Hytaý gadymy medeniýetiň ojaklarynyň biridir. Gadymy Hytaý-da bäş sany beýik açyşlaryň – kompasyň, däriniň, farforyň, kitabyň, kitaby çap etmegiň oýlanyp tapylmagy munuň şeýledigine şaýatlyk edýär. Emma ХIХ–ХХ asyrlarda ýurduň ykdysady ösüşi düýpli haýal
lady. Bu döwürde senagatyň ösüşi boýunça Hytaý dünýä boýunça iň yzdaky orunlarda durýardy. Ykdysadyýet tutuşlaýyn diýen ýaly çök-günlik ýagdaýyndady. Ilatyň agramly bölegi garyplykda ýaşaýardy, adam ömrüniň ortaça dowamlylygy 35 ýaşa barabardy. 1949njy ýyla çenli Hytaý yzagalak, ýarym feodal, ýarym kolonial ýurt hasaplanyl
ýardy.
1949njy ýylyň 1nji oktýabrynda Hytaý Halk Respublikasy (HHR) gurlup, sosialistik ösüş ýoly yglan edildi. Hytaý Halk Respub
likasyny dörediji Mao Sze Dun ýolbaşçylyk eden ýyllarynda birnäçe özgertmeleri durmuşa geçirdi. Olaryň ilkinjisi «Uly böküş» syýasa
tydyr. Ol syýasatyň netijesinde gysga wagtyň içinde ösen döwlet leriň hataryna deňleşmek, jemi içerki önümiň möçberi boýunça ABŞdan öňe geçmek bellenildi. Belli bir öňe gidişlikleriň bolandygyna gara-mazdan bu özgertme garaşylýan netijäni bermedi.
1970nji ýyllarda «Medeni rewolýusiýa» diýlip atlandyrylan öz-gertme durmuşa geçirilip başlandy. Bu özöz-gertme hem garaşylan
netijä-ni bermedi. Ozalky SSSR bilen ykdysady gatnaşyklarynyň bozulmagy netijesinde, tehniki, tehnologiki, maliýe goldawlarynyň kesilmegine, beýleki sosialistik ýurtlar bilen gatnaşyklaryň ýaramazlaşmagyna ge-tirdi. Ýurduň yzagalaklygy, ykdysady ýagdaýy barha çylşyrymly ýag-daýa düşdi. Hytaýda sosializm gurluşygy petige diredi.
1976njy ýylda Mao Sze Dun aradan çykýar. Ondan soň häki-miýet başyna Den Sýaopin geçýär. 1978nji ýyl hytaý özgertmeleriniň başlanan ýyly hökmünde taryha girýär. Den Sýaopin hytaý özgert
meleriniň atasy hasaplanylýar. 1979njy ýylda HHRde ilkinji döwlet meýilnamalary ýerine ýetirilýär. Şol ýyllarda Den Sýaopin özüniň taryha giren sözüni aýdýar. Soňlugy bilen ykdysadyýeti ösdürmegiň esasy şygarlarynyň birine öwrülen ol sözlerde şeýle diýilýär: «Bizi pişigiň akdygy ýada garadygy gyzyklandyrmaýar. Esasy zat pişigiň syçan tutup bilijiligidir».
Özgertmeler özüniň netijesini tizden berip başlady. Jemi içer-ki önüm çalt depginler bilen ösüp başlady. 1979–2006njy ýyllar aralygynda jemi içerki önümiň ýyllyk ösüşi ortaça 9,6%e barabar boldy. Munuň özi her 7,5 ýyldan jemi içerki önümiň iki esse ösýän-digini aňladýardy.
Jemi içerki önümi 2 esse ýokarlandyrmak baradaky sepgit wagtyndan öň, ýagny 1984nji ýylda ýerine ýetirildi. 2020nji ýyla çenli jemi içerki önümi 6 esse ýokarlandyrmak baradaky meýil-nama 2010njy ýylda wagtyndan öň ýerine ýetirildi. 2007nji ýyl-da Hytaýyň jemi içerki önüminiň möçberi 24,7 trillion ýuana deň boldy. Walýuta kursy boýunça (1dollar = 8,06 ýuan) 3,37 trillion dol lara, satyn alyş paritet boýunça hasaplanyňda 10,1 trillion dol
lara barabar bolup, bu görkeziji boýunça dünýäde ABŞdan soň 2nji orna geçmegi başardy. Jemi içerki önümiň adam başyna düşüşi dollara hasabynda 1700 dollara, satyn alyjylyk paritet boýunça hasaplanyňda 7740 dollara barabar boldy. 2020nji ýyla çenli jemi içerki önümiň adam başyna düşüşini 3000 dollara ýetirmek göz öňünde tutulýar.
