Önceki böl üml er de, sanayi öncesi bir kent içi n büyük bir yapı ve kull anı cı yoğunl uğuna sahi p bir kentsel mer kezi ort aya çıkaran, çeşitli döne ml eri n s osyal ve ekono mi k koşull arı, ilişkileri, gelişen bir t opl umun ul usl ar arası ilişkileri ile bunl arı n kent mekanı na et ki si i ncel endi. Belli bir politi ka çer çevesi nde geliştiril en bi r kent, onun ti cari ve t opl umsal mer kezi, bu mer kezin kenti n di ğer böl üml eri ve alt-mer kezl er il e, farklı f onksi yon al anl arı yl a ol an et kileşi mi, bu et kileşi min deği şen koşullara paral el ol arak ortaya nasıl bir geliş me eğrisi çı kardı ğı araştırıl dı.
Bu böl ümde i se, bili nen anl a mda pl anl a ma il kel eri nden yararlanılarak kenti n gelişi mine yön ver me çabal arı nı n, kent e ve onun mer kezi ne ne gi bi et kil eri ni n ol duğu, farklı pl anl a ma yakl aşı mları nı n haki m ol duğu döne ml er bazı nda i ncel enecek. Böyl ece, artı k nasıl ve hangi koşullarda ol uşt ukl arı daha net ol arak ort aya konabil ecek politi kal arın kent sel mekanı nasıl dönüşt ürdüğü veya ne kadar dönüşt ürebil di ği ort aya konarak, önceki peri yodla obj ektif bir karşılaştırma ol anağı sağl anmaya çalışılacak.
Pl anl a ma döne ml eri ni, Os manlı Devl eti‟ni n de gel eneksel kabuğunu kırarak, artı k köhneyen yapı sı nı modern pl anl a ma gereçl eri yl e disi pli ne et meye uğraştı ğı Tanzi mat Döne mi‟ nden başl at mak doğr u ol acaktır. Si yasi t ari h açısı ndan bakıl dı ğı nda Os manlı i daresi nden Cu mhuri yet‟e geçiş her açı dan kesi n bir kırıl ma nokt ası ol arak gör ül se de, pl anl a ma t ari hi nde Os manlı‟nı n son döne mi i le Cu mhuri yet‟i n il k döne mi ndeki pl anl a ma çalış mal arı kesi ntisizce i ç i çe geç miş gi bi dir. Ancak şu farkl a ki , Os manlı Döne mi‟ ndeki pl anl a ma çabal arı kişisel ya da belli bir gr ubun t opl umu deği ştir me uğraşı ol urken, Cu mhuri yet‟le birli kt e pl anl a ma çalış mal arı çok daha bili nçli ve kapsa mlı bir harekat duru muna gel miştir.
5. 1. 19. Yüzyıl dan Cu mhuri yet’e
19. yüzyılı n ort ası na geli ndi ği nde, Bursa şehri bir önceki böl ümde beti mlenen for munu al mış dur umdaydı. Bu f or m i çerisi nde her bir külli ye bir öneml i se mti n mer kezi ol arak gör ünürken, t ek ve gerçek kent mer kezi ol arak Hanl ar Böl gesi de şehri n odağı nda yer alı yordu.
Ancak, bu döne mde i ki ayrı t ari hsel süreç ve bir doğa ol ayı kesişerek, kent e pl anlı müdahal el er il e t ari hi mer kezde aktif bir dönüşü m süreci ni başl at acak koşull arı n ol uş ması nı sağl adılar.
