Birçok araştırmacı Türkçedeki eklerin, özellikle de fiillere gelen çekim eklerinin birden fazla fonksiyonu olduğu ifade etmiştir.
Filler aldıkları çekim ekleriyle yargıya (cümlenin yüklemine) dönüşürler. Türkiye Türkçesindeki fiil, kök ve gövdesine eklenen ekler yardımıyla zaman, görünüş ve kiplik
69
değerleri aktarılır. Fiil kök ve/veya gövdesine eklenen eklerin geliş sırası eklerin kapsamına göre değişir. Ergin’e göre (1972, s. 132, 243) kapsamı en geniş ek, en sonda yer alır. Türkiye Türkçesinde zaman eki olarak bilinen eklerin fiile eklenirken zaman, görünüş ve kiplikten hangisini, hangi sıraya göre bildirdiği ve hatta işlevleri hâlâ kesinleşememiştir.
Bu bağlamda kesinleşmiş bir bilgi olmasa da araştırmacılar “zaman” veya “kip” eki olarak bilenen eklerin çok fonksiyonlu olduğu konusunda hemfikirlerdir. Ayrıca bu eklerin belirttiği fonksiyonlardan hangisinin öncelikli işlev olduğu da kesin değildir. Türkiye Türkçesindeki bu eklerin işlevleri hakkında araştırmacıların görüşleri aşağıda açıklanmıştır:
Koç (1996, s. 302) fiil kök ve gövdesine getirilen ilk ekin, yalnız zaman kavramını vermediğini aynı zamanda kip(lik) anlamını da taşıdığını; Uzun (1998b, s. 124) zaman anlamının görünüş ve kip(lik) ekinden sonra geldiğini belirtmiştir. Erkman ve Akerson (2000, s. 147) Türkiye Türkçesinde görünüş işlevi ve zaman işlevinin aynı eklerle gösterildiğini söylemiştir.
Aydemir’e göre (2010, s. 9), fiil kök ve gövdelerine eklenerek temel cümlelerin yüklemlerini oluşturan morfemlerin (eklerin) üç temel işlevi vardır; zaman, görünüş ve kip. Diğer bir ifadeyle bu morfemler, Türkiye Türkçesinde zaman, görünüş ve kip işaretleyicileri olarak işlev görmektedirler Türkçede bu üç temel işlev basit fiil çekiminde tek bir ek üzerinden kodlanabilir. Konuşucu ana dilinin verdiği bu imkânı fark etmeden kullanmakta; “― Geldim.” derken eylemi kendisinin geçmişte gerçekleştirdiğini; eylemin bitirildiğini ve bunu ilk elden tecrübeyle bildiğini ifade etmektedir. Bu ve bunun gibi birçok örnekte bir ekin üzerine yüklenmiş görünüş, zaman ve kip işlevlerini görebiliriz. Ayrıca “―Geldim.” ifadesi bağlama göre “―Şimdi geldim.” manasına da gelebilir. Bu durum ifade kolaylığı ve çeşitliliği sağlamakta, Türkçe kullanıcısının imkânlarını artırmaktadır.
Johanson‘a göre (1994, s. 247-248) başta geleneksel dilbilgisi kitapları olmak üzere, Türkiye Türkçesi üzerine yapılan birçok araştırmada yüklemleştiriciler, genelde “zaman ekleri” olarak ele alınmış ve sadece zamancı bir yaklaşımla incelenme yoluna gidilmiştir (Ergin, 1998; Ediskun, 2004; Gencan, 2001; Banguoğlu, 1974). Hâlbuki Türkiye Türkçesinin zaman sistemi, yaygın zamancı ölçütlerle açıklanamaz. Çünkü bu sistem, kendi oluşumu içerisinde hem görünüşseldir hem de büyük ölçüde zamansal olmayan değerler içermektedir (Aydemir 2010, s. 10).
70
Türkiye Türkçesinde zaman eki olarak bilinen eklerin üç farklı işleve sahip olduklarından basit ya da birleşik yapıda tek bir ekin bu işlevlerden hangisine sahip olduğunu bağlama dayalı olarak tespit edilebilmektedir.
