YOKLAMA

Yoklamak fiiliden gelen yoklamanın sözlük anlamı, bir topluluğu oluĢturan birimlerin, belli bir zaman ve yerde bulunup bulunmadığını anlamak için yapılan sayma iĢlemidir. Genel bir anlama yönelik olan bu tanımlanmanın dıĢında, yoklamanın Türk Dil Kurumu‘nca yapılan vergisel açıdan tanımı¹⁹ : ―Vergi yöntemi yasasının kapsamına giren ve vergi yasalarının yükümlü olarak tanımladığı kiĢilere iliĢkin yükümlülükle ilgili özdeksel olayları ve konuları araĢtırarak saptama.‖

Ģeklindedir.

Vergi Usul Kanunu‘nda düzenlenen denetim yollarından ilki ve uygulama alanı bakımından en basiti olan (Tekin ve Çelikkaya, 2014: 121) yoklama, ilgili kanunun 127‘inci maddesinde yer almaktadır. Buna göre yoklama ile mükellefleri ve mükellefiyetle ilgili maddi olayları, kayıtları ve mevzuları araĢtırmak ve tespit etmek amaçlanmaktadır. Her ne kadar tanımlama için kanun maddesinden yararlanılsa da asıl itibarıyla kanunda yoklamadaki maksat belirtilmiĢtir. Üst düzey bir araĢtırma niteliğinde olmayan yoklama kısa bir süre zarfında, çok sayıda yükümlüye ulaĢma olanağı sağlar. Ayrıca çok ayrıntılı teknik bilgiye ihtiyaç duyulmaması nedeniyle yoklama, uygulama bakımından yoğunlaĢılması gereken bir denetim türü olarak önem taĢımaktadır (Akdoğan, 2014: 106). Yoklama diğer denetim türü olan vergi incelemesi ile karĢılaĢtırıldığında, yoklama ile mükellefin maddi yükümlülüklerinin

19http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.59629d66385562.7676686 2. (09.07.2017).

yerine getirip getirmediği saptanırken, vergi incelemesi ile vergilerin doğruluğu tespit edilmektedir. Mali olguların Ģekli yapısı üzerinde yoğunlaĢan yoklamayı, vergi incelemesinden ayıran temel unsur budur (ġenyüz vd. 2016: 149).

2.1.1.Yoklamanın Kapsamı

213 Sayılı VUK‘un 127‘nci maddesinde yoklamanın kapsamı mükellef ve mükellefiyetle ilgili maddi olaylar, kayıtlar ve konular olarak belirtilmiĢtir. 1961 yılında 213 Sayılı VUK yürürlüğe girmeden önce 5432 Sayılı Vergi Usul Kanunu‘nda²⁰ maddi olay ve mevzulara ek olarak ―kayıtlar‖ ibaresi yoklama kapsamında yer almamaktaydı. Yoklamaya iliĢkin kapsam, 1961 yılında 213 Sayılı kanunun yürürlüğe girmesi ile böylece geniĢletilmiĢtir (Tekin ve Çelikkaya, 2014:

122) .

213239 Sayılı Kanun‘un 12‘inci maddesi (11.11.1985 tarih ve 18955 sayılı Resmi Gazete);

213 sayılı Vergi Usul Kanununun 127 nci maddesi aĢağıdaki Ģekilde değiĢtirilmiĢtir.

