Zarf-Fiil Yan Cümleleri

Zarf-fiil yan cümleleri, isim-fiil ve sıfat-fiil yan cümleleri gibi isimlerin üstlenebileceği görevleri üstlenemezler. Bağlama ve yönetme özellikleri olmasına rağmen zarf-fiil yan cümlelerinin özneleri fiilleri ile tamlama kuramazlar ve fillerin sonuna getirilen ekler hiçbir zaman değişikliğe uğramaz. Bu yan cümleler herhangi bir ek almadan doğrudan doğruya temel cümleye bağlanır ve temel cümleyi zaman, sebep, tarz, şekil ve şart gibi özellikler açısından tamamlarlar. Zarf-fiil veya zarf-fiil grubundan oluşan yan cümlelerdir. Fillerin kök ya da fövdelerine -A, -AlI, -ArAk, -Ip, -IncA, -mAdAn, -ken gibi zarf-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar. Zarf-fiiller, çalışmamızda ilgili başlık altında kapsamlı bir şekilde verilmiştir.

Ediskun (1999: 252) zarf-fiil yerine ulaç (bağeylem) terimini kullanır ve ulaçları şu şekilde tanımlar: “Ulaçlar, kurduğu önermeyi başka bir önermeye bağlayan eylemsilerdir. Bağeylemler, bir yandan birleşik tümcede iki tümceyi bağladığı için bağlaç, öbür yandan

123

da özne, nesne, tümleç aldıkları için eylem olan sözcüklerdir.” Gültekin (2011: 100) zarf-fiil yan cümlesi yerine zarf-zarf-fiil yan cümleciği terimini kullanır ve “yüklemi, bir zarf-fiil tabanı ile bir zarf-fiil ekinden oluşan yan cümlecik” şeklinde tanım yapar. Zarf-fiil yan cümleciklerinin genellikle temel cümleciklerin bir öğesi olarak bağlama, zaman, durum, sebep, amaç vb. anlamlar verdiğini ifade eder. Delice (2012: 165) zarf-fiil cümlelerini şöyle tanımlar: “Bünyesinde zarf-fiil veya zarf-fiil öbeği bulunan cümlelerdir. Yan cümlesi zarf-fiil eki almış olan birleşik cümledir. Bu tür birleşik cümlelerde zarf-fiil eki, fiil ve ona bağlı olan unsurları temel cümlenin zaman, sebep ve durum gibi zarflık özelliklerini tamamlayan zarf tümleci olarak kullanılmasını sağlar.”

Türkçede olduğu gibi Almancada da zarf-fiiller (Verbaladverbien) fiillerden türetilen zarf (Adverb) şekilleridir. Bunlar Almancada yan cümle (Nebensatz) şeklinde, sıfat çekim ekleriyle (Adjektivendungen), veya Präposition’larla kurulu isim veya isim tamlama şekilleriyle (Nominalisierung) ifade edilebilmektedir. Zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiiller ve zarf-fiil öbekleri, genel itibarıyla Almancadaki yan cümleleri ya da bunların yerine kullanılan isimleştirmeleri karşılar. Ancak Almancadaki yan cümleleri, yan cümle yapısının dışında, bunları karşılayan, eşdeğerlilikleri olan fiilimsilerle (Partizipien), isimleşitirme yoluyla (Nominalisiering), vb. şekillerde de ifade temek mümkündür.

Çocuk ağlayarak çalışma odasına gitti. Das Kind ging weinend ins Arbeitszimmer. Annem gülerek içeri girdi.

Die Mutter kam lächerlich herein.

Bir metin tercüme edilmeden önce dikkatlice okunmalıdır.

Vor dem Übersetzen eines Textes muss man ihn vorsichtig lesen.

Nominalisierung

Bir metin tercüme edilmeden önce dikkatlice okunmalıdır.

Bevor man einen Text übersetzt, muss man ihn vorsichtig lesen. Nebensatz

124

Zarf-Fiil Yan Cümlelerinin İşlevleri ve Almanca Eşdeğerlilikleri 1. Ulama Yan Cümleleri

Bunlar zarf-fiil eki –(y)Ip ile kurulan ve Almancada daha çok iki temel cümleyi birbirine bağlayan “und” (ve) bağlacıyla birbirine bağlanan temel cümle yapılarıyla karşılanır. –Ip zarf-fiil ekiyle, birbiriyle bağıntı içerisinde olan birden fazla olay da birbirine bağlanabilir.