Bağlam kavramını dil dışı ve dil içi bağlam olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Demir’e göre (2008, s. 192) dil dışı bağlam (nonlinguistic context), iletişim katılanlarının durumsal, toplumsal, psikolojik özellikleri; statüsü, gücü, eğitimi, cinsiyeti, iletişim ortamı vb. unsurlardan oluşan, ifadelerin anlamı ve yorumu üzerinde belirleyici olan ögelerin bütünüdür. Dil içi bağlam (linguistic context) ise ifadenin öncesinde ve sonrasında ya da kendisinde yer alan, yorumlamayı ve anlamlandırmayı belirli biçimlerde etkileyen dil birimleri ya da söylem parçalarıdır.
Türkiye Türkçesinde eklerin adlandırılmasından da anlaşılacağı gibi geleneksel gramerciler tarafından ana işlev zaman kavramına atfedilmiştir. Ekin görünüş ya da kiplik anlamları ikincil işlevleri olarak düşünülmüş veya bu özellikler dikkate hiç alınmamıştır.
Basit yapıda bir fiil cümlesi olan aşağıdaki örnekle -(I)yor eki, eylemin sürmesini bildirdiğinden burada ekin zaman işlevinden daha öncelikli olan görünüş işlevidir.
“ Ahmet, kitap okuyor.”
Gelecek zaman eki olarak adlandırılan -EcEk ekinin aşağıdaki örneklerde niyet ve emir bildirmesi, ekin zaman bildirme işlevinden öncelikli olarak kip bildirdiğini görürüz.
“ Küçük bir sahil kasabasına taşınacağım.”
“O ödevler bitecek!
Eklerinin zaman anlamının yanında görünüş ve kiplik anlamlarını da bildirdikleri görülmüştür. Bu üç anlamın basit yapıda tek bir ek tarafından gösterilirken birleşik ve katmerli yapılarda bu anlamlar, ekler arasında paylaşılır.
Uzun (1998a, s. 7) basit ve birleşik çekimli fiillerde -DI, -mIş ve -(I)yor ekleri ile aktarılanların aslında görünüş olduğunu; Göksel ve Kerslake (2005, s. 328-329) da -(I)yor ekinin asıl işlevinin görünüş bildirmek olduğunu söylemektedir. Uzun’a (1998b, s. 110) göre Türkçenin yerleşmiş dil bilgisinde birleşik ve katmerli zaman denilen çok ekli
71
görünümler, birçok konuya olduğu gibi görünüş konusuna da belirgin açılımlar getirir. Ek basit yapılarda tek başına birden çok işlevi yerine getirirken birleşik ve katmerli yapılarda ekin zaman mı yoksa görünüş mü bildirdiği çok net olarak görülebilmektedir. Bu durumda birleşik fiil çekimlerinde i- ek fiiline eklenerek oluşan “hikâye ve rivayet” kullanımlarının aslında görünüş olduğu söylenebilir mi? Yani okullarda birleşik zaman ya da birleşik kip, birleşik zaman kipi terimleri ile öğrettiğimiz kavramları “görünüş” kategorisini göz önüne alarak öğretmek daha iyi sonuçlar doğurabilir.
72
BÖLÜM 3
DİL VE ANLATIM DERSİ PROGRAMI VE KİP KONUSU
Kipler konusu lisede 9. ve 10. sınıf Dil ve Anlatım dersinde işlenmektedir. Müfredatta ve 9. ve 10. sınıf Dil ve Anlatım ders kitabında kipler konusunun sadece kip ekleri ve eklerin adları olarak yer aldığı görülür. Yani; kip eklerinin, zaman ekleri ile aynı olduğu anlatılmaktadır. Cümle veya metin içerisinde kip eki almış cümlelerin zamanını, kişisini buldurmaya yönelik etkinlik ve sorular ise çok azdır. Mevcut etkinliklerde kiplerin sadece isimlerine paralel anlamlar bulunmaktadır. Oysa kip eklerinin karşıladığı anlam her metin ve bağlamda farklılık kazanabilmektedir. Öğrencilerin sadece kip eklerinin adlarını öğrenmeleri nedeniyle kip, zaman, görünüş ve kiplik kavramlarının üzerinde durulmamaktadır.