Madde 127.— Yoklamadan maksat, mükellefleri ve mükellefiyetle ilgili maddî olayları, kayıtları ve mevzuları araĢtırmak ve tespit etmektir. Yoklamaya yetkili memurlar, ayrıca vergi kanunlarının uygulanması ile ilgili olarak: a) Maliye ve Gümrük Bakanlığınca belirlenmiĢ usuller dâhilinde özel yetki verilmiĢ olmak kaydıyla günlük hâsılatı tespit etmek, b) 3100 Sayılı Kanun kapsamına girip ödeme kaydedici cihaz kullanmak mecburiyetinde olanların bu mecburiyete uyup uymadıklarını, bu cihazları belli edilmiĢ esaslara göre kullanıp kullanmadıklarını ve günlük hâsılatı tespit etmek, c) Günü gününe kayıt yapılması zorunlu defterlerin iĢ yerlerinde bulundurulup bulundurulmadığına tasdikli olup olmadığım usulüne göre kayıt yapılıp yapılmadığım, vergi kanunları uyarınca düzenlenmesi icap eden belgelerin usulüne göre düzenlenip düzenlenmediği ile kullanılıp kullanılmadığını, faturasız mal bulunup bulunmadığını, levha asma veya kullanma mecburiyetine uyulup uyulmadığını tespit etmek, kanunî defter ve belgeler dıĢında kalan ve vergi kaybının bulunduğuna emare teĢkil eden defter, belge ve delillerin tespit edilmesi halinde bunları almak, d) Nakil vasıtalarını, Maliye ve Gümrük Bakanlığının belirliyeceği özel iĢaretle durdurmak ve taĢıtta bulundurulması icap eden taĢıt pulu, yolcu listesi, fatura veya sevk irsaliyesi, yolcu bileti ile taĢıma irsaliyelerinin muhtevası ile taĢınan yolcu ve malların miktar ve mahiyetlerini ölçmek, tartmak, saymak suretiyle tespit etmek, e) TaĢıma irsaliyesi, sevk irsaliyesi ve faturanın taĢıtta bulunmaması halinde bu belgelerin ibrazına kadar nakil vasıtalarını trafikten alıkoymak, taĢınan malın sahibi belli değilse tespitine kadar malı bekletmek ve muhafaza altına almak, (Beklemeye ve muhafazaya alınan malların bozulmaya ve çürümeye maruz mallar olması halinde derhal, diğer mallar ise üç ay sonra Maliye ve Gümrük Bakanlığının belli edeceği esaslar dahilinde tasfiye olunur.)

Yetkisini haizdirler. Yukarıda sayılan yetkilerin hangilerinin ne Ģekilde ve hangi hallerde kullanılacağını belirlemeye, yoklamaya yetkili olanların bu husustaki görev ve yetkilerini sınırlamaya Maliye ve Gümrük Bakanlığı yetkilidir. Yoklama ve denetimde görevli memurların görevlerini ifa sırasında, güvenliklerinin sağlanmasına iliĢkin esaslar Bakanlar Kurulunca belirlenir.

kontrolü gibi maddi kontroller de yoklama kapsamına alınmıĢtır (Demirdağ, 1992:

2). Buna göre artık yalnız maddi olaylar, kayıtlar ve konuların tespiti suretiyle değil, aynı zamanda yoklamaya yetkili olan kimseler tarafından yapılacak fiziki kontroller (Arslan, 2016:269) ile de yoklama yapılabilecektir.

Yoklamanın kapsamına yer verilen VUK‘un 127‘nci maddesinde yer alan yoklama iĢlemleri aĢağıdaki gibidir;

a) Maliye ve Gümrük Bakanlığı²²‘nca bel rlenm Ģ usuller dâh l nde özel yetk ver lm Ģ olmak kaydıyla günlük hasılatı tespit etmek,

b) 3100 Sayılı Kanun kapsamına g r p ödeme kayded c c haz kullanmak mecbur yet nde olanların bu mecbur yete uyup uymadıklarını, bu c hazları bell ed lm Ģ esaslara göre kullanıp kullanmadıklarını ve günlük hasılatı tesp t etmek,

c) Günü gününe kayıt yapılması zorunlu defterler n Ģ yerler nde bulundurulup bulundurulmadığını, tasdikli olup olmadığını usulüne göre kayıt yapılıp yapılmadığını, vergi kanunları uyarınca düzenlenmesi icap eden belgelerin usulüne göre düzenlenip düzenlenmediği ile kullanılıp kullanılmadığını, faturasız mal bulunup bulunmadığını, levha asma veya kullanma mecburiyetine uyulup uyulmadığını tespit etmek, kanuni defter ve belgeler dıĢında kalan ve vergi kaybının bulunduğuna emare teĢkil eden defter, belge ve delillerin tespit edilmesi halinde bunları almak,

d) Nakil vasıtalarını, Maliye ve Gümrük Bakanlığının belirleyeceği özel iĢaretle durdurmak ve taĢıtta bulundurulması icap eden taĢıt pulu, yolcu listesi, fatura veya sevk irsaliyesi, yolcu bileti ile taĢıma irsaliyelerinin muhtevası ile taĢınan yolcu ve malların miktar ve mahiyetlerini ölçmek, tartmak, saymak suretiyle tespit etmek,

e) TaĢıma irsaliyesi, sevk irsaliyesi ve faturanın taĢıtta bulunmaması, halinde bu belgelerin ibrazına kadar nakil vasıtalarını trafikten alıkoymak, taĢınan malın sahibi belli değilse tespitine kadar malı bekletmek ve muhafaza altına almak,

22 13.12.1983 tarihli ve 178 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Gümrük ve Tekel Bakanlığı ile Maliye Bakanlığı, Maliye ve Gümrük Bakanlığı Ģeklinde birleĢtirilmiĢtir. Bu yapı 02.07.1993 tarihli ve 485 sayılı

―Gümrük Bakanlığının TeĢkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname‖ ile BaĢbakanlığa bağlı müstakil bir ―Bakanlık‖ olarak yeniden teĢkilatlanana kadar devam etmiĢtir (https://www.gtb.gov.tr/kurumsal/hakkimizda/tarihce) (15.10.2017).