Yukarı da bahsedil di ği üzere Os manlı Devl eti kabuk değitir meye, modernl eş meye çalışı yor du; kentl er de i st er i st e mez bu moder nl eş me uğraşı ndan nasi pl eri ni al acakl ardı. Bu arada, güçsüzl eşen devl et yapısı yl a birli kt e askeri başarısı zlı kl ar birbiri ni i zl edi kçe, özellikl e Bal kanl arda i skan edil miş ol an Tür k- Müsl üman ail el eri yoğun bir bi çi mde Anadol u‟ya doğr u geri çekiliyorl ar, bu dur u m da Bat ı Anadol u şehirleri nde acil pl anl ama sor unl arı na yol açı yor du. Ve son ol arak 1855 yılı nda me ydana gel en büyük Bursa Depre mi kenti n büyük böl ümünü harap et mişti ( Akkılı ç, 2001, Kapl anoğl u, 2002, Tekeli, 1999).
Depre m sonrası, şehri n il k kapsa mlı hali hazır haritası 1862 yılı nda Er kan-ı Har p subayl arı ndan Suphi Bey t arafı ndan ol uşt urul unca, pl anl a ma çalış mal arına ze mi n ol uşt urabilecek nit eli kt e öne mli bir bel ge de el de edil miş ol uyor du ( Akkı lıç, 2001, Bursa Büyükşehir Bel ediyesi, 2000, Yal man, 2002).
Bundan sonra, şehri n yöneti mine at anan valiler, Tanzi mat anl ayışı na uygun ol arak şehri n yeni den i mar edilmesi kapsa mı nda, yeni aksl ar ve bağl antılarla t arihi mer kezi yeni den bi çi mlendirdiler.
Önceli kl e, Ah met Vefi k Paşa döne mi nde Hi sar – Mur adi ye aksı güçl endirilerek yeni ol uş makt a ol an sanayi böl gesi il e mer kezi n ilişkisi sağl a mlaştırıl mıştır. Bu günkü Heykel ci varı ndaki yol ve meydanl ar da, bu böl gede yapıl maya başl anan r es mi bi nal ara bağlı ol arak bu döne mde ol uş maya başl a mıştır. ( Akılıç, 2001, Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000)
Ah met Vefi k Paşa‟dan sonra i se, Nazif Paşa ( 1883- 1885) döne mi nde İst anbul il e ana bağl antı yı sağl ayan Mudanya Yol u güçl endirilmi ş, Cel al etti n Paşa ( 1889- 1891) döne mi nde Ace ml er‟den başl ayan Karacabey bağlantısı açıl maya başl anmış, Ah met Müni r Paşa ( 1891- 1897) döne mi nde bu günkü At at ürk Caddesi aksı ve Ul u Ca mi Caddesi gi bi mer kezi yoll ar belirgi nl eş meye başl a mış, Mü mt az Paşa ( 1903-1906) döne mi nde i se t arihi mer kezi Santral Garaj‟ı n bul unduğu böl geye bağl ayan Fevzi Çak mak aksı, Hanl ar Böl gesi‟ni n sı nırı nı çi zen Cu mhuri yet Caddesi aksı ve At at ürk Caddesi‟ni n Altıpar mak bağl antısı gi bi en öne mli mer kezi aksl ar açıl mıştır ( Akkılıç, 2001, Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000, Kapl anoğl u, 2002, Tekeli, 1999, Yal man, 2002).
Gör ül düğü gi bi, bu dönem i çi n, büt ünl üğü ol an bi r pl anl a ma strat ejisi nden söz et mek mü mkün değil dir. Ancak devl et adı na yönet me yet kisi ni eli nde bul unduran ki şileri n, sahi p ol dukl arı vi zyon çerçevesi nde, günün f arklıl aşan s or unl arı na cevap ver me a macı taşı yan parçacı ve ol dukça sezgisel pl anl a ma çabal arı gözl enmekt edir.
Bur ada asıl hedefl er, merkezl e alt mer kezl er, yeni gelişen böl gel er ve şehirler arası yoll ar arası ndaki bağl antıları kurarak ya da güçlendirerek, kenti n mevcut or gani k dokusuna ol dukça aykırı düşen aksl arla kent e çağdaş bir gör ünü m kazandır mak gi bi gör ün mekt edir.