HHR 2001nji Bütindünýä söwda guramasyna kabul edilmegi ykdysadyýetiň, aýratynda eksportyň çalt depginler bilen ösmegine
mümkinçilik berdi. Ol pursatdan başlap ykdysadyýetiň ortaça ösüş derejesi 13%e, eksportyň artyşy ortaça 10%e barabar boldy.
Häzirki wagtda Hytaýyň ykdysady ösüşdäki «gudraty» dünýä ta-rapyndan ykrar edildi. Dünýäniň syýasatçylary, ykdysatçylary hytaý özgertmeleriniň aýratynlygy, olary öwrenmek, ösüp gelýän we ykdy-sadyýeti geçiş häsiýetli ýurtlarda ornaşdyrmak barada çykyş edip başladylar.
Halkara bilermenler hytaý özgertmeleriniň netijeli bolmagyna aşakda getirilen 5 sany sebäbiň täsir edýändigini belleýärler.
Birinji sebäbi – ykdysadyýeti sazlaşdyrmakda, özgertmeleri durmuşa geçirmekde netijeli döwlet dolandyryşynyň bolmaklygydyr.
Hytaý özgertmeleriniň nazaryýeti «toplumlaýyn makroykdysady görkezijileriň esasynda gözegçiligi ýola goýmak we ähli ykdysady mümkinçilikleri herekete getirmekden» ybaratdyr. Netijede, hytaý ýolbaşçylary ýuwaşýuwaşdan bazar ykdysadyýetine ýakynlaşyp başladylar. Olar bazar institutlaryny, bäsleşigi, hususy eýeçiligi döret-mek we goldamak bilen bir hatarda döwlet kärhanalarynyň moderni
zasiýalaşdyrmak işlerini hem alyp bardylar.
Özboluşly bazar ykdysadyýetini emele getirmek döwurleýin esasda amala aşyryldy. Bu iş häzir hem dowam edýär. Ozalky döwletiň gönüdengöni dolandyrmasy gytaklaýyn dolandyrma usuly bilen çalşyryldy. Meýilnamalaryň ýerine ýetirilişi administratiw esas-da dälde, bazar gatnaşyklarynyň höweslendirmek, golesas-damak, masla-hat bermek ýaly usullary bilen çalşyryldy.
Ikinji sebäbi – işçi güýjüniň ýeterlik bolmagy, onuň hil dereje
siniň yzygiderli kämilleşdirilmegi we ýokary bolmadyk zähmet hak
larydyr. Işçi güýjüniň artykmaçlyk edýän sebitlerinden ýetmezçi-lik edýän ýerlere geçirilmegi, jemi içerki önümiň sebitler boýunça gyradeňräk ösmegine mümkinçilik berdi.
Üçünji sebäbi – süýşürintgileriň we maýa goýumlaryň ýokary derejede toplanmagydyr. Bu ýagdaý ýerli we daşary ýurt maýa go
ýumlaryny, ilkinji nobatda, ýokary tehnologiýaly, eksporta nazar lan
ýan önümçiliklere goýmaga mümkinçilik berdi. Hytaýly hünärmen
leriň baha bermeklerine görä, ýurtda toplanan süýşürintgileriň we
daşary ýurt maýa goýumlaryň möçberi jemi içerki önümiň 30%den ýokarydyr. Bu ýagdaý dünýä ýurtlary boýunça alanyňda ýokary gör-keziji hasaplanylýar.
Dördünji sebäbi – ykdysadyýetiň açyklyk deresiniň ýokarlan-magydyr. Daşary ýurt maýasy üçin amatly şertleriň döredilmegi, ykdysadyýetiň eksporta nazarlanmagy, daşary ýurt tehnologiýasynyň işjeň çekilmegi, söwda päsgelçilikleriň aradan aýrylmagy hytaý ykdy-sady özgertmeleriniň esasy ugurlarynyň biridir.
Bäşinji sebäbi – geografiki taýdan amatly ýerleşmegidir. Hyta
ýyň gazanan ykdysady üstünliklerinde onuň meýdanynyň amatly ýerleş megi ähmiýetli orny eýeleýär. Ýuwaş ummana göni çykalga
synyň bolmaklygy, meýdanynyň ululygy (dünýäde 3nji orun), tebi-gy baýlyklaryň köpdürlüligi, olaryň dünýä ähmiýetli gorlarynyň bol-maklygy ykdysady ösüşin sebäpleriniň biri bolup çykyş edýär.
6.2. Hytaý özgertmeleriniň umumy meýilleri