Kahvaltı edip evden çıktım.

Ich habe gefrühstückt und bin aus dem Haus gegangen (Ersen-Rasch, 2012: 247). Evime dönüp yatak odasındaki dolaptan şemsiyemi aldım.

Ich kehrte in mein Haus zurück und nahm aus dem Kasten im Schlafzimmer meinen Regenschirm (Jansky, 1982: 109).

Türkçede, temel cümledeki fiil olumsuz iken, -(y)Ip zarf-fiil eklerinde bu görülmez. Bu cümlelerin Almanca karşılıklarında her iki cümlenin, ya da cümlelerin olumsuz olarak verilmesi gerekir.

Kalkıp çıkmadı. (Kalkmadı ve çıkmadı).

Er stand nicht auf und ging nicht hinaus (Jansky, 1982: 109).

Ardından bir adet domatesi de soyup, doğrayıp, az tuz ekleyip malzemeye ilave edip kavuruyoruz.

Danach schälen wir auch eine Tomate, schneiden sie klein, fügen wenig Salz hinzu, geben alles den Zutaten hinzu und braten es.

Türkçede –(y)Ip zarf-fiil ekiyle bağlanıp ard arda sıralanan ikiden çok zarf-fiil yapılarının virgülle, son zarf-fiil yapısından önce ise ve bağlacıyla bağlandığını görüyoruz.

2. Durum Veya Tarz Bildiren Yan Cümleler (Modale Nebensätze)

-ArAk, -A –A, -ken zarf-fiil ekleriyle kurulan yan cümlelerdir. Almancada genellikle

„indem“ veya „dadurch, dass“ bağlaçlarıyla kurulan yan cümlelerle karşılanır. Ancak kısa yan cümleler yerine zarf olarak kullanılan Partizip şekilleri tercih edilir. Bu yan cümleler eylemin oluş şeklini, durumunu ifade eder. Temel cümlede ve yan cümlede fiiller eş

125

zamanlıdır (Gleichzeitigkeit). Bu yönüyle –Ip zarf-fil ekinden zaman açısından farklılık gösterir. Zira –Ip zarf-fil ekinde ön zaman ve art zaman (Vorzeitigkeit und Nachzeitigkeit) ilişkisi söz konusudur.

Arkadaşım gülerek bu soruma cevap verdi.

Mein Kamerad gab auf meine Frage lachend Antwort (Jansky, 1982: 137)

Bu düğmeye basarak motoru durdurabilirsiniz.

Sie können das Motor dadurch starten, dass Sie auf diesen Knopf drücken.

Dikkatli giderek kazalar önlenir.

Man vermeidet Unfälle dadurch, dass man vorsichtig fährt.

Çok çalışarak hayatta başarıya ulaşılır.

Man kann im Leben nur Erfolg haben, indem man viel arbeitet. 3. Zaman Bildiren Yan Cümleler (Temporale Nebensätze)

Zarf-fiil ekleri –IncA, -r –mAz, -dI mI, -IncAyA kadar, -AlI beri, -dI –AlI, -dIkçA, -dIğI

zaman, -mAdAn, -dIktAn sonra, -ken, vb. ile kurulan yan cümlelerdir. Almancada

„Temporale Nebensätze“ (zaman bildiren yan cümleler) başlığı altında verilen oldukça geniş kapsamlı bir konudur. Zira Almancada eş zaman (Gleichzeitigkeit), ön zaman (Vorzeitigkeit) ve art zaman (Nachzeitigkeit) ifade eden ve birçok bağlaçla kurulan yan cümleler söz konusudur. Bu konu çalışmamızda Temporale Nebensätze (Zaman Bildiren Yan Cümleler) bölümünde kapsamlı bir şekilde verilmiştir.

a) Eş Zamanlı Yan Cümleler (Gleichzeitigkeit)

Zaman bakımından temel cümlenin eylemi ile yan cümlenin eylemi aynı anda gerçekleşir. Almancada temel cümle ve yan cümlenin fiilleri eş zamanlıdır.

Bir çocuk altı yaşına girdiğinde okula gider.

Wenn ein Kind sieben Jahre alt ist, geht er in die Schule.

Bir çocuk annesini gördükçe sevinir

126

Yağmur diner dinmez yola devam ettik.