3.1. Dokuzuncu Sınıf Dil ve Anlatım Dersinde Kip ve Zaman Konusu 3.1.1. Kazanımlar
2011’den bu yana uygulanan Dil ve Anlatım dersi programında 9. Sınıf 5. Ünite “Cümle Bilgisi”ni işlemekte ve bu tezde ele alınan konu “haber kipleri” ve “dilek - istek kipleri” adı altında geçmektedir. Üniteyi oluşturan konu başlıkları şunlardır:
Bildirdikleri kiplere göre cümleler:
1. Haber cümleleri
2. Dilek – istek cümleleri
3. Haber ve dilek kiplerinde soru
73
Dil ve Anlatım Dersi 9, 10, 11 ve 12. sınıflar Öğretim Programında yer alan bilgilere göre 9. sınıf 5. ünite Cümle Bilgisi’nin kazanımları aşağıdadır:
a. Haber Cümleleri
5. ünitenin 2. konusu “Bildirdikleri kiplere göre cümleler- Haber cümleleri, Dilek- İstek Cümleleri”dir (TTKB, 2011, s.27). Haber cümleleri konusunun kazanımları, etkinlik örnekleri ve kazanımlarla ilgili açıklamalar aşağıda verilmiştir:
“Gruplara ayrılan öğrenciler, seçilmiş metin ve metin parçalarını, kazanımlarda belirtilen hususları, etkinlik ve açıklamalarda dile getirilenlerden de yararlanarak incelerler. Haber cümlelerinin nerede, niçin ve nasıl kullanıldığı belirlenir. Haber cümlelerinde dilin hangi işlevde kullanıldığı tespit edilir.
1.Haber cümlelerinin işlevlerini belirler.
2.Haber cümlelerinde zamanının nasıl bildirildiğini açıklar.
3.Gündelik hayattaki olayları anlatmak üzere haber cümleleri kurarak kısa metinler yazar. Etkinlik Örnekleri:
Öğrenciler, haber cümlelerine hangi metinlerde daha çok yer verildiğini araştırırlar. - Öğrenciler iletişim tablosundan hareketle, dilin göndergesel işlevinin; heyecana bağlı işlev
ve alıcıyı harekete geçirme işlevlerinden farklılığını belirlerler.
- Öğrenciler, gündelik hayatta haber cümlelerinin nerede, ne zaman ve nasıl kullanıldığını araştırırlar (TTKB, 2011, s.27).
Bu kazanım ve etkinliklerle ilgili aşağıdaki açıklamalar yapılmıştır.
- Haber cümlelerinde dilin daha çok göndergesel işlevde kullanıldığı sezdirilir.
- Haber cümlelerinin mekân ve zamana da bağlı olarak bu göndergeler hakkında bilgi, düşünce, kanaat ve tavır bildirdiği; göndergelerin durum ve görünüşlerini belirttiği; haber cümlelerinde kavram, eşya, olay, kişi ve görünüş gibi hususların cümlenin göndergesi olduğu belirtilir.
- Haber cümlelerinde kelime ve kelime grupları yalnızca göndergesel işlevde kullanıldığında cümlenin anlamının nesnel olduğu; göndergesel işlevin heyecana bağlı işlevle zenginleştirilmesinin nesnel olanın kişisel değerlerle (öznel) anlatılmasını sağladığı açıklanır.
- Bir eylemin gerçekleştiğini, gerçekleşmekte olduğunu, gerçekleşeceğini bildiren cümlelerin bilgi vermek veya bir konuda bilgisinin olduğunu belirtmekle görevli oldukları açıklanır.
74
- Haber cümlelerinin bilgi ve haber aktarmak üzere düzenlendiği; alıcı durumundaki kişinin verilen haber ve bilgi karşısındaki tavrına göre cümlede bazı düzenlemelere ihtiyaç olduğu belirtilir.
- Dinleyicinin haberin doğruluğuna kanaat getirmesi için haberi pekiştiren söz ve söz gruplarının kullanıldığı söylenir.
- Göndericinin verdiği haberin dile getirdiği bilginin doğruluğunu yemin ifade eden sözlerle bildirebileceği açıklanır.
- Haber cümlelerinin dinleyicinin bilmediği bir hususu öğrettiğini veya dinleyenin bildiğinden söyleyenin de haberdar olduğunu ortaya koyduğu vurgulanır.