(Beklemeye ve muhafazaya alınan malların bozulmaya ve çürümeye maruz mallar olması halinde derhal, diğer mallar ise üç ay sonra Maliye ve Gümrük Bakanlığının belli edeceği esaslar dahilinde tasfiye olunur.)

Yoklama memurları yukarıda sayılan yoklama iĢlemlerini yapmaya yetkilidirler. Bu yetkilerin hangilerinin, nasıl kullanılacağı hususunda ise Maliye ve Gümrük Bakanlığı yetkilidir.

Yoklama, vergi kayıp ve kaçakların önlenmesi açısından önemli bir denetim yöntemi olduğu söylenebilir. Nitekim vergi denetimi yoklama ile baĢlamaktadır (Bakır, 2009:51) ġöyle ki mükellefiyetle ilgili maddi olay, konu ve kayıtların araĢtırıldığı yoklama neticesinde eğer vergi kaybının oluĢtuğu tespit edilirse vergi incelemesi yapılması hususunda tutanak tutulmaktadır.

Etkin bir yoklama yapılması ile vergi ve kaçakları önlenebilir. Ciddi bir planlama ile yoklamada etkinliğin sağlanabilmesi mümkündür. Yoklama böyle bir amaca hizmet etmek dıĢında özensiz bir Ģekilde yapıldığı takdirde yoklama amacına ulaĢamadığı gibi mükelleflerin tepkilerine de neden olmaktadır (Katkat, 2007: 183).

2.1.2.Yoklamaya Yetkili Olanlar

VUK‘ un 128‘inci maddesine göre yoklamaya yetkili olanlar Ģu Ģekildedir;

a)Vergi dairesi müdürleri, b)Yoklama memurları,

c)Yetkili makamlar tarafından yoklama iĢi ile görevlendirilenler, d)Vergi incelemesine yetkili olanlar,

e)Gelir uzmanlarıdır²³.

Yukarı belirtilenlerin dıĢında VUK‘un ―Ġdarenin yardımı‖ baĢlıklı 7‘nci maddesine göre bilumum mülkiye amirleri, emniyet amir ve amir ve memurları, belediye baĢkanları, köy muhtarları ve kamu müesseseleri vergi kanunlarının

23 5.5.2005 tarihinde yürürlüğe giren 5345 Sayılı Kanunun 34.maddesi ile 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu‘na eklenmiĢtir.

uygulanmasında uygulama ile ilgili memurlara ve komisyonlara ellerindeki bütün imkanlarla kolaylık göstermeye ve yardımda bulunmaya mecburdurlar. Bu kiĢiler yoklama için her türlü yardımı sağlamak zorunda olup bizzat kendileri yoklama yapamamaktadırlar.

2.1.3.Yoklama Süreci ve Usulü

Yoklama baĢlamadan önce, yoklama memuru, yoklamaya yetkili olduğunu gösteren fotoğraflı resmi bir belgeyi kendilerine sorulmasa dahi nezdinde yoklama yapılan kimseye göstermek zorundadırlar. Ancak toplu yoklama yapılması durumunda kolbaĢının belgeyi ibraz etmesi yeterlidir.

Yoklama için herhangi bir zaman kıstı yoktur. VUK‘un 130‘uncu maddesinde yoklamanın her zaman yapılabileceği belirtilmiĢtir. Yoklamadan önce mükellefe haber verilmez. Gerekli araĢtırma, tespit veyahut kontrol yapıldıktan sonra yoklama neticesi, tutanak mahiyetinde olan yoklama fiĢine geçirilir. Bu fiĢler yoklama yerinde iki nüsha tanzim olunarak tarihlenir, nezdinde yoklama yapılan veya yetkili adamı bulunursa bu kimselere imzalatılır; bunlar bulunmaz veya imzadan çekinirlerse bu durum fiĢe yazılır ve yoklama fiĢi polis, jandarma, muhtar veya ihtiyar meclisi üyelerinden birine imzalatılır. Yoklama fiĢlerinin birinci nüshası yoklaması yapılan Ģahıs veya yetkili adamına bırakılır. Bunlar bulunmazsa mükellefin bilinen adresine 7 gün içinde posta ile gönderilir.