Sobald der Regen aufgehört hatte, gingen wir weiter.

Bu şehirde yaşadığım sürece bu evde ikamet etmek istiyorum. Solange ich in dieser Stadt lebe, will ich in dieser Wohnung wohnen. Kendisiyle her karşılaştılımda Bay Müller beni daima dostça selamladı.

Herr Müller hat mich immer freundlich begrüsst, sooft ich ihm begegnet bin (Griesbach 1982: 309).

Bekleme salonunda doktoru beklerken birçok eski gazeteyi ve dergiyi okudum. Während ich im Wartesaal auf den Arzt wartete, las ich viele alte Zeitungen und

Zeitschriften.

b) Ön Zamanlı Yan Cümleler (Vorzeitigkeit)

Zaman bakımından yan cümlenin eylemi temel cümlenin eyleminden önce gerçekleşir. Almancada temel cümle ve yan cümlenin fiilleri genellikle farklı zamanlardadır. Özellikle „nachdem“ bağlacı ile kurulan cümlelerde bu kurala mutlaka uyulması gerekir. Bu gruptaki yan cümleleri ifade etmek için Almancada birçok yan cümle bağlacı kullanılır. Aşağıda bunlara birer örnek verilmiştir.

Anahtarı çantadan aldıktan sonra kapıyı açmaya çalıştı.

Nachdem er den Schlüssel aus der Tasche herausgeholt hatte, versuchte er, die

Tür aufzumachen.

Eve vardığımız zaman yağmur yağmaya başlamıştı. Als wir das Haus erreicht hatten, fing es an zu regnen. Sigarayı bıraktığından beri daha iyi örünüyor.

Seitdem er mit dem Rauchen aufgehört hat, sieht er viel besser aus. Onu gürür görmez tanımıştım.

127 c) Art Zamanlı Yan Cümleler (Nachzeitgkeit)

Zaman bakımından yan cümlenin eylemi temel cümlenin eyleminden sonra gerçekleşir. Almancada bevor ve ehe yan cümle bağlaçlarıyla kurulur ve temel cümle ve yan cümlenin fiilleri eş zmanlı veya farklı zamanlı olabilir.

Karanlık oluncaya kadar çocuklar bahçede oynuyor. Bis es dunkel wird, spielen die Kinder im Garten.

Soruları cevaplandırmadan önce metni iki kez dikkatlice okuyun!

Lesen Sie den Text zweimal sorgfältig, bevor Sie die Fragen beantworten!

Bir metin tercüme edilmeden önce kelimeler sözlükte aranır.

Bevor man einen Text übersetzt, sucht man die Wörter im Wörterbuch. Bu ilacı almadan önce bir bardak su içiniz!

Trinken Sie ein Glas Milch, bevor Sie diese Arznei einnehmen!

Meyve ve sebzeleri yemeden önce onları yıkamalıyız. Bevor wir Obst oder Gemüse essen, sollen wir es waschen. Etrafa bakınmadan önce araç kapısı açılmamalıdır.

Ehe man sich umgesehen hat, darf man die Wagentür nie öffnen.

4. Sebep Bildiren Yan Cümleler (Kausale Nebensätze)

Sebep bildiren zarf-fiil ekleri –dIğI, -AcAğI için, -dAn dolayı, -mAsI için vb. ile kurulan yan cümlelerdir. Genellikle sıfat-fiil eklerine ilave edilen tamlama eki, hal eki gibi eklerle türetilen ve çoğunlukla neden bildiren edatlarla da kullanılan yan cümle şekilleridir. Bu yan cümleler temel cümledeki eylemin sebebini açıklar. Almancada weil, da, zumal,

damit bağlaçlarıyla kurulan yan cümlelerle karşılanır. Frenleri tutmadığı için, arabayı durduramadı.

128

Ülkenin dilinden anlamadığı için bir tercümana ihtiyacı var.

Da er die Landsprache nicht verstand, braucht er einen Dolmetscher. Elektrik kesintisinden dolayı işi kısa süre içerisinde tamamlayamayız

Wir können die Arbeit in der kurzen Frist nicht fertigstellen, zumal wir

Strommangel haben.

Doktor, daha iyi uyuyabilmesi için hastaya ilaç yazdı.

Der Arzt hat dem Kranken die Arznei verschrieben, damit er besser schlafen kann.