Türkmen ykdysadydurmuş modeliniň emele gelmegi ykdysadyýetimiziň geçiş döwri bilen şertlendirilendir. Ykdysadyýe-timizi tapgyrlaýyn bazar gatnaşyklaryna geçirmek bu modeliň aýratynlygydyr. Geçiş döwründe halkyň durmuşmedeni ýagdaýyny gorap saklamak, ony ösen döwletleriň hataryna çykarmak bu modeliň häsiýetli taraplarynyň biridir. Geçiş döwründe emele gelen bu model birnäçe ýörelgelere esaslanýar. Ol ýörelgeler aşakdakylardan yba-ratdyr:
– Agalyk etmek hukugynyň ýörelgesi. Bu ýorelge jemgyýetimiz-de diňe kanunçykykhukuk esaslaryň agalyk edýänligini aňladýar.
Kämil jemgyýetçilik, ykdysady kanunlaryň kabul edilmegi we olaryň ýerine ýetirilmegi ýörelgäniň esasy mazmunyny düzýär.
– Ählumumy we adalatly abadançylyk üçin maddy esas hökmün-de ykdysady ösüşiň durnuklylygynyň ýörelgesi. Bu ýörelgäniň esasy mazmuny durmuşa ornaşdyrylýan her bir özgertmeleriň wagtlaýynça dälde, yzygiderli, durnukly ösüşi üpjün etmek üçindir. Ýurdumyzyň eýýäm birnäçe ýyllar bäri aýratynda bütin dünýä maliýeykdysady çökgünlik döwründede durnukly ösüşe eýe bolmagy bu ýörelgäniň doly ýerine ýetirilýändigini görkezýär.
– Bar bolan kanunlaryň çäklerinde hojalygy ýörediji subýektleriň ykdysady işiniň erkin ýörelgesi. Türkmenistanda hojalygy ýöretmägiň dürli guramaçylyk–hukuk görnüşleri üçin deň ykdysady şertler döre-dilýär. Beýle diýildigi ýurdumyzyň her bir raýaty we hasaba alnan daşary ýurtly telekeçiler üçin deň derejede şertler döredilýär diýilmek
ligi aňladýar.
– Ilatyň zähmete ukyplylarynyň doly iş bilen üpjün etmegiň ýörel-gesi. Bu şertleri döwlet döretmelidir. Bu ýörelge Türkmenistanyň
hökümetiniň üns merkezinde durýar. Ýurtda iş orunlaryny, aýratyn hem ýurduň gür ilatly sebitlerinde döretmegi göz öňünde tutýar ýörite maksatnamalar işlenilip taýýarlanylýar. Mysal üçin, täze etraplaryň döredilmegi, gür ilatly ýerlerden ilatyň täze açylan ýerlere göçüril-megi, el we akyl zähmetini köp talap edýän önümçilikleriň durmuşa ornaşdyrylmagy bu aýdylanlara aýdyň mysaldyr.
– Ilata durmuş kepilliklerini bermek ulgamy yzyiderli kämilleş-dirilýär we ýurtda durmuş-ykdysady ýagdaýlaryň üýtgemeginiň dere-jesi boýunça düzedişler girizilýär. Şeýlelik bilen, eger islendik ykdy-sady ulgamyň umumy wezipesi jemgyýetiň durmuşa ukyplylygynyň maddy şertlerini üpjün etmek bolup durýan bolsa, onda ol, elbetde, durmuşa gönükdirilen bazar ykdysadyýeti üçin hem şeýle bolup galýar, onuň özboluşly borçlary bolup, olar hem şu aşakdakylardan ybaratdyr:
– Raýatlaryň durmuş isleglerini kanagatlandyrmak;
– Durmuş adalatlygynyň üpjün edilmegi;
– Ykdysady ösüşiň çäklerinde jemgyýetiň ähli gatlagynyň maddy we ruhy halýagdaýynyň ösüşini üpjün etmek;
– Durmuş ylalaşygy, durmuşgarşylygynyň gowşadylmagy.
Durmuş bazar ykdysadyýetiniň esasy düzüjileri bolup döwlet we bazar çykyş edýär. Şunda durmuş halýagdaýy bilen ykdysady ösüşiň arasyndaky gatnaşyk berk ýagdaýda aňladylmaly däldir, sebäbi ol, gürrüňsiz, ykdysady ulagamyň nusgalarynyň (ýurda, onuň ösüşine, mümkinçiligine, raýatlaryň mentalitetine) durmuşa geçirilişiniň anyk şertlerine baglydyr. Şonuň bilen birlikde, durmuş bazar ykdysadyýetiniň häzirki zaman ösüşiniň tapgyrynda beýleki ykdysady ulgamlar bilen deňeşdireniňde artykmaçlyga eýedir, sebä-bi olar nusgalary döretmäge mümkinçilik berýär, olar dürli şertlerde has uly (ýada has pes) oňyn ykdysady we durmuş netijelerine ge-tirýär.
Durmuşa gönükdirilen bazar ykdysadyýetiniň manysy şu aşak
dakylarda jemlenýär:
– döwlet raýatlaryň mynasyp we howpsuz ýaşaýşynyň kepili bo-lup durýar;
– döwlet durnuklylygy we ähli ýagdaýlaryň hukuga laýyklygyny üpjün etmek maksatlary bilen, bazar ykdysadyýetini öz eline alýar, olar öz nobatynda durmuş institutlaryna täsir edýär.
