Zarflar:

3.3.1. Zaman Zarfları: Fiilin anlamını zaman bakımından sınırlandıran, belirten zarflardır. Tatar Türkçesindeki başlıca zaman zarfları şunlardır: bugén (bugün), buyıl (buyıl), kiçe (dün), élék (önce), közén (güzün), annan (sonra), tizden (tezden), sox élékten (çok önceden), irten (sabahleyin), küpten (çoktan).

bugénge (s.93) “bugünkü” annan (s.68) “sonra” tizden (s.14) “tezden”

3.3.2. Yer – Yön Zarfları: Đş ve hareketin yerine, yönünü belirten zarflardır: Yırak (uzak), yogarı (yukarı), töben (alt, aşağı), onda (orada), monda (burada), arı (oyere), biré (beri), al (ön), kire (geri), yakın, yeneşe (yanına).

yogarı (s.177) “yukarı” kire (s.52) “geri”

3.3.3. Nitelik (Durum) Zarfları: Fiilin önünde hal ve tavır ifade eden zarflardır. Tatar Türkçesinde başlıca nitelik zarfları şunlardır: Yaxşi (güzel), ekrén (yavaş), salmak (ağır), tiz (tez), ceyev (yaya), béryulı (birden), kinet (ansızın), bértuktasız (aralıksız), buşlay (bedava) v.s.

3.3.4. Miktar Zarfları: Đş ve hareketin miktarını bildirir. Az, azgına (azıcık), küp, beraz (biraz), baytal (hayli), şaktıy (epeyce), böténley (bütünüyle), sürek (seyrek), bik (pek) .

azgına (s.6) “azıcık” şaktıy (s.53) “epeyce” böténley (s. 72) “bütünüyle”

3.3.5. Soru Zarfları: Fiilin anlamına soru bakımından belirleyen zarflardır: niçek (nasıl) , nindi (nasıl) , nikader (ne kadar) , nihetli (ne kadar) , kayçan (nerede) , nik (ne için) (Buran-Alkaya, 1999:246)

niçek yaşar? (s.177) “nasıl yaşar?” kayçan (s.50) “nerede”

3.4. Edatlar

Tatar Türkçesinde görülen başlıca edatlar şunlardır: bélen (ile), öçén (için), şilelle (gibi), kébék (gibi) , sıman (gibi) , aşa (üzerinde) , taba (-e doğru) , kine (göre) , hetlé (kadar) , çaktı (kadar) , birle (beri) (Buran-Alkaya, 1999:246)

xabérler bélen (s.6) “haberler ile” öçén (s.36) “için”

kébék (s.25) “gibi” birle (s.51) “ile”

4. SONUÇ

- Tatar Türkçesi, Türkçenin Kıpçak grubu lehçelerinden biridir. Bugünkü Kıpçak grubu şiveleri arasında yazı dili geleneği en köklü olan şive Tatar Türkçesidir.

- Tatar Türkçesi, diğer Türk lehçeleri gibi kelime başındaki tonsuz ünsüzleri korumaktadır. Tatar Türkçesindeki o ünlüsü o-u-ı arası (ǒ), ö ünlüsü ise ö-ü-i arası bir sesle (ổ) karşılanır. Türkiye Türkçesinden farklı olarak kapalı e (é) sesi de mevcuttur. Ayrıca, bazıları hariç, kip ekleri de Türkiye Türkçesiyle farklılık arz eder. Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun, Köktürkçe’ye en yakın şivelerden birinin Tatar Türkçesi olduğunu ifade eder. (Ercilasun, 1996:147)

- Türkiye Türkçesi ses ve şekil bakımından, Tatar Türkçesine nazaran, Köktürkçe’den daha uzaklaşmışa benzemektedir. Bunun yanı sıra, söz dizimi bakımından Türkiye Türkçesinin Köktürkçe’ye veya Türkçenin tabii yapısına daha yakın olduğunu söyleyebiliriz. Rus politikası, Tatar Türkçesine sadece kelime ihraç etmekle kalmış Tatar Türkçesinin sağlam gramerini, dil yapısını bozamamıştır.

- Tatar Türkçesi ile Türkiye Türkçesi, Türkçenin farklı gruplarına ait birer lehçedir. Bu sebeple, aralarında hem benzerliklerin hem de farklılıkların olması tabiîdir. Tatar Türkçesi ile Türkiye Türkçesinin arasındaki farklılıkların bazıları, asıl unsurları koruyup koruyamamaktan, bazıları da diğer dillerden etkilenmekten kaynaklanmaktadır.

- Tatar Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı dört ünsüz vardır: x, ň, w, q. Bunlardan x gırtlaktan çıkarılan hırıltılı h’dir. ň, ise Türkiye Türkçesinde yer almayan geniz n’sidir. w harfi Türkiye Türkçesindeki diş-dudak v’si değil, iki dudak arasında çıkan w’dir. Diş- dudak v’si ise Rusça kelimelerde kullanılır. Bu ses Türkiye Türkçesindeki v ile aynıdır. g sesi ise Türkiye Türkçesinden daha belirgin bir şekilde çıkarılır.

- Tatar Türkçesinde soru eki cümlenin en sonundaki kelimeye eklenir. Bu da, soru cümlelerin de, Türkiye Türkçesinden farklı bir vurgu yaratır.

- Türkiye Türkçesinden farklı olarak, Tatar Türkçesinde soru eki her zaman şahıs ekinden sonra bulunur.