- İsim cümlelerinin de haber kipindeki cümleler gibi bilgi vermek üzere düzenlendiği
vurgulanır.” (TTKB, 2011, s. 27).
b. Dilek- İstek Cümleleri
“Dilek- İstek Cümleleri” konusunun kazanımları, etkinlik örnekleri ve kazanımlarla ilgili
açıklamaları aşağıdadır.
“Gruplara ayrılmış öğrenciler seçilmiş metin ve metin parçalarında dilek-istek cümlelerini belirlerler. Dilek- istek cümlelerinde dilin hangi işlevde kullanıldığı tespit edilir.
1.Dilek-istek cümlelerinin işlevlerini belirler. 2.Dilek istek cümlelerini kullanarak metin yazar.
Bu kazanımlarla ilgili aşağıdaki etkinlik örnekleri verilmiştir.
- Öğrenciler, dilek-istek cümlelerinde dilin hangi işlevlerle kullanıldığını araştırırlar. - Öğrenciler, farklı metinlerden seçilmiş konuyu kavratacak sayıda dilek-istek cümlesinde dil birliklerinin dil bilgisi ve anlam değerleri bakımından nasıl birleştiğini araştırırlar. - Öğrenciler “bari, keşke, n’olaydı” gibi sözlerin dilek cümlelerindeki görevlerini tartışırlar.” (TTKB, 2011, s.28).
Bu etkinlik ve kazanımlarla ilgili aşağıdaki açıklamalara verilmiştir.
Dilek-istek cümlelerinin işlevlerinin belirlenmesinde aşağıdaki hususlara dikkat edilir: - İstenilen, tasarlanan bir eylemi, eylemler hakkında bir niyet ve duyguyu ifade eden cümlelere dilek-istek cümleleri dendiği hatırlatılır.
- Dilek-istek cümlelerinin doğru ve yanlış olmalarına imkân bulunmayan cümleler olduğu, gerçekleşmesi mümkün olsun veya olmasın bir husus için duyulan özlemi ifade ettiği vurgulanır.
- İstek, emir, gereklilik, dilek-şart cümleleri üzerinde durulur” (TTKB, 2011, s.29).
MEB Ortaöğretim 9. Sınıf Dil ve Anlatım Ders kitabında kip, kip kategorileri ve kip işaretleyicileri ile ilgili herhangi bir açıklama ve tanım yapılmamıştır. Öğrencilerden metinlerde yer alan cümlelerdeki çekimli fiillerin kiplerini işlevsel bir yaklaşımla belirlemeleri istenmiştir. Ayrıca haber cümleleri kategorisinde hazırlık çalışmalarında
75
geçmiş, şimdi ve gelecek noktalarından oluşan bir doğru üzerinden öğrencilere “zaman” sözcüğünün ne ifade ettiği sorusu yöneltilmiştir (Demirel ve Kerimoğlu, 2015, s. 1279). Bu bölümden sonra “Haber ve Dilek Kiplerinde Soru” konusuna yer verilmiştir. Tezimiz soru cümlelerini kapsamadığı için ünitenin bu kazanımlarından bahsedilmeyecektir.
c. Metinde Kazandıkları Anlamlara göre Cümleler
“Metinde Kazandıkları Anlamlara Göre Cümleler” konusu için aşağıdaki kazanımlar, etkinlik örnekleri ve açıklamalar verilmiştir.
Öğrenci grupları, seçilen metin parçalarında kullanıldığı yere ve duruma göre cümlelerin kazandıkları anlam değerlerini araştırır.
Kazanımlar
1. Cümlenin metinde tamamlanan bir anlam birimi olduğunu fark eder.
2. Aynı düşüncenin farklı cümlelerle ifade edilebileceğini örnek vererek açıklar. 3. Yakın anlamlı cümleleri ayırır.
4. Bildirdiği duygu, düşünce ve kavramlara göre cümlelerin işlevlerini belirler. Etkinlik Örnekleri
- Betimleyici, açıklayıcı, öyküleyici, tartışmacı anlatımla yazılmış metinlerin her birinden seçilmiş cümleler verilir. Cümlelerin anlam özelliklerinin belirlenmesi istenir.
- Günlük bir gazetenin haber, sanat ve yorum yazıları cümlelerin anlam değerleri
bakımından incelenir.
- Birer sayfalık bilimsel, öğretici ve olay anlatan yazılarda cümleler anlamları bakımından incelenir ve anlamları bakımından karşılaştırılır.
