Zaman ve Şekil Ekleri

2.2.2.2.1.1. Öğrenilen Geçmiş Zaman: Tatar Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman iki şekilde yapılır.

-p Ekli Duyulan geçmiş Zaman: Bu çekim, konuşan tarafından görülmeyen ve varlığı sonradan öğrenilen bir fiilin geçmiş zamanda olup bitiğini ifade eder.

-p ekli duyulan geçmiş zaman çekimi yazı dilinde kullanılmayan fakat ağızlarda çok yaşayan bir kuruluştur. (Öner,1998:230) Bu sebeple çeviri metninde bununla ilgili örneklere rastlanılmamaktadır.

min barıpmın Sin barıpsın

-kan / -ken’li Duyulan Geçmiş Zamanın Çekimi: Tatar Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman eki tonlu ünsüzlerden sonra –gan / -gen; tonsuz ünsüzlerden sonra ise –kan / -ken’dir. (Buran-Alkaya, 1999:230)

saklagan (s.20) “saklamış” itmagan (s.44) “etmemiş” bulgan (s.5) “bulmuş”

2.2.2.2.1.2. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: Bu çekim yakın geçmişte başlayıp bitmiş bir hareketi ve konuşan için kesinlikle bilinen veya görülen bir fiilin varlığını bildirir. Tatar Türkçesinde görülen geçmiş zaman eki –dı / -dè /-tı / -tè’dir.

(Öner, 1998:14)

Bu ekin yuvarlak şekli Tatar Türkçesinde kullanılmamaktadır. (Buran-Alkaya, 1998:230)

jurnal aldı (s.52) III.çoğul kişi dide (s.19) “dedi”

2.2.2.2.1.3. Şimdiki Zaman: Bu çekim hareketin konuşma anında başlayıp hâlen devam ettiğini gösterir. (Öner, 1998:164)

Tatar Türkçesinde şimdiki zaman eki -e / -a’dır. Ünlüyle biten fiilerden sonra ise –y şeklindedir. Şahıs ekleri doğrudan doğruya fiilere eklenir. –a ile biten fiilerde –a - -ı’ya; -e ile biten fiilerde –e - -i’ye dönüşür. Birinci tekil şahsın çekiminde ekin tam şekli –mın / -men kullanıldığı gibi çoğunlukla ekin kısalmış –m şekli kullanılır. (Buran-Alkaya, 1999:23)

başlana (s.9) “başlıyor” açıklıy (s.40) “açıklıyor” almıylar (s.20) “almıyorlar”

yaktırtalar (s.40) “yaktırıyorlar”

2.2.2.2.1.4. Gelecek Zaman: Gelecek zamanın farklı çekimleri kullanılmaktadır. Bu zamanda ihtimal değil, kesinlik vardır. Hareketin olabileceği değil, olacağı bildirilir. Öte yandan bu gelecek zaman şimdiki zamana karışmış bir gelecek zaman değil, şimdiki zamandan sonra başlayan tam ve açık bir gelecek zamandır. Bu zamana kesin gelecek zaman da denir. Bu zaman –açak / -eçek sıfat fiiliyle yapılan bir çekim ekidir. (Öner, 1998:169)

Ünlüyle biten fiilerden sonra araya –y ünsüzü girer. (Buran-Alkaya, 1999:231)

barmayaçak (s.166) “varmayacak” çıgarılaçak (s.78) “çıkarılacak” bolaçak (s.34) “bulacak”

2.2.2.2.1.5. Geniş Zaman: Geçmiş zamanda başlayıp şimdiki zamanda devam eden, böylece daimilik vasfını kazanmış olan hareketler için bu fiil zamanı kullandığı gibi gelecek zamanda olacak veya yapılacak hareketler içinde bu çekime başvurulur. (Öner, 1998:172)

Tatar Türkçesinde geniş zaman –ar / -er / - ér / -ır / -r ekleriyle yapılır. kütarerlar (s.76) “kaldırırlar”

azrak bulır (s.72) “az olur”

bayram bulmas (s.152) “bayram olmaz” 2.2.2.2.2. Tasarlama Kipleri:

2.2.2.2.2.1. Şart kipi: Bu kipte fiil şarta bağlandığı için hiçbir hüküm ifade etmez; hiçbir dilek, istek, temenni, zorlama anlatmaz. Yalnız isteksiz, dileksiz mücerret bir tasarlama ifade eder. (Öner, 1998:193)

