Yol Bağımlılığının Oluşma Nedenleri

Yol bağımlılığının oluşma nedeni olarak kabul edilen üç farklı görüş vardır. Birincisi bir yolun başında rastlantısal olarak meydana gelen küçük bir olay uzun dönemde büyük, yarı kararlı kurumsal sonuçlar doğubilir. Özellikle piyasalar için düşünüldüğünde görünmez el kuralı yol bağımlılığının dünyasında geçerli değildir

43

(Liebowitz ve Margolis, 1999). İkincisi politik ve sosyal kurumların artan getirileri bu kurumların mekansal yollarını değiştirmelerinin önündeki bir engeldir. Üçüncüsü ise yol bağımlılığı evrimsel olarak biyolojik ve sosyal süreçlerin rastlantısal ve geri döndürülemez dinamik süreçleridir (Schwarts, 2004; David, 2000). Matematiksel olarak bu dinamik süreçlerin işleyişi sürecin rastgele veya deterministik olmasına göre değişmektedir. Rasgele yol bağımlılığı süreçleri (Polya-Urn Süreci, Markov Modelleri, geri dönüşümsüz dallanma süreci ve geri dönüşümlü ağ sistemleri vb.) genellikle olasılık teorisi ile açıklanmaktadır. Determistik olarak yol bağımlılığına neden olan faktörler yapısal mikro-düzey koşullar altında içsel teknolojik değişimler ve kurumsal değişimi ele alan modeller ile incelenebilir. Diğer yandan yol bağımlılığının oluşumu merkezi olmayan piyasa başarısızlıkları ile kilitlenme sonucu oluşan Pareto etkinsizliği ile de karakterize edilebilir (David, 2007). Aşağıda gelişen yol bağımlılığı biçimleri verilmiştir.

Tablo 47: Teknolojik ve Kurumsal Yol Bağımlılıkları

Ölçek Ekonomisi

Teknolojik Yol Bağımlılığı: Teknoloji değiştirme ve adapte olma

maliyeti Doğrudan ve Dolaylı Ağ Dışsallıkları

Öğrenme Beklentiler

(Bireysel veya Ortak Psikolojik ve Sosyal Eğilimler)

Kurumsal Yol Bağımlılığı: Bilişsel süreçler ve sosyal mekanizmaların işleyişi İşbirliği Etkileri

(Kurumlar ve Kurallar) Tamamlayıcı Etkiler

(Kurum içi veya kurumlararası belirlenen kurallar)

Artan getiriler ve positif dışsallıkların bir kaynağı olan kurumların tarihsel geçmişleri ekonomik kalkınma sürecinde yol bağımlılığı olarak ortaya çıkarmaktadır. Bölge düzeyinde kurumsal yol bağımlılığının etkileri önemlidir. Farklı bölgelerde farklı kurumsal rejimler geliştirmek daha sonra bu bölgelerin birbirleri ile olan

7 _{Sydow, J.; Schreyögg, G.; Koch,J. (2005) Organizational Paths: Path Dependency and Beyond,} Subtheme 1: Path Dependence and Creation Processes in the Emergence of Markets, Technologies and Institutions, 21st EGOS Colloquium, June 30 – July 2, 2005, Berlin, Germany, p. 7

44

etkileşimleri karşılıklı olarak güçlendirici bir kümelenme etkisi yaratır. Kurumsal yol bağımlılığı farklı bölgelerde farklı şekillerde oluşur. Bu yüzden kurumsal/ekonomik yol bağımlılığı olan finansal kurumlar aynı zamanda mekansal bağımlıdır (Martin ve Simmie, 2008). Aşağıdaki faktörler ölçeğe göre artan getiri sağladığı için yol bağımlılığı yaratmaktadır.

Tablo 5: Finans Merkezleri için Yol Bağımlılığı Yaratan Faktörler

Finansal sistem yapısı Politik ve finansal istikrar

Yabancı bankalar ve uluslararası

şirketlere sahip olma Kültür

Verilen global hizmetler (Yabancı yatırım portföylerini yönetmek, vb.)

