ar... İşt e eski yol cul ukl arı n si hri ni yapan şeyl er... Bi r ker vana katıl mak, bir handa gecel e mek... Bir gece i çi n t anış mak, ert esi sabah ayrıl mak, hayatı na bir şey kat mak şartı yl e gör mek...” ( Tanpınar, 1985).
Hanl ar, kent i çi nde di ğer kur umsal, ka musal veya anıtsal yapıl arla karşılaştırıl mal arı na ol anak ver meyen farklı bir anla ma sahi ptir. Onl ar kent i n he m en değerli ür ünl eri ni kor uyan gi zli odal arı, he m de dı ş dünyaya açılan kapıları dır. Os manlı gi bi en gör ke ml i yapıl arı ca mil er ve t ür bel er ol an, maddi varlı kl arı nı r uhl ara ve öt eki dünyaya ada makt an zevk al an bir kült ürde, hanl ar bu dünyaya adan mı ş tapı nakl ardır. Gerçekt en de bir Os manlı kenti i çerisi nde hanl ar günl ük yaşa m tapı nakl arı dır. Han avl uları gündeli k, dünyevî yaşa m kuralları nı n ağırlı ğını koyduğu meclislerdir. Hanl ar şehri n saki nl eri i çi n ol duğu kadar dı şarı dan gel enler, hatt a yal nı zca geli p geçenl er içi n de öne mli yapılardır.
Bursa şehri ne yükseliş döne mi nde haki m ol an her hükü mdar kendi külli yesi il e, kendi anl ayışı na göre şehre da mgası nı vur maya çalış mış, sıra Hanl ar Böl gesi‟ne
gel di ği nde i se siste mi deva m ettir mekt en, mükemmell eştir meye çalış makt an öt eye git me miştir. Bu gün bu hanl arı n az bir kı s mı il e il gili gerçekt en güvenilir bil gil er me vcutt ur. Ve daha da az bir kı s mı fi zi ksel yapı sıyl a hal a ayakt adır. Ama han unsur u bir yapı bi çi mi ol arak, bir yaşa ma bi çi mi ol arak ve bir kent kült ürü ol arak Bursa şehri ni n ki mli ği ne da mgası nı vur muş dur umdadır.
Bu böl ümde han bi nal arındaki, daha doğr usu şehir hanl arı ndaki i şl ev farklılaş ması na göz at mak yeri nde ol acaktır. Önceli kl e, i ncel enmekt e ol an bağl a mda, han denen yapı bi çi mini n t a m anl a mı yl a kent sel bir yapı bi çi mi ol duğunu belirt mek gereki yor. Han ile ker vansarayı birbirinden ayıran t e mel nit eli k de budur. Ker vansaray, kırsal kesi mde i nşa edil en bir yapı, bir yol kenarı yapısı dır. Geçer ken uğranan bir yapı dır; boş bir al anı n ort ası nda, bir yol un üzeri nde sı ğı nılacak bir yer ol ma i şlevi t aşır. Kor unaklı, dışa kapalı ve çevresi nden i zol e ol ma özelli ği ön pl andadır. Oysa şehir hanl arı, mer kezî çarşı ya mü mkün ol duğunca yakı n i nşa edilirler. Kent sel dokuda belli bir yoğunl uk değeri ol uşt ur mak gerekti ği içi n, aral arı ndaki uzaklı k pek f azl a değil dir. Bu ara boşl uk da, çarşılar, t ek t ek dükkânl ar, kent sokakl arı yl a dol udur. Hanl ar sı nırları belli de olsa, açı k yapılardır ( Şekil 4. 4). Avl ul arı nı n üst ü açı ktır. Dört bir yanl arı nda geni ş kapıl arı var dır. Çarşı nı n di ğer böl üml eri yl e doğr udan bağl antıları var dır. Ki mi za man, i ki yapı birbiri ne geçişli bile ol abilir. Her anl a mda kent sel yapıl ar ol ma özelli ği ni göst eren hanl arda, işlevl er de, kent sel uz manl aş maya uygun ol arak çeşitlili k kazanır. Hanl arı n başlıca üç i şl evi, ticaret, zanaat ve