• Sonuç bulunamadı

Türkmenistanyň ykdysady modeliniň ýörelgeleri

Belgede Dünýä ykdysadyýetiniň (sayfa 140-145)

Türkmen ykdysady­durmuş modeliniň emele gelmegi ykdysadyýetimiziň geçiş döwri bilen şertlendirilendir. Ykdysadyýe-timizi tapgyrlaýyn bazar gatnaşyklaryna geçirmek bu modeliň aýratynlygydyr. Geçiş döwründe halkyň durmuş­medeni ýagdaýyny gorap saklamak, ony ösen döwletleriň hataryna çykarmak bu modeliň häsiýetli taraplarynyň biridir. Geçiş döwründe emele gelen bu model birnäçe ýörelgelere esaslanýar. Ol ýörelgeler aşakdakylardan yba-ratdyr:

– Agalyk etmek hukugynyň ýörelgesi. Bu ýorelge jemgyýetimiz-de diňe kanunçykyk­hukuk esaslaryň agalyk edýänligini aňladýar.

Kämil jemgyýetçilik, ykdysady kanunlaryň kabul edilmegi we olaryň ýerine ýetirilmegi ýörelgäniň esasy mazmunyny düzýär.

– Ählumumy we adalatly abadançylyk üçin maddy esas hökmün-de ykdysady ösüşiň durnuklylygynyň ýörelgesi. Bu ýörelgäniň esasy mazmuny durmuşa ornaşdyrylýan her bir özgertmeleriň wagtlaýynça däl­de, yzygiderli, durnukly ösüşi üpjün etmek üçindir. Ýurdumyzyň eýýäm birnäçe ýyllar bäri aýratyn­da bütin dünýä maliýe­ykdysady çökgünlik döwründe­de durnukly ösüşe eýe bolmagy bu ýörelgäniň doly ýerine ýetirilýändigini görkezýär.

– Bar bolan kanunlaryň çäklerinde hojalygy ýörediji subýektleriň ykdysady işiniň erkin ýörelgesi. Türkmenistanda hojalygy ýöretmägiň dürli guramaçylyk–hukuk görnüşleri üçin deň ykdysady şertler döre-dilýär. Beýle diýildigi ýurdumyzyň her bir raýaty we hasaba alnan daşary ýurtly telekeçiler üçin deň derejede şertler döredilýär diýilmek­

ligi aňladýar.

– Ilatyň zähmete ukyplylarynyň doly iş bilen üpjün etmegiň ýörel-gesi. Bu şertleri döwlet döretmelidir. Bu ýörelge Türkmenistanyň

hökümetiniň üns merkezinde durýar. Ýurtda iş orunlaryny, aýratyn hem ýurduň gür ilatly sebitlerinde döretmegi göz öňünde tutýar ýörite maksatnamalar işlenilip taýýarlanylýar. Mysal üçin, täze etraplaryň döredilmegi, gür ilatly ýerlerden ilatyň täze açylan ýerlere göçüril-megi, el we akyl zähmetini köp talap edýän önümçilikleriň durmuşa ornaşdyrylmagy bu aýdylanlara aýdyň mysaldyr.

– Ilata durmuş kepilliklerini bermek ulgamy yzyiderli kämilleş-dirilýär we ýurtda durmuş-ykdysady ýagdaýlaryň üýtgemeginiň dere-jesi boýunça düzedişler girizilýär. Şeýlelik bilen, eger islendik ykdy-sady ulgamyň umumy wezipesi jemgyýetiň durmuşa ukyplylygynyň maddy şertlerini üpjün etmek bolup durýan bolsa, onda ol, elbetde, durmuşa gönükdirilen bazar ykdysadyýeti üçin hem şeýle bolup galýar, onuň özboluşly borçlary bolup, olar hem şu aşakdakylardan ybaratdyr:

– Raýatlaryň durmuş isleglerini kanagatlandyrmak;

– Durmuş adalatlygynyň üpjün edilmegi;

– Ykdysady ösüşiň çäklerinde jemgyýetiň ähli gatlagynyň maddy we ruhy hal­ýagdaýynyň ösüşini üpjün etmek;

– Durmuş ylalaşygy, durmuş­garşylygynyň gowşadylmagy.