- Tanım, karşılaştırma; nesnel, öznel ifade; doğrudan, dolaylı anlatım, betimleme vb. bildiren cümleler bulunur, bunların metne kazandırdığı anlam değerleri tartışılır.
Açıklamalar
- Kazanımın işlenişinde;
- Cümlelerin metin içinde anlam ve değer kazandıkları vurgulanır.
- Yalnız başına cümlenin anlamından söz etmenin yanılmaya sebep olabileceği sezdirilir. Ancak cümle düzeyinde de yapı-anlam kaynaşmasının varlığı hissettirilir.
- Sebep-sonuç, amaç, şart, açıklama, tanım, karşılaştırma, betimleme bildiren cümleler ile nesnel-öznel cümleler ve doğrudan–dolaylı anlatım cümleleri üzerinde durulur (TTKB 2011, s.30).
76
Bu konuda ders kitabında “küçümseme, öneri, öğüt, eleştiri, tasarı, varsayım, olasılık, sezgi, yakınma, hayıflanma, uyarma, güven, kanıksama, eşitlik, ön yargı” cümlelerine örnek verilmiştir (Demirel ve Kerimoğlu 2015, s. 1280). Bu anlamlar kiplik konusu ile ilgilidir ancak ne ders kitabı ne de programda “kiplik” bahsi geçmemektedir.
3.1.2. Dokuzuncu Sınıf MEB Dil ve Anlatım Ders Kitabında Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler Konusunun İşlenişi
Ders kitabı “Hazırlık, İnceleme, Anlama - Yorumlama ve Ölçme - Değerlendirme” bölümlerinden oluşmaktadır. Konunun hazırlık bölümünde bir zaman çizgisi verilmiş ve buradan hareketle “zaman” kelimesinin ne düşündürdüğü sorulmuştur.
Ardından bir görsel verilmiş ve görselin anlatılması istenmiştir. Bu anlatımdaki cümlelerde dilek-istek anlamının olup olmadığı sorulmuştur. Diğer soruda gazete haberlerinde hangi kipin kullanıldığı sorulmuştur.
Bu sorularda dikkat çeken nokta kip kavramının öğrenciler tarafından bilindiğinin kabul edilmiş olmasıdır. İkinci nokta ise “zaman kipi” ifadesidir. Bu ifadenin literatürde çok sık eleştirildiği ve doğru olmadığı tezin 2. bölümünde açıklanmıştır.
İnceleme bölümünde “Hayat (y. Faruk Nafiz Çamlıbel)” ve “Yorgun Savaşçı (y. Kemal Tahir)” metinleri verilmiş; sorulan sorularla kiplerin haber bildirme ve dilek-istek anlatma işlevleri sezdirilmeye çalışılmıştır.
Etkinliklerde “Hasta (y. Memduh Şevket Esendal) ve Kıskanç (y. Faruk Nafiz Çamlıbel)” metinlerinden haber cümlelerinin bulunması istenmiş, bu cümlelerin nesnellik ve öznellik açısından değerlendirilmesi istenmiştir.
Kıskanç adlı metinden çekimli fiillerin kiplerini ve kişi eklerini buldurmaya yönelik verilen tabloda kip ekleri (dilek-şart, haber kipi ekleri) ve şahıs ekleri istenmiştir. Burada sadece kiplerin şekilsel (morfolojik) unsurları üzerinde durulduğu göze çarpmaktadır. Kiplerin anlamları, eklerin cümledeki işlevleri üzerinde durulmamıştır ve burada kip ve zaman kavramlarının bir birinden ayrılmadığı ve birbirine karıştırıldığı görülmektedir.
77
Anlama - yorumlama bölümünde sorulan sorularla haber cümlelerinin dilin bilgi verme işlevinde olduğu, isimlerin ek fiile gelen çekim ekleri ile yüklem olduğu sezdirilmeye çalışılmıştır.
Anlama yorumlama bölümünde verilen diğer “bir olayı üç zamanda anlatma” etkinliğinde zaman kavramı anlatılmaya çalışmıştır. Buna göre zaman geçmiş, gelecek ve şimdi olarak üçe ayrılmış; bu ayrım “dün, bugün, yarın” ile verilmiştir.