Tü m bu çabal arı n, Hanlar Böl gesi ve çevresi nde şekillenen t ari hi merkeze he m ol u ml u he m de ol u ms uz et kil eri ol muşt ur.
Ol u ml u et ki ol arak, kent i çi bağl antı aksl arı nı n Hanl ar Böl gesi ve çevresi nde düğü ml enerek bu böl geni n zat en var ol an kent sel odak ki mli ği ni n i yi ce pekiş mesi ni sağl a ması söyl enmeli dir.
Ol u ms uz et ki ol arak i se, bu aksl arı Hanl ar Böl gesi‟ni n ve t üm t ari hi mer kezi n yüzyıllar i çerisi nde ol uşmuş dokusu üzeri nde çok yı kı cı et kileri ol ması, ve daha köt üsü, sonraki kı sı mda gör ül eceği üzere, i zl eyen pl anl a ma döne ml eri nde de bu aksl ara az çok sadı k kalınacağı i çi n yı kı cı et kilerini n za man i çi nde katl anarak art acak ol ması dır. (Şekil B. 1)
5. 2. Cu mhuri yet Dönemi
5. 2. 1. 1923- 1960 Arası Döne m
1923 yılı nda Cu mhuri yet‟i n kur ul ması yl a birli kt e pl anl a ma çalış mal arı nı n he m daha yoğun he m de daha bili nçli bir durum al dı ğı gör ülme kt edir.
1923 yılı ndan 1960‟a kadar ol an peri yodda, planl a mada yerel kur uml arı n henüz ol uş ma mı ş ol duğu gözlenmekt edir. Yabancı pl anl a ma uz manl arı nı n koydkl arı prensi pl eri n i yi köt ü uygul anmaya çalışıl dı ğı bu döne mden geri ye çok fazl a bel ge kal ma mı ştır. Ancak uygula mada bu döne mi n izl erini gör mek mü mkündür.
5. 2. 1. 1. 1923- 1940 Arası – Lörcher Pl anı
1924 yılı nda Al man pl ancı Karl Lörcher t arafı ndan üretilen pl an pek uygul an ma şansı bul a ma mı ştır; ancak mer kez il e Kal e‟ni n bağl antısı gi bi bazı kararl arı nı n uygul anmış ol duğu düşünül mekt edir ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000).
Bu döne mde asıl öne mli ol ay, Vil ayet, Deft erdarlı k, Adli ye, Tayyare Si ne ması ve Hal kevi ( bu günkü Ahmet Vefi k Paşa Ti yatrosu) gi bi yapıl arı n At at ürk Caddesi aksı nda i nşa edil mesi dir ( Akkılıç, 2001, Kapl anoğl u, 2002). Bu duru m, ti caret mer kezi ne ekl e mlenen bir yöneti m mer kezini n ol uş ması nı sağl arken, At at ür k Caddesi‟ni de bu gün de ol duğu gi bi kenti n en öne mli aksı hali ne getir miştir. Böyl ece, Hanl ar Böl gesi‟ni n mer kezi konu mu da ol dukça güçl enmiştir.
5. 2. 1. 2. 1940- 1960 Arası – Prost Pl anı
İstanbul şehri ni n pl anl ama çalış mal arı i çi n Türki ye‟de bul unan Henr y Pr ost‟t an Bursa‟nı n pl anı nı da yapması i st eni nce, Fransı z uz manı n yakl aşı mı, aksi yal pl anl a ma pransi pl eri ni Bursa şehrini n mevcut dokusuna uygul a maya çalış mak ol muşt ur ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000).