Durmuş bazar ykdysadyýetiniň esasy düzüjileri bolup döwlet we bazar çykyş edýär. Şunda durmuş hal­ýagdaýy bilen ykdysady ösüşiň arasyndaky gatnaşyk berk ýagdaýda aňladylmaly däldir, sebäbi ol, gürrüňsiz, ykdysady ulagamyň nusgalarynyň (ýurda, onuň ösüşine, mümkinçiligine, raýatlaryň mentalitetine) durmuşa geçirilişiniň anyk şertlerine baglydyr. Şonuň bilen birlikde, durmuş bazar ykdysadyýetiniň häzirki zaman ösüşiniň tapgyrynda beýleki ykdysady ulgamlar bilen deňeşdireniňde artykmaçlyga eýedir, sebä-bi olar nusgalary döretmäge mümkinçilik berýär, olar dürli şertlerde has uly (ýa­da has pes) oňyn ykdysady we durmuş netijelerine ge-tirýär.

Durmuşa gönükdirilen bazar ykdysadyýetiniň manysy şu aşak­

dakylarda jemlenýär:

– döwlet raýatlaryň mynasyp we howpsuz ýaşaýşynyň kepili bo-lup durýar;

– döwlet durnuklylygy we ähli ýagdaýlaryň hukuga laýyklygyny üpjün etmek maksatlary bilen, bazar ykdysadyýetini öz eline alýar, olar öz nobatynda durmuş institutlaryna täsir edýär.

Garyşyk ykdysadyýetde hojalyk guraly düýpli özgertmä seze-war bolýar. Hojalygy ýöretmegiň meýilnamalaşdyryş institutlary dolandyryşyň marketing ulgamy görnüşinde aýry­aýry firmalaryň çä-klerinde mundan beýläkki ösüşe eýe bolýarlar. Şol bir wagtda mak­

ro derejäniň meýilnamalaşdyryş usullary ykdysadyýeti döwlet ka­

dalaşdyryşy bilen baglanyşyklydyr.

Meýilnama laýyklykda bazaryň talaplaryna işjeň uýgunlaşan hökümde çykyş edýär. Netijede, ykdysady ösüşiň esasy wezipele-ri hem täze çözgüdi alýar. Diýmek, öndüwezipele-rilýän önümlewezipele-riň möçbe-ri we gurluşyk baradaky mesele firmalaryň çäklemöçbe-rinde marketing barlaglarynyň, şeýle hem ylmy­tehniki ösüşiň (YTÖ) ileri tutul­

ýan ugurlarynyň seljermesi, makro derejä jemgyýetçilik isleginiň ösüşiniň çaklamasy esasynda çözülýär. Bazaryň çaklamasy öz wagtynda kö nelişen harytlaryň çykarylyşyny kemeltmäge we önümleriň gör nüşi boýunça hil taýdan täze nusgalaryna geçmäge mümkinçilik berýär. Önümçiligi dolandyrmagyň marketing ul-gamy heniz önümi öndürmäge başlamazdan öň şu önümleriň esasy agramly bölegini öndürýän kompaniýalara jemgyýetiň ze-rur bolan çykdajylaryna laýyklykda özbaşdak çykdajylary çykar-maga mümkinçilik berýär. Döwletiň pudaklaýyn we umumymil­

li maksatnamalary we gurluşyna düýpli täsiri ýetirip, üýtgeýän jemgyýetçilik isleglerine laýyklykda olaryň has uly üpjünçiligini gazanýarlar.

Serişdeleri peýdalanmak wezipesi has uly geljegi bar bolan pu­

daklary göz öňünde tutmak bilen, strategiki meýilnamalaşdyrmagyň esasyn da iri kompaniýalaryň çäklerinde çözülýär. Şol bir wagtda mö­

hüm pudaklaryň ösdürilmegine serişdeleri paýlamakda býujet geçir­

meleriniň, ylmy­tehniki rewolýusiýanyň (YTR) ileri tutulýan ugur-larynda ylmy­barlag we tejribe­konstruktorçylyk işleriniň (YBTKI) geçiril meginiň, döwlet umumymilli we döwletara maksatnamala­

rynyň hasabyna bolup geçýär.

Ahyrsoňy, döredilen jemi içerki önümi (JIÖ) paýlamak diňe bir däp boýunça emele gelen görnüşleriň esasynda çözül-män, eýsem «adam faktorynyň» ösüşi üçin goýlan goýumlaryň üsti bilen iri kompaniýalar, şeýle hem döwlet tarapyndan ber-len has uly serişdeler biber-len doldurylýar (bilim ulgamyny, şol sanda dürli hünäril işgärleri gaýtdan taýýarlamagy, ilata me-disina hyzmatlaryny kämilleşdirmegi, durmuş hajatlaryny ma­

liýeleşdirmegi).