Garyşyk ykdysadyýetde hojalyk guraly düýpli özgertmä seze-war bolýar. Hojalygy ýöretmegiň meýilnamalaşdyryş institutlary dolandyryşyň marketing ulgamy görnüşinde aýryaýry firmalaryň çä-klerinde mundan beýläkki ösüşe eýe bolýarlar. Şol bir wagtda mak
ro derejäniň meýilnamalaşdyryş usullary ykdysadyýeti döwlet ka
dalaşdyryşy bilen baglanyşyklydyr.
Meýilnama laýyklykda bazaryň talaplaryna işjeň uýgunlaşan hökümde çykyş edýär. Netijede, ykdysady ösüşiň esasy wezipele-ri hem täze çözgüdi alýar. Diýmek, öndüwezipele-rilýän önümlewezipele-riň möçbe-ri we gurluşyk baradaky mesele firmalaryň çäklemöçbe-rinde marketing barlaglarynyň, şeýle hem ylmytehniki ösüşiň (YTÖ) ileri tutul
ýan ugurlarynyň seljermesi, makro derejä jemgyýetçilik isleginiň ösüşiniň çaklamasy esasynda çözülýär. Bazaryň çaklamasy öz wagtynda kö nelişen harytlaryň çykarylyşyny kemeltmäge we önümleriň gör nüşi boýunça hil taýdan täze nusgalaryna geçmäge mümkinçilik berýär. Önümçiligi dolandyrmagyň marketing ul-gamy heniz önümi öndürmäge başlamazdan öň şu önümleriň esasy agramly bölegini öndürýän kompaniýalara jemgyýetiň ze-rur bolan çykdajylaryna laýyklykda özbaşdak çykdajylary çykar-maga mümkinçilik berýär. Döwletiň pudaklaýyn we umumymil
li maksatnamalary we gurluşyna düýpli täsiri ýetirip, üýtgeýän jemgyýetçilik isleglerine laýyklykda olaryň has uly üpjünçiligini gazanýarlar.
Serişdeleri peýdalanmak wezipesi has uly geljegi bar bolan pu
daklary göz öňünde tutmak bilen, strategiki meýilnamalaşdyrmagyň esasyn da iri kompaniýalaryň çäklerinde çözülýär. Şol bir wagtda mö
hüm pudaklaryň ösdürilmegine serişdeleri paýlamakda býujet geçir
meleriniň, ylmytehniki rewolýusiýanyň (YTR) ileri tutulýan ugur-larynda ylmybarlag we tejribekonstruktorçylyk işleriniň (YBTKI) geçiril meginiň, döwlet umumymilli we döwletara maksatnamala
rynyň hasabyna bolup geçýär.
Ahyrsoňy, döredilen jemi içerki önümi (JIÖ) paýlamak diňe bir däp boýunça emele gelen görnüşleriň esasynda çözül-män, eýsem «adam faktorynyň» ösüşi üçin goýlan goýumlaryň üsti bilen iri kompaniýalar, şeýle hem döwlet tarapyndan ber-len has uly serişdeler biber-len doldurylýar (bilim ulgamyny, şol sanda dürli hünäril işgärleri gaýtdan taýýarlamagy, ilata me-disina hyzmatlaryny kämilleşdirmegi, durmuş hajatlaryny ma
liýeleşdirmegi).
Döwletiň strategiýasynyň geljekde başga ýagdaýa geçmegi şu
lardan ybarat bolmaly:
– ykdysady we durmuş halýagdaýyny goldamakda döwleriň ro-luny güýçlendirmek;
– ygtybarly kepilleriň we kanunlary ýerine ýetirmegiň, hyzmat
daşlygyň, dürli jemgyýetçilik toparlarynyň we döwlet institutlarynyň üsti bilen döwlet syýasatyny ýöretmäge raýatlaryň işjeň gatnaşma
gynyň esasynda durnukly ösüşi üpjün etmek, bazar, döwlet we jemgyýetçilik kadalaşdyrylyşyny netijeli utgaşdyrmak we saz laş
dyrmak.
Bu strategiki ugurlary durmuşa geçirmek üçin döwletiň ýerine ýetirýän wezipeleri boýunça şu aşakdaky toparlary anyklamak ge-rek:– şahsyýetiň hukuklarynyň we azatlygynyň, hususyýetçiniň hemde hojalygy ýöredijiniň hukuklarynyň üpjünçiligini;
– durnukly durmuşykdysady ösüş we durnukly makroykdysady ýagdaýy emele getirmek esasynda ykdysadyýetiň anyk ulgamynyň netijeli ösüşi üçin şertleriň döredilmegini;
– milli ykdysadyýetiň bäsleşige ukyplylyk derejesiniň ýokar
landyrylmagynyň goldanylmagyny;
– ýakyndaky we uzakdaky daşary ýurtlar bilen köp sanly ýakyn
laşma gatnaşyklaryny ösdürmäge gönükdirilen işjeň daşary ykdysady syýasatyň geçirilmegini;
– saglygy goraýşy, bilimi we ylmy, medeniýeti we sungaty, sporty we syýahatçylygy ösdürmegiň ileri tutulýan ugurlary esasynda milletiň sagdynlaşdyrylmagy, onuň bilim we medeniýet
derejesini ýokarlandyrmak üçin zerur bolan şertleriň döredilme-gini;
– ilatyň durmuş taýdan goragsyz gatlagynyň goldanylmagyny;
– töwerekdäki gurşawyň goragyny we ekologiki ýagdaýyň go