- Türkçe asıllı sözlerin başındaki g’ler Tatar Türkçesinde k’dir.

- Tatar Türkçesinde dokuz ünlü vardır. Bunlar a / e / é / ı / i / o / ö / u/ ü ’dür.

- Tatar Türkçesinde 28 ünsüz kullanılır. Yedi harf Rusçadan alınmıştır. Bu yedi ünsüz daha çok Rusça sözcüklerde geçmektedir.

- Tatar Türkçesinde büyük ünlü uyumu genellikle düzenlidir. Fakat bu uyum alıntı ve yabancı sözcüklerde bozulur.

- Tatar Türkçesinde küçük ünlü uyumu genellikle sağlam değildir. Bunun sebebi ilk hece dışındaki geniş yuvarlak ünlülerin darlaşma, düzleşme temayülü göstermesidir. - Tatar Türkçesinde isim fiil eki olarak –(U)v, ve (I)rga kullanılmaktadır. Farklılık olan ve ele alınması gereken ek (I)rGA ekidir. Bu yönüyle Türkiye Türkçesindeki –mAk mastar ekinin yerini tutar.

- Türkiye Türkçesindeki -DIk sıfat-fiil ekinin Tatar Türkçesindeki karşılığı –GAn’dır. Türkiye Türkçesinde iyelik eki aldığı için şahıslara göre değişen bu ek Tatar Türkçesinde iyelik eki almamaktadır.

- Tatar Türkçesinde ünsüzlerin tonluluk uyumları genellikle gerçekleşmiş bulunmaktadır. Fakat Tatar Türkçesinde tek şekili olan ve ç harfiyle başlayan yapım ekleri uyumu bozmaktadır.

- Tatar Türkçesinde iki ünlünün yayana kullanımı ile de karşılaşılır.

- Tatar Türkçesinde çokluk eki olarak –lar / -ler /–nar / -ner kullanılmaktadır.

- Tatar Türkçesinde iyelik eklerinin yuvarlak ünlülü şekli genellikle kullanılmamaktadır. Ekler düz ünlülüdür.

- Tatar Türkçesinde görülen geçmiş zamanın (-dı /-dé /-tı /-té) yuvarlak ünlülü şekli yoktur.

- Tatar Türkçesinde olumsuzluk eki –me / -ma’dır.

- Tatar Türkçesinde kelime başı tonsuz ünsüzler (k, t) korunmuştur.

- Türkiye Türkçesindeki kelime başı b’ler Tatar Türkçesinde m şeklindedir. - Tatar Türkçesinde yalın hal eksizdir.

- Tatar Türkçesinde ilgi hali eki +nın / +neň’dir. ilgi halinin yuvarlak ünlülü şekli yoktur.

- Tatar Türkçesinde yükleme hâli eki +nı/ +né’dir. Yükleme hâli ekinin yuvarlak şekli yoktur.

- Tatar Türkçesinde yönelme hâl eki –ga / -ge /–ke/ -ka’dır. - Tatar Türkçesinde ayrılma hâli eki +dAn / +tAn’dır. - Tatar Türkçesinde eşitlik hâli eki +çA’dır.

- Tatar Türkçesinde aitlik eki –gı/ -ge / -kı /-ke’dir.

- Tatar Türkçesinde –p ekli öğrenilen geçmiş zaman yazı dilinde pek kullanılmamaktadır. Bu ek daha çok ağızlarda yaşamaktadır.

- Tatar Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman eki –kan / -ken’dir. - Tatar Türkçesinde bilinen geçmiş zaman eki –dı / -de / -tı / -té’dir. - Tatar Türkçesinde şimdiki zaman eki –e /-a’dır.

- Tatar Türkçesinde gelecek zaman eki –açak / -eçek’tir.

- Tatar Türkçesinde geniş zaman eki –ar / -er / -ér / -ır / -ir / -r’dir. - Tatar Türkçesinde şart kipi –se / -sa eki ile oluşturulmuştur.

- Tatar Türkçesinde temenni bildiren yapılar emir kipi + idé şeklindedir.

- Tatar Türkçesinde gereklilik kipi iki şekilde yapılır. Birincisi fiil köküne mastar eki – rga / -rge ve kirek kelimesi getirilerek yapılır. Diğeri ise –rga / -rge ekine tiyéş/ tiyeş kelimesi getirilerek yapılır.

- Tatar Türkçesinde şimdiki zamanın rivayeti –a / -e ekine iken getirilerek yapılır. Tatar Türkçesinde anlatılan geçmiş zamanın rivayeti –gan / -ken / -kan / -ken ekinden sonra iken yardımcı fiilinin getirilmesiyle yapılır.

- Tatar Türkçesinde geniş zamanın rivayeti –a iken, -ar iken şeklinde yapılır.

- Tatar Türkçesinde zarf fiil ekleri şunlardır: -a / -gaç /-gançı / -mıyça / -ıp ekleridir. - Tatar Türkçesinde kişi zamirleri şunlardır: min, sin, ul, béz, séz, alar.

- Tatar Türkçesinde dönüşlülük zamiri üz kelimesidir.

- Tatar Türkçesinde işaret zamirleri, monda, şul, ul, bu, şunısın, şunda, ana, ul, anın, şuna’dır.

- Tatar Türkçesinde başlıca edatlar şunlardır: belen, öçén, şikelle, kébék, aşa, taba, küre, hetle, çalkı, birledir.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM III. METĐN