Vergi karnesi alanlar hakkında yapılan yoklamalar ayrıca bu karneye iĢaret olunur. Yoklama fiĢlerinin ikinci nüshaları vergi dairesine tevdi olunur.


Yoklama, yoklamanın yapıldığı sırada bulunması gerekenlerin olup olmadığına yönelik yapılan bir tespit olduğundan, iĢçi sayısı, iĢçi ücreti gibi sadece yoklama yapıldığı andaki bilgiler değerlendirilmektedir (Saban, 2006: 186).

2015 yılında 6637 Sayılı Kanunu‘nun 6‘ncı maddesi ile Vergi Usul Kanunu‘nda yapılan değiĢiklikte elektronik yoklama yürürlüğe girmiĢtir. Buna göre, yoklama fiĢi ile aynı mahiyette olan, elektronik ortamda düzenlenen ―yoklama fiĢi‖

ile de kayıt altına alınabilir. Elektronik ortamda düzenlenen yoklama fiĢi, nezdinde yoklama yapılan veya yetkilisi tarafından elektronik imza araçlarıyla imzalanır.

Yoklama fiĢinin elektronik imza araçlarıyla imzalanmaması durumunda yoklama fiĢini temsil eden ve yoklama fiĢ muhteviyatının değiĢtirilemeyeceğini güvence altına alan benzersiz bir kodun üzerine yazıldığı bir form imzalanır.

Elektronik Yoklama Sistemi ile klasik yoklama anlayıĢından farklı olarak, yoklama ve denetim faaliyetleri mobil cihazlar²⁴ ile yerine getirilmekte ve 3G teknolojisinin sunduğu mobilite ile mükellefin her türlü uyumsuzluk durumlarına hızlı ve etkili bir Ģekilde müdahale imkânı sağlanabilmektedir (Gelir Ġdare BaĢkanlığı, 2017: 104).

Bireysel yapılan yoklamaların yanı sıra toplu yoklamalar da yapılmaktadır.

Toplu yoklamalar, kayıt dıĢı yükümlülerin tespit edilmesi, muhtasar beyanname verenlerin beyanlarının personel sayısı ve ödenen ücret yönünden doğruluğunu araĢtırmak, basit usulde vergilendirilenlerin gerekli koĢulları taĢıyıp taĢımadıklarını tespit etmek ve benzeri konularda yapılır (Yener, 2009: 14).

2.1.4.Yaygın ve Yoğun Vergi Denetimi

Yaygın ve yoğun vergi denetim, vergi suçu oluĢturacak fiillerin anında tespiti ve cezasının kesilmesi esasına dayanan maddi bir denetim Ģeklidir (Tekin ve Çelikkaya, 2015: 131;Yurteri, 2012: 263). Yaygın ve yoğun vergi denetimi, yoklamaya yetkili olanlarca 1981 yılından itibaren uygulanmaya baĢlanmıĢ ve 1985 yılında Katma Değer Kanunu‘nun yürürlüğe girmesi ile birlikte sürekli hale gelmiĢtir (Tekin ve Çelikkaya, 2015: 131-132).

VUK‘ ta, yaygın ve yoğun vergi denetimine yoklamadan ayrı bir Ģekilde yer verilmemiĢ olup yoklama kapsamının ele alındığı 127‘inci maddenin a, b, c ve d bentlerinde yaygın ve yoğun vergi denetimine yer verilmiĢtir.

Yoklama ile yaygın ve yoğun vergi denetiminin VUK‘un aynı maddesinde ele alınması dolayısıyla iki kavram arasındaki farklılığa değinmek yararlı olacaktır.

Yaygın ve yoğun vergi denetiminde genellikle vergi kanunlarına uyum denetlenirken, yoklamada daha çok mükellefiyetle ilgili hususlar tespit edilmektedir

24 Cihaz sayısı 2016 yılında 4.000‘ e ulaĢmıĢtır (GĠB, 2017: 104).

(Tekin ve Çelikkaya, 2015:133).

Yaygın ve yoğun vergi denetimi ile mükellefler belge düzenine uymaya zorlanarak (Yurteri, 2012: 264), mükellefler nezdinde belge düzeninin yerleĢmesine yardımcı olacaktır. Belge düzeninin sağlanması ile vergi incelemeleri de daha sağlıklı yapılır hale gelecektir.