Bu pl an doğr ult usunda kentte var ol an aksl ar güçlendirilirken, anıtsal yapıları n r öper alı ndı ğı gözl enmekt edri. At at ürk Caddesi aksı nı Yeşil‟e doğr u sür dürerek t ari hi mer kezl erde li neer bir büt ünl ük arayan bu yaklaşı mın i zl eri ni bu gün de kentt e
gözl e mle mek mü mkündür. Ancak, öngör ül meyen derecede yoğun yapıl aş ma, aksl ara röper ol an öne mli yapı ya da yapı gr upl arı nı n al gılanırlı kl arı nı ort adan kaldırı nca bu aksl ar ki mli ksi zl eş miştir. Böyl ece şehri n üç öneml i caddesi yl e çevrel enmi ş Hanl ar Böl gesi gi bi bir mer kez bile şehir dokusu içerisi nde okuna maz dur uma gelmi ştir.
5. 2. 2. 1960- 1970 Arası Döne m – Pi cci nat o Pl anı
1958 yılı nda meydana gel en Kapalıçarşı yangı nı, t ari hi mer kezi büyük bir yı kı ma uğratırken, aynı za manda, he m bu al anı n, he m de kent büt ününün pl anl an ması i çi n uygun bir fırsat ol uşt urmuşt u ( Pi cci nat o). Böyl ece, he men he men yüz yıl önce me ydana grl miş ol an depre mden sonra, bu kez de bir yangı n kenti n kapsa mlı bir bi çi mde el e alı narak gözden geçiril mesi içi n vesile ol uyor du.
İl k defa ol mak üzere Bursa‟ya ait bir yerel pl anl a ma biri mi ol uşt urul du ve başı na mi mar Emi n Canpol at getiril di; böyl ece, bu pl anl a ma biri mini n t ekni k dest eği ve İtal yan şehir pl ancısı Lui gi Pi cci nat o' nu‟ müellifli ği il e 1960 yılı nda 1/ 4000 öl çekli Bursa Nazı m Pl anı üretildi ( Bursa Büyükşehir Beledi yesi, 2000).
Bu pl an o za mana kadar üretil miş en kapsa mlı çalış maydı. Genel il kel eri, kenti n anıtsal yapıl arı nı n kor un ması na ve ort aya çı karıl ması na verilen büyük öne m, Pr ost‟un t anı mladı ğı aksl ara çoğunl ukl a sadık kalırken net ol arak ayrıl mış fonksi yonel böl gel er belirle mesi, Santral Garaj civarı nda ol uşt urul an yeni iş mer kezi ile t ari hi mer kezi kuvvetli bir ticaret aksı yl a birbiri ne bağl a ması ydı (Pi cci nat o). ( Şekil 5. 1)
Bu pl anı n genel kull anı m kararları i darece uygul an maya çalışıl mışsa da, 1960‟l ardan iti baren kentt eki aşırı nüf us artışı nı n getirdi ği baskı, pl andaki nüf us ve yoğunl uk pr oj eksi yonl arı nı ezi p geç miştir ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000).
Pi cci nat o Pl anı‟nı n bu tez çalış ması açısı ndan bel ki de en il gi nç yönü Hanl ar Böl gesi‟ni en öne mli özel pr oj e al anı ol arak gör mesi ve burası i çi n hazırlanan pr oj eyl e böl geyi bir kentsel – ticari mer kez ol arak değerl endir mesi dir. (Şekil 5. 2) Bu pr oj e çerçevesi nde han yapıl arı rehabilite edili p çevrel eri t e mizl enirken, dokuyu ta ma ml ayı cı yeni ti caret yapıl arı ve moder n yapı tekni kl eri yl e yeni üst ü kapalı çarşı aksl arı i nşa edil mesi söz konusudur.
Şekil 5. 2 L. Pi cci nat o Hanl ar Böl gesi Pr oj esi (Pi cci nat o, L‟esperienza del Pi ano di Bursa)
Kütl e ve al anl arı i yi t arif eden bu pr oj e genel anl a mda ol uml u bir büt ünl üğe sahi p ol ması na karşı n, yaya ve araç sirkül asyonunu f azl aca i ç i çe sok ması ve araç sirkül asyonu il e ot opar klar i çi n çok fazl a yer ayrıl mış ol ması, pr oj eni n ol u ms uz özelli kl eri ol arak göze çarpmakt adır.
