Araştırmacıların kip türlerini belirlerlerken “zaman” kavramını esas aldıkları görülmektedir. Genelde, gelenekselleşen ve okullarda öğretilmeye devam edilen bilginin kaynağı niteliğindeki kip türleri ve sınıflamaları aşağıda verilmiştir.
Dizdaroğlu, kipleri “haber kipleri ve dilek kipleri” olarak ikiye ayırır. Haber kiplerini “-di’li geçmiş zaman, -miş’li geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zaman” şeklinde; dilek kiplerini “dilek-şart kipi, istek kipi, gereklilik kipi, emir kipi” şeklinde ayırmıştır (Dizdaroğlu, 1963, s. 8).
33
Hengirmen de kipleri ikiye ayırarak “Eylemde Kipler” başlığı altında “Bildirme kipleri ve İsteme kipleri” der. Bildirme kipleri; şimdiki zaman, belirli geçmiş zaman, belirsiz geçmiş zaman, gelecek zaman ve geniş zamandır. İsteme kipleri; istek kipi, dilek-koşul kipi, gereklilik kipi, emir kipidir (Hengirmen, 1998, s. 218).
Gencan da kipleri “1. Bildirme Kipleri, 2. Dilek kipleri” olarak ikiye ayırır. “Ekeylemler” başlığı altında da “yükseliyordu, geliyordu, döverdi, kesilecekti” gibi örnekler için “bileşik zamanlı eylemler” ifadesini kullanır (Gencan, 2007, s. 342, 403).
Ergin, “…bir kısım fiil şekilleri ortaya çıkan veya çıkacak olan bir hareketi bildirirler. Bu fiil şekillerine bildirme kipleri adını veriyoruz. Fiil şekillerinin diğer bir kısmı ise tasarlanan bir hareketi ifade ederler. Bunlara da tasarlama kipleri adını veriyoruz.” demektedir (Ergin, 2002, s. 289). Türkiye Türkçesinde emir, istek, gereklilik ve dilek-şart anlamlarına sahip olmak üzere dört farklı kip vardır (Ergin, 2002, s. 289; Bassarak, 1997, s. 32; Şahin, 2004, s. 385).
Zeynep Korkmaz da kipleri başlıca iki bölüme ayırır ve bunlara bildirme kipleri, tasarlama
kipleri adını verir. Bildirme kiplerinde beş, tasarlama kiplerinde dört olmak üzere dokuz
anlatım kalıbı ortaya koyar (2007, s. 583- 647).
Özdemir, Timurtaş ve Türkyılmaz da yukarıdaki genel kabullere uyarak kipleri önce bildirme ve tasarlama olmak üzere iki başlık altında incelerler (Özdemir, 1967, s. 177-203; Timurtaş, 1997, s. 248-249; Türkyılmaz, 1999, s. 8).
Koç, eylem kiplerini dokuza ayırır: Belirsiz geçmiş zaman, belirli geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman; istek, dilek-koşul, gereklilik, emir. Bunlardan belirsiz geçmiş zaman, belirli geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zamanı bildirme kipleri; istek, dilek-koşul, gereklilik ve emiri ise isteme kipleri olarak adlandırır (Koç, 1990, s. 235).
Yüksel’e göre, Türkçede üç farklı kip vardır: “haber, tasarlama ve buyruk.” Tasarlama adı altında istek, dilek-şart ve gereklilik kipleri bulunur ve tasarlama kiplerinde zaman anlamı yoktur (2006, s. 86-87). Benzer ise (2012, s. 108), buyruk, istek, gereklilik ve dilek-şart anlamlarına sahip olmak üzere dört kip olduğunu belirtir ve bu kiplerin öncelikli işlevinin zaman aktarmak olmasa da bunların belirsiz biçimde zaman anlamı taşıdığını söyler.
34
Ünal, Kononov’dan alıntı yaparak Türkiye Türkçesinde kipin beşli düzeni olduğunu söyler. Buna göre bu beşli düzenek şöyledir:
*Bildirme (İkincil bir kip olarak beş yalın zaman ile dört birincil ve yalın kip üzerine gelir.) *Dilek- koşul (-sA)
*Gereklilik (-mAlI) *İstek [(-y)A] * Buyrum
Kononov’un öngördüğü bu kip düzeneğinde ilk sıradaki kip gerçekte ikincil kiptir; diğerleri ise birincil kiplerdir ve Ergin’e göre (2002, s. 289) tasarlama kipleri; Banguoğlu’na göre (2004, s. 443) uyarı kipleri vb. isimler alır. Kendisi ise sekizli bir düzenek önermektedir:
Birincil Kipler: buyurum, istek, gereklilik, dilek-koşul
İkincil Kipler: bildirme, anlatma, söylenti, koşul (Kononov’dan aktaran Ünal, 2011, s.
308).