Sonraki anlama yorumlama etkinliğinde haber cümlelerinde anlatılan bilgilerin doğru veya yanlışlığının sorgulanması istenmiş, anlatımı inandırıcı yapmak için nelere başvurulabileceği sorulmuştur.
1.1.1. Dokuzuncu Sınıf MEB Dil ve Anlatım Ders Kitabında Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler Konusunun İşlenişi
Bu kısımda da “Hazırlık, İnceleme, Anlama - Yorumlama ve Ölçme - Değerlendirme” bölümleri ile konu işlenmiştir.
Hazırlık bölümünde dilek ve istek bildiren cümleler kurulması istenmiş, bu cümlelerin kipi sorulmuştur. Ancak dilek-istek anlamı olan cümlenin kipi de dilek istek olacağından burada sorularla sezdirilmeye çalışanın dilek istek anlamı veren kip ekleri olduğu akla gelmektedir.
İnceleme bölümünde “Kadınlar arasında (y. Oktay Rifat Horozcu) metni verilmiştir. Daha ilk soruda terim yanlışlığı “dilek, istek, emir” bildiren cümlelerin “kip”inin sorulmasıyla dikkat çekmektedir. Diğer sorularla da dilek-istek-emir cümlelerinde zaman anlamının olmayacağı sezdirilmeye çalışılmıştır.
Diğer etkinlikte dilek, istek, emir kiplerin araştırılması ve sonuçların bir şema halinde sınıfa asılması istenmiştir. Fakat araştırmadan beklenen kip ekleri mi yoksa kip anlamları mı bundan bahsedilmemiştir. Dolayısıyla burada yine sadece şekilsel (morfolojik) bir bakış açısı görülmektedir.
Bir diğer etkinlikte dilek, istek, emir kiplerinin tasarlama kipleri olduğu sezdirilmek istenmiştir.
78
9. sınıf ders kitabında kiplerin haber kipleri ve dilek- istek kipleri olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. Kip eklerinin cümleye ve veya metne başka hangi anlamları (niyet, koşul, olasılık, tahmin, öneri, uyarı, yakınma vb.) kattığı üzerinde durulmamıştır. Ayrıca burada gereklilik kipi ve anlamı üzerinde de durulmadığı görülmektedir.
3.1.3. Dokuzuncu Sınıf Dil ve Anlatım Ders Kitabında “Metinde Kazandıkları Anlamlara Göre Cümleler” Konusunun İşlenişi
Hazırlık, inceleme, anlama yorumlama bölümlerinden oluşan bir planla ders işlenmiştir. Hazırlık bölümünde gazete haberlerinde haberin veriliş şeklindeki farklılıklar sorulmuştur. Bir görsel verilerek ifade ettiği anlam sorulmuştur. Diğer sorularda da metnin cümle veya bağlam içinde nasıl bir anlam kazandığı sorulmuştur.
İnceleme bölümünde “Düşünce Özgürlüğü (y. Sabahattin Eyüboğlu) ve Folklor ve Halk Edebiyatı (y. Eflatun Cem Güney)” metinlerinden hareketle yakın anlamlı cümleler, açıklama cümleleri, sebep-sonuç cümleleri sezdirilmeye, aynı anlamın farklı cümlelerle anlatılabileceği gösterilmeye çalışılmıştır.
İnceleme bölümündeki etkinlikler; verilen metinlerden öznel-nesnel cümleler, amaç-sonuç cümleleri, betimleme ve açıklama cümleleri, şart cümleleri, karşıt durum bildiren cümleler, doğrudan ve dolaylı anlatım cümleleri buldurulmak üzere düzenlenmiştir. Ayrıca küçümseme, öneri, öğüt, eleştiri, tasarı, varsayım, olasılık, sezgi, yakınma, hayıflanma, uyarma, güven, kanıksama, eşitlik, ön yargı bildiren cümlelere de örnekler verilmiştir. Burada neden bu örnek cümlelerin kip/kiplik bahsi altında işlenmediği sorusu akla gelmektedir.
1.2. Onuncu Sınıf Dil ve Anlatım Dersinde Kip ve Zaman Konusu
Tezimizin kapsamını oluşturan kipler ve geleneksel adı ile birleşik kipler 10. Sınıf dil ve anlatım programına Anlatım Türleri- Destansı Anlatım ve Emredici Anlatım konusu içinde işlenmektedir.