Finansal kurumların coğrafik koordinatları Uluslararası doğrudan bağlantı sayısı

(Havaalanları, limanlar, hızlı tren vb.) ve ulaşım altyapısı

Müşterilere ve destekleyici sektörlere olan

yakınlık Bilgi ve teknoloji fonksiyonu (Finansal

ürün yeniliği, iletişim, nitelikli işgücü konsantrasyonu)

Mekansal imaj Güçlü ekonomik göstergeler (yüksek kişi başına düşen GSMH ile düşük

enflasyon)

Yol bağımlılığı için yapılan sınıflandırma ile yol bağımlılığının oluşma nedenleri daha iyi anlaşılabilmektedir. Liebowitz ve Margolis (1995) yol bağımlılığını üç seviyede derecelendirmiştir. Birinci dereceden yol bağımlılığının olduğu durumlarda bilgi tam etkindir ve bugünkü alınan kararlarda başlangıç koşulları etkili olmasına rağmen herhangi bir etkinsizlik ortaya çıkmamaktadır. İkinci dereceden yol bağımlılığında ortamdaki bilgi tam etkin olmamaktadır. Geçmişte etkin gibi görünen seçimler bugün etkin olmayabilir. Fakat seçilecek yoldan daha iyi alternatiflerin olabileceği seçim esnasında anlaşılamamaktadır ya da bazı alternatif yollar daha sonra farkına varılabilir. Yapılan hataların etkileri uzun süre devamlılık gösterir. Üçüncü derece yol bağımlılığında ise başlangıç koşullarına hassasiyeti yüksek olan çıktılar etkin olmalarına rağmen başarısız olma ihtimalleri yüksektir ve seçilen yolların değiştirilmeleri oldukça maliyetlidir. Üçüncü dereceden yol bağımlılığında başlangıç koşullarına duyarlı etkin olmayan çıktılar bulunmakta fakat

45

yapılan hatalar düzeltilebilmektedir. Aşağıdaki Tablo’da yol bağımlılığının dereceleri sınıflandırılmıştır.

Tablo 68: Yol Bağımlılığının Dereceleri

David 1985 Tarihsel Kaza

Herhangi bir faaliyetin olası çıktılarını

etkileyecek etmenlerin umulmayan olaylar (etkin olmayan teknolojik standartların oluşması ve ısrarla sürüdürülmesi) 3. Dereceden Yol Bağımlılığı

Arthur 1989 Tarihsel Olaylar ve Kilitlenme

Artan getirinin görüldüğü yerde de potansiyel yol etkinsizliği görülebilir 3. Dereceden Yol Bağımlılığı Cowan 1991 Bilginin Önemi, Deneyim, Kilitlenme

Teknoloji seçimindeki her deney istenmeyen kilitlenmeleri önler. 3. Dereceden Yol Bağımlılığı Mokyr 1991 Durumsallık ve Yol Bağımlılığı arasındaki ilişki

Meydana gelen hataları sunan örnekler . 2. Dereceden Yol Bağımlılığı Roland 1991 Kümelenme Etkisinin kurumsal değişim üzerindeki etkisi

Yeni kurumlar evrilirken mevcut kurumsal formları taklit etmeli midir?

1. Dereceden Yol

Bağımlılığı

Birinci ve ikinci dereceden yol bağımlılığı uygun alternatifler ve durum bilgisi ile geliştirilemez. Üçüncü derece yol bağımlılığı ise yolların geliştirilmesi için uygundur ve neoklasik modelin etkinlik gerektiren rasyonel davranış ve tahmin edilebilir çıktılar ortaya çıkarması ile çelişmektedir. Çıktılar başlangıç koşulları ya da beklenen alternatif çıktılar ile tahmin edilemez (Liebowitz ve Margolis, 1995).