Döwletiň strategiýasynyň geljekde başga ýagdaýa geçmegi şu­

lardan ybarat bolmaly:

– ykdysady we durmuş hal­ýagdaýyny goldamakda döwleriň ro-luny güýçlendirmek;

– ygtybarly kepilleriň we kanunlary ýerine ýetirmegiň, hyzmat­

daşlygyň, dürli jemgyýetçilik toparlarynyň we döwlet institutlarynyň üsti bilen döwlet syýasatyny ýöretmäge raýatlaryň işjeň gatnaşma­

gynyň esasynda durnukly ösüşi üpjün etmek, bazar, döwlet we jemgyýetçilik kadalaşdyrylyşyny netijeli utgaşdyrmak we saz laş­

dyrmak.

Bu strategiki ugurlary durmuşa geçirmek üçin döwletiň ýerine ýetirýän wezipeleri boýunça şu aşakdaky toparlary anyklamak ge-rek:– şahsyýetiň hukuklarynyň we azatlygynyň, hususyýetçiniň hem­de hojalygy ýöredijiniň hukuklarynyň üpjünçiligini;

– durnukly durmuş­ykdysady ösüş we durnukly makroykdysady ýagdaýy emele getirmek esasynda ykdysadyýetiň anyk ulgamynyň netijeli ösüşi üçin şertleriň döredilmegini;

– milli ykdysadyýetiň bäsleşige ukyplylyk derejesiniň ýokar­

landyrylmagynyň goldanylmagyny;

– ýakyndaky we uzakdaky daşary ýurtlar bilen köp sanly ýakyn­

laşma gatnaşyklaryny ösdürmäge gönükdirilen işjeň daşary ykdysady syýasatyň geçirilmegini;

– saglygy goraýşy, bilimi we ylmy, medeniýeti we sungaty, sporty we syýahatçylygy ösdürmegiň ileri tutulýan ugurlary esasynda milletiň sagdynlaşdyrylmagy, onuň bilim we medeniýet

derejesini ýokarlandyrmak üçin zerur bolan şertleriň döredilme-gini;

– ilatyň durmuş taýdan goragsyz gatlagynyň goldanylmagyny;

– töwerekdäki gurşawyň goragyny we ekologiki ýagdaýyň go­

wulandyrylmagyny;

– ýurduň milli howpsuzlygynyň üpjün edilmegini.

Şeýlelik bilen, durmuşa gönükdirilen bazar ykdysadyýeti şu aşakdakylary hasaba almalydyr:

– bäsleşikli ykdysadyýeti ösdürmek üçin şertleri we döwletiň ba-zar ykdysady kadalaşdyryşynyň elementlerini;

– ykdysadyýetiň netijeliligini ýokarlandyrmaga gönükdirilen güýçli döwlet syýasatyny we jemgyýetde durmuş adalatlylygynyň üpjün edilmegini;

– hususy eýeçilige eldegirmesizligini we goldawy, ykdysady­

ýetiň, netijeli döwlet ulgamy bilen onuň amala aşyrylmagynyň üp-jünçiligini.

Netijede, Türkmenistanyň durmuş­ykdysady ösüş nusgasyny eme le getirmekde şu alamatlar peýda bolýar:

Birinjiden, bu garyşyk bazar ykdysadyýetli durmuşa gönükdiri-len nusga bolmalydyr, ol durmuş bazar hojalygynyň we makroykdy-sady kadalaşdyryşyň guralyna sazlaşykly utgaşýar.

Ikinjiden, ol bir tarapdan, ykdysayýetiň hususy ulgamyny göz öňünde tutmalydyr. Şunda döwlet ulgamynyň agdyklyk etmegi oňa haýsydyr bir aýratyn ýeňillikleriň, artykmaçlyklaryň ýa­da aýratyn hukuklaryň berilýändigini aňlatmaly. Bu ýerde esasy ölçeg hökmünde eýeçiligi başga ýagdaýa geçirmegiň ykdysady we durmuş netijeliligi göz öňünde tutulmalydyr.

Üçünjiden, ýakyn geljekde Türkmenistanyň ykdysadyýeti başga bir zat däl­de, ykdysadyýet bolmalydyr, onuň dolandyrylyşyna ykdy sady ýagdaýlara we bazaryň öz­özini kadalaşdyryşyna bitewi döwlet kadalaşdyryşy wekiçilik eder. Şunda makro kadalaşdyryş ul­

gamynyň gowşadylmagy we gysylmagy diňe bazaryň öz­özüni ka­

da laşdyryşynyň ösen görnüşleriniň emele gelmegini we ýokar lan­

magynyň derejesi boýunça geçip bolar.

Dördünjiden, ykdysadyýet ulgamynda bazara tarap ugur almagyň we bazar meýilleriniň güýçlenmegi durmuş ulgamynda döwletiň rolunyň güýçlenmegi bilen utgaşyklykda geçmelidir.

10.2. türkmenistanyň durmuş-ykdysady

Belgede Dünýä ykdysadyýetiniň (sayfa 140-145)