1.2.1. Kazanımlar
Destansı anlatım konusu içinde verilen kazanım ve açıklamalarda fiil veya kiplerin işlenişe dair bir madde yer almamaktadır.
79
Emredici Anlatım konusu içinde kazanımların açıklamalarında kip anlamları ile ilgili aşağıdaki maddelere yer verilmiştir.
Bu kazanımın işlenişinde;
- Emredici metinlerin dilin hangi işlevi çerçevesinde oluştuğu üzerinde durulur.
- Emredici anlatım türünde emir, telkin, öneri ifade eden kelime ve kelime gruplarının sık kullanıldığı üzerinde durulur.
- Emredici anlatım türünde çok kullanılan şahıs zamirleri ve çekim eklerine dikkat çekilir. - Emredici anlatım türlerinde çok kullanılan kipler ve bunların ifadeye kazandırdıkları
örneklerle gösterilir (TTKB, 2011, s. 54)
Fiil/fiilimsi konusu içinde verilen kazanım ve açıklamalar fiillerin cümle içindeki işlevi, fiil çatısı ve fiilimsiler ile ilgilidir. Kip ve zaman konusunda bir madde yer almamaktadır.
3.2.2. MEB 10. Sınıf Dil ve Anlatım Ders Kitabında Fiillerde Kip ve Zaman Konusunun İşlenişi
10. sınıf Dil ve Anlatım ders kitabında 3. ünite 4. konu Destansı (Epik) Anlatım – Emredici Anlatım – Fiil /Fiilimsi”dir. Bu konu ve ünite içinde kip ve kiplik konusu ile ilgili herhangi bir kazanıma yer verilmemiştir. Ancak ders kitabının bu ünite içindeki birçok yerinde kip, zaman, birleşik çekim ve bu biçimlerin isimleriyle ilgili etkinlik vardır.
Ders kitabı ve kazanımlar kip, kiplik, zaman ayrımını yapmamıştır. Kip ve zaman bahsi ile ilgili gelenekselleşen ve doğruluğu tartışılan “Zaman kipi” terimi kullanılmıştır. Kip ve kiplik anlamları ile ilgili etkinliklerde “bağlam” konusu göz ardı edilmiştir.
Kazanımlarda ek fiil ya da birleşik zamanlarla ilgili bir madde yer almamasına rağmen, MEB ders kitabında, Destansı (Epik) Anlatım/Fiilimsi konusunun işlenişinde “İnceleme - 10. Etkinlik”te “Basiret Sahnesi” adlı metinden ek fiil ve birleşik zamanlı fiillerin bulunması istenmiştir.
11. etkinlikte Forsa metninden birleşik zamanlı fiillerin bulunması ve bunlara isim verilmesi istenmiştir. Örnekle “alıyordu” fiili için “şimdiki zamanın hikâyesi” adı verilmiştir.
Ders kitabının geleneksel olarak kabul gören “hikâye ve rivayet birleşik zaman” terimini kullanarak ders işlediği görülmektedir.
80
“Emredici anlatım – fiiller” konusunda 3. Etkinlikte “Şeyh Edebali’nin Vasiyeti” metninden emir, telkin ve öneri ifade eden kelime ve kelime gruplarının bulunması ve bu cümlelerin metne kattığı anlamın sorgulanması istenmiştir. Bu etkinlik emir kipinin kiplik anlamlarına işaret etmektedir.
6.Etkinlikte “ÖSS Kılavuzu ve 1982 Anayasası” metinlerinden fiilleri, bu fiillerin kiplerini ve cümleye kattığı anlamı belirleyerek verilen tabloya yazılması istenmiş, cümlelerin emir, telkin, öneri anlamı taşımasında fiillerin bu kiplerle çekimlenmesinin nasıl bir etkisi olduğunu sorulmuştur. Bu etkinlik de kip ve kip anlamlarını öğretmeye yöneliktir.
8. etkinlikte reklam broşürlerinde kullanılan cümlelerin fiil kiplerinin özellikleri sorulmuş, bu cümlelerdeki emir ve telkin anlamlarına dikkat çekilmiştir.
9. etkinlikte “İnsan Hakları Evrensel Bildirgesindeki” kip ve şahıs eki almış fiillerin