Diğer Türk lehçelerinde olduğu gibi Tatar Türkçesinde de şart kipi –se / -sa ekiyle ifade edilir. (Buran-Alkaya, 1999:232)

sörsalar (s.26) “sorsalar” bulsa (s.5) “olsa”

itsen (s.156) “etsen”

2.2.2.2.2.2. Gereklilik Kipi: Bu çekim, tasarlanan hareketin gerekliliğini gösterir. Gerekli olan, gereklilik şekline bürünen bir tasarlama ifade eder. (Öner, 1998:207)

Tatar Türkçesinde gereklilik kipi, iki şekilde yapılır. Birincisi fiil köküne mastar eki –rga / -rge ve kirek kelimesi getirilerek yapılır. Diğeri ise –rga / -rge ekine "tiyéş/ tiyeş" kelimesi getirilerek yapılır.

bulırga tiyeş (s.11) “olmalı” aytérgé kirek (s.71) “söylemeli” bilérge tiyeş (s.9) “bilmeli”

2.2.2.2.2.3. Emir Kipi: Öner’e göre bu çekim, tasarlanan bir hareketin, emir şeklinde yapılmasına işaret eder ve altı şahıs için de ayrı bir şekil ekine sahiptir. (Öner, 1998:185)

Buran-Alkaya’a göre ise, birinci şahıslarda emir kipinin kullanımı yoktur. (Buran-Alkaya, 1999:210)

____ _____ al (s.87) “al”

alsın “alsın” alsınnar “alsınlar”

2.2.2.2.2.4. Đstek Kipi: Tasarlama kiplerinden olan bu çekim, söz konusu hareketi istek halinde ifade eder, dilek bildirir. (Öner, 1998:197)

Tatar Türkçesinde istek çekimi gramer kitaplarında sadece teklik şahıslar için gösterilmektedir. (Buran-Alkaya, 1999:233)

Kalın ünlülü kök ve gövdelerde I.tekil şahıs için –ıym, I.çoğul şahıs için – ıyk; ince ünlülü kök ve gövdelerde I.tekil şahıs için –ém, I.çoğul şahıs için -ék kullanılır.

Ayrıca istek çekimi –ası /-esi ekinin üzerine "kile"(geliyor) kelimesi getirilerek de yapılır.

Fiil + -ası / -esi + iyelik ekleri +kile (Buran-Alkaya, 1999:233)

_____ _____ salıyk (s.76) “bırakalım” _____ _____ bulıyk (s.82) “bulalım”

2.2.2.2.3 Yeterlik: Yeterlik çekimi fiilin üzerine –e / -a + al- (yardımcı fiil) yapısı getirerek yapılır. (Buran-Alkaya, 1999:233)

sora alalar (s.54) “sorabilirler” yaza aldı (s.7) “yazabildi”

2.2.2.2.4. Fiillerin Birleşik Çekimi: Birleşik çekim, iki çekimli fiilin bir araya getirilmesinden, birlikte kullanılmasından ibarettir. Birleştirilen iki çekimden biri, bir şekil ve zamanlı diğeri de başka bir şekilde ve zamanı karşılıyarak birbirine bağlanan iki şekil ve zamanı birlikte ifade eder.

(Öner, 1998:210)

2.2.2.2.4.1. Rivayet: rivayet çekimi “iken” yardımcı fiili ile yapılır.

2.2.2.2.4.1.1. Şimdiki Zaman Rivayeti: -a / -e ekine “iken” getirilerek Tatar Türkçesinde şimdiki zaman rivayeti yapılır.

bara ikan (s.100) “varıyormuş” yata ikan (s.54) “yatıyormuş” alalar iken (s.31) “alıyorlarmış”

2.2.2.2.4.1.2. Anlatılan Geçmiş Zaman Rivayeti: Anlatılan geçmiş zamanın rivayeti – gan / - ken / -kan / -ken ekinden sonra “iken” yardımcı fiilin getirilmesiyle yapılır.

kankan ikan (s. 88) “kanmışmış” kitkan iken (s. 160) “gitmişmiş”

2.2.2.2.4.1.3.Geniş Zamanın Rivayeti: Geniş zamanın rivayeti –gan / -ken / - kan ekleriyle yapılır.

bulmas ikan (s.78) “bulmazmış” bulır ikan (s.153) “bulurmuş”

2.2.2.2.4.1.4. Gelecek Zamanını Rivayeti: -açak / -eçek ekine “iken” getirilerek yapılır. Metinde bununla ilgili örneklere pek rastlanılmamaktadır.