Sonraki yıllarda, bu proj eni n özelli kl e Bakırcılar Çarşısı başt a olma k üzere Kapalı çarşı aksl arı nı n ol uşumunda et kili ol duğu gözl enmekt edir. Öt e yandan, pr oj eni n ( ve pl anı n) öneml i kararları nda ol an, Ul u Ca mi Caddesi‟ni n düz bir bi çi mde Fevzi Çak mak aksı na akıtıl ması uygul ana ma mı ştır. Bunun nedeni söz konusu aksı n Eski İpek Hanı‟nı n doğu kanadı ile çakış ması ol malı dır.
Her ne kadar bu gün ki mi kusur ve eksi kl eri gör ülse de, Pi cci nat o‟nun Hanl ar Böl gesi Pr oj esi‟ni n, şu an Büyükşehir Bel edi yesi t arafı ndan uygul anan pr oj el ere geli nceye kadar böl geyl e il gili geliştiril miş en t ut arlı tasarı m ol duğu belirtilmeli dir.
5. 2. 3. 1970- 1978 Arası Döne m
5. 2. 3. 1. Nazı m Pl an Bürosu Çalış mal arı
1970 yılı nda kur ul an Nazı m Pl an Bür osu, Bursa içi n yi ne bir il k ol ması açısı ndan öne mli dir. Bür onun bu il k döne mi nde genelli kle veri t opl a mayl a il gili çalış mal ar yapıl mış, sonraki çalışmal ar i çi n alt yapı ol uşt urul muşt ur ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000).
5. 2. 3. 2. 1976 İ mar İskan Bakanlı ğı Pl anı
Daha önce derl enen veriler ışı ğı nda İ mar İskan Bakanlı ğı‟nca hazırlanan 1/ 25000 öl çekli Bursa ve Çevresi Pl anı, özelli kl e metropoliten sı nırı belirle me ve ova kor u ma kararları yl a öne çı kmakt adır ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000, Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2001). (Şekil 5. 3)
5. 2. 4. 1979 GEEAYK Kararl arı
Ger ek ova ve gerekse kent i çi nde nüf us artışı ve pl ansı z kentl eşme gi derek kontrol den çı karken, 1978 yılı nda Bursa‟nı n t ari hi, arkeol oji k ve doğal sit al anl arı belirlenmiştir ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2001).
Bu bağl a mda Gayri menkul Eski Eserl er ve Anıtlar Yüksek Kur ul u‟nun 1979 yılı nda al dı ğı 10888 sayılı karar bir nevi geçiş döne mi koşulları niteli ği ndedir.
Şekil 5. 3 İ mar İskan Bakanlı ğı Pl anı 1976
Bu kararda Hanl ar Böl gesi ve çevresi ile il gili öne mli maddel er şöyl e özetlenebilir: Mİ A Kayhan Mahall esi kuzeyi ne, Haşi m İşçan aksı na kaydırılırken, sit al anı ol an me vcut ti cari mer kez, yani Hanl ar Böl gesi mevcut fonksi yonunu kor umuştur. Hanl ar
Böl gesi ile il gili kor uma pr oj el eri ni n Kült ür Bakanlı ğı ve Bursa Bel edi yesi t arafı ndan ort akl aşa hazırlanarak Kur ul‟a sunul ması i st enmiştir. Bu böl gede, kor uma a maçlı i mar pl anı yapılı ncaya kadar, t ek t ek parseller bazı nda Kur ul‟un uygula mal ar dan sor u ml u ol acağı belirtilmi ştir. Hanl ar Böl gesi ile Yeşil ve Mur adi ye aksları nı n i hya edil mesi öngör ül müşt ür (GEEAYK, 1979).