Buraya kadar belirtilen görüşlerde eylemlerin zaman anlamlarının da kip kavramı içinde değerlendirildiği görülmektedir. Bununla beraber tasarlama, dilek-şart ya da isteme kipi terimleri ile anlatılan kipler de zamandan ayrılmıştır. Ancak tasarlama, dilek-şart ya da isteme kiplerinin zaman anlamı taşıdığına dair de görüşler bulunmaktadır.
Korkmaz’a göre (2007, s. 647) tasarlama kipleri şekil gösteren belirli eklerle kurulur ve bu eklerde dolaylı da olsa belirsiz bir gelecek zaman anlamı vardır. Türkyılmaz’a göre de (1999, s. 10) emir, istek, şart ve gereklilik kiplerinde gelecek zaman işlevi, az da olsa bazı örneklerde geçmiş zaman işlevi işaretlenir.
Üstünova (2004, s. 680) dilek-şart, gereklilik, emir kipi olarak adlandırılan dilek kiplerinde, eklerin zaman kavramı göstermediğini; eklendikleri eyleme istek, koşul, gereklilik, emir ana başlıkları altında sitem, tehdit, öfke, küçümseme, zorunluluk, şaşkınlık, beklenmezlik, alay, sabırsızlık, dikkat çekme, önemseme, üsteleme vb. anlam özellikleri kattığını belirtir. Ayrıca tasarlama kiplerindeki zamanın net bir şekilde gelecek zamanı gösterdiğini de belirtir.
Tasarlama kipleri arasında şart eki olarak bilinen -(y)sA ekiyle ilgili özel bir durum vardır. Bu ek ile kurulan ve dilek anlamı taşıyan “Keşke gidebilsem” gibi örneklerin dışında çoğu zaman bu ek diğer kip eklerinden farklı olarak ana cümle yüklemi yapmaz; ana cümleye zarf görevinde bağlanan yapılar oluşturur. İşlev bakımından zarf fiil gibi davranırken yapısı bakımından diğer kip ekleri gibidir (Demir ve Yılmaz, 2003, s. 191).
35
Gelenekselleşen ikili kip düzeneği formülü dışında, kip türlerini belirleyen ve açıklayan araştırmacılar da vardır.
Bozkurt, diğer araştırmacılardan farklı olarak tasarlama kipi terimi yerine isteme kipleri demiş; bir ekin bir fiil tabanına eklenerek yapılan çekimlerini göstermek yerine, kiplerde kastedilen anlamların olduğu yapılara örnek vermiştir. “Koşsana, koşar mısın, koşar mısınız; koşun, gelin, kurtarın, koşsunlar, gelsinler” gibi örneklerin buyurgan bir tavır içinde söylenmek istenirse buyrum cümlesi kuracağını belirtmiştir. Yani eklere değil, kipe isim vermiştir (Bozkurt, 2010, s. 10, 11).
Konuşmacının tümcesinde belirttiği olay, iş, durum karşısındaki yaklaşımı ve öznel tutumu olarak değerlendiren Erguvanlı Taylan, dillerde sık rastlanan kip ayrımları olarak “istek, zorunluluk, niyet, tahmin, olgusallık” gibi kiplerden bahseder (1993, s. 162).
Üstünova (2004, s. 680) dilek-şart, gereklilik, emir kipi olarak adlandırılan dilek kiplerinde, eklerin zaman kavramı göstermediği eklendikleri eyleme istek, koşul, gereklilik, emir ana başlıkları altında sitem, tehdit, öfke, küçümseme, zorunluluk, şaşkınlık, beklenmezlik, alay, sabırsızlık, dikkat çekme, önemseme, üsteleme vb. anlam özellikleri kattığını belirtir. Ayrıca tasarlama kiplerindeki zamanın net bir şekilde gelecek zamanı gösterdiğini, tasarlama kipleriyle çekimlenmiş eylemlere hikâye ve rivayet ekleri de denilen ek eylemin geçmiş zaman ekleriyle, geçmiş zaman anlamı kazandırıldığını söyler.
Kiplerin zaman kategorisinin dışında kalan “emir, istek, gereklilik ve şart” anlamları için araştırmacıların farklı farklı sınıflandırmalar yaptığı ve her birinin başka bir terim kullandığı görülmektedir. Kip türleri için dilek kipleri, tasarlama kipleri, dilek-şart kipleri, isteme kipleri gibi terimler kullanıldığı görülmektedir. Aynı şeyi ifade eden bir kavram için literatürde bu kadar farkı adlandırmaların olması hangisinin doğru kabul edileceği ve kip kategorisinin hangi terimlerle öğretilmesi gerektiği ile ilgili soru işareti yaratmaktadır. Adı için ister dilek -şart, ister tasarlama ya da isteme, istek diyelim Türkçede emir, istek, gereklilik, dilek ve şart kipleri ve bunlardan daha fazlası vardır. Bunlardan emir hariç diğerleri belirli eklerle (-sA, mAlI, -A) yapılır. Bu ekler bağlama göre başka kipleri de işaretleyebilir.
36