2.2.2.2.4.1.5. Şart Kipinin Rivayeti: -sa / -se ekine “iken” getirilerek yapılır. Metinde bununla ilgili örneklere pek rastlanılmamaktadır.

bulsa iken (olsaymış)

2.2.2.2.4.2. Hikâye: Hikâye şekli i– fiilinin geçmiş zamanı ‘ide’ ile yapılır. 2.2.2.2.4.2.1. Anlatılan Geçmiş Zamanın Hikâyesi: Tatar Türkçesinde anlatılan geçmiş zamanın hikâyesi –gan ekine “ide” getirilerek yapılır.

yazılgan ide (s.91) “yazılmıştı” télgen idé (s.82) “dilmiş idi”

2.2.2.2.4.2.2. Şimdiki Zamanın Hikâyesi: -a / -e’den sonra, ide eki getirilerek yapılır.

tınlıy ide (s.170) “dinliyordu” bula idem (s.154) “buluyordum” yaramıy ide (s.154) “yaramıyordu”

2.2.2.2.4.2.3. Geniş Zamanın Hikâyesi: Geniş zamanın hikâyesi geniş zaman ekinin üzerine ide getirilerek yapılır.

alar ide (s.16) “alırdı”

kaçmaz idem (s.19) “kaçmazdım” bulur ide (s.78) “bulurdu”

2.2.2.2.4.2.4. Gelecek Zamanın Hikâyesi: -açak / -eçek ekinin üzerine ide eki getirilerek yapılır. Gelecek zamanın hikâyesiyle ilgili örneklere pek rastlanılmamaktadır.

iltaçak ide. (s.117) “iletecekti”

2.2.2.2.4.2.5. Şart Kipinin Hikâyesi: -se / - sa ekine ide yardımcı fiilinin getirerek yapılır.

bulsa ide. (s.145) “olsaydı”

2.2.2.24.2.4. Gereklilik Kipinin Hikâyesi: Gereklilik kipinin hikâyesi “kirek” veya tiyéş kelimelerinin üzerine “ide” getirilierek yapılır. Fakat metinde bununla ilgili örneklere pek rastlanılmamaktadır.

eş itü kirek iken.(s.154) “çalışmalıydı”

2.2.2.2.5. Đmek ve Đken Fiilleriyle Yapılan Đsim Çekimi: Đsim çekiminde isme kişi ekleri geniş zamana kişi ise i- yardımcı fiili getirilerek yapılır.

2.2.2.2.5.1. Geniş (veya Şimdiki) Zaman: Đsim üzerine şahıs ekleri getirilerek yapılır.

“gözelém gözelséň gözel gözelbéz gözelséz gözelér” (Buran-Alkaya, 1999:235)

2.2.2.2.5.1. Öğrenilen Geçmiş Zaman: Öğrenilen geçmiş zaman “iken”(imiş) kelimesinin çekimiyle yapılır. Fakat metinde bu şekilde çekime rastlanmamaktadır.

“yeş ikenmén (gençmişim) yeş ikenséň

yeş iken yeş ikenbéz, yeş ikenséz

yeş ikenler” (Buran-Alkaya, 1999:236)

2.2.2.2.5.3. Görülen Geçmiş Zaman: “ide” yardımcı fiili ile yapılır. tiyéş idem (s.171)

könnara idén könnara ide könnara idek könnara idegez

2.2.2.2.6. Olumsuzluk: Fiillerin olumsuzluk çekimi Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -me / -ma olumsuzluk ekiyle yapılır.

barıp çıkmadı (s.23) “varıp çıkmadı” baş tartmadım (s.99) “baş çekilmedim”

Geniş zamanın olumsuzu 2. ve 3. şahıslarda –mas / -mes şeklindedir. bülenmas (s.16) “bölünmes”

bulmas (s.24) “bulmaz”

Đstek çekiminin 1. şahıslarında da olumsuzluk ekinin ünlüsü daralır. kurıkmıyım (s.128) “korkmayayım”

yaramıyk (s.36) “yaramayalım”

Đstek çekiminin olumsuzunda “kilme” ve “yuk” kelimeleri kullanılır. külesém kilme (gülesim gelmiyor)

mina eytmeskle kirek (söylememeliyim) (Buran-Alkaya, 1999:237)

2.3. Sıfat–Fiiller: Sıfat – fiiller dilimizde nesnelerin hareket vasıflarını