Bu karar her ne kadar Hanl ar Böl gesi‟ni f onksi yonel ol arak t anı mla mada eksi k kal sa da, kor uma il kel eri ni koy ması ve t ari hi aksl arı ön pl ana çı kar ması yl a geçi ş döne mi koşulları nı gel eceğe yöneli k ol arak belirle miş gör ün mekt edir. Ancak, kararı n ilerleyen za manda yet kin bir kor uma pl anı il e dest ekl ene me mi ş ol ması nedeni yl e tarif etti ği koruma il kel eri ni uygul a makt a yet ersiz kal dı ğı anl aşıl makt adır.
5. 2. 5. 1984 Nazı m Pl anı
Nazı m Pl an Bür osu t arafı ndan 1980- 1984 döne mi nde ol uşt urul an 1/ 5000 öl çekli Bursa Nazı m Pl anı, i çerdi ği “ metropoliten böl ge” ve “kent büt ünü” gi bi t ariflerl e, Bursa Strat eji Pl anı‟na gi den yol daki adı mlardan biri gi bi gör ün me kt edir ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000). (Şekil 5. 4)
Ancak, pl an Hanl ar Böl gesi ve t ari hi mer kez bağl a mı nda i ncel endi ği nde, öl çek iti bari yl e, bu al anl ara özel sor unl ara cevap verme kt e yet ersi z kal dı ğı, bu yüzden geçiş döne mi koşulları nın getirdi ği sı nırlılı kl arı aşa madı ğı gözl e mlen mekt edir.
5. 2. 6. 1990- 2000 Arası Döne m
Bursa Büyükşehir Bel ediyesi bünyesi nde 1990 yılı nda kur ul an Kent sel Gel iş me Şube Müdürl üğü, Nazı m Pl an Bür osu il e 1994 yılı na kadar eski nazı m pl anı n revizyonu ve sonrası nda yeni geliş me pl anl arı nı n yapı ması ile il gili yoğun bir uğraş i çi nde ol muşt ur. Bu çerçevede ort aya aşağı daki pl anl ar çı kmıştır ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2000, Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 2001).
5. 2. 6. 1. 1995 Nazı m Pl an Revi zyonu
1984 Nazı m Pl anı‟nı n revi zyonu ol an bu pl anda, 1984 pl anı nı n uygul anama yan ve güncelli ği ni yitiren ki mi kararları nı n revi ze edil diği gör ül mekt edir. Özelli kle ovadaki
geliş meyi ve ul aşı m şe ması nı et kileyecek Yakı n Çevre Yol u aksı daha gerçekçi bir nokt aya kaydırıl mış ve uygul a ma şansı bul muşt ur. Bu pl anda da t ari hi merkezl e il gili 1984 pl anı ndan farklı bir hük me rastlanma makt adır. (Şekil 5. 5)
5. 2. 6. 2. 1998 Strateji Planı
Bursa Büyükşehir Bel edi yesi koor di nasyonunda, geniş katılı mlı bir pl anl a ma çalış ması süreci sonucunda, 2020 yılı nı hedef alan, Bursa‟nı n il k 1/ 100000 öl çekli strat eji pl anı hazırlanmıştır ( Bursa Büyükşehi Bel edi yesi, 2000). (Şekil 5. 6)
Bursa ve çevresi ni Güney Mar mara havzası bağl a mı nda el e al an ve genel il kel eri koyan bu pl an, 2020 yılındaki pr oj eksi yon nüf usunu 2, 5 mil yon ol arak t ahmi n et miş, bu bağl a mda yapıl acak çevre düzeni pl anl arı i çin pl anl a ma böl gel eri belirle miştir. Hanl ar Böl gesi‟ni de i çeren Büyükşehir Bel edi yesi sı nırları Mer kez Pl anl a ma Böl gesi ol arak adl andırılmı ştır ( Bursa Büyükşehir Bel edi yesi, 1999).
5. 2. 6. 3. Merkez Pl anl ama Böl gesi Nazı m İ mar Pl anı
Bursa 2020 Strat eji Pl anı il e belirlenen alt bölgel eri n en öne mlisi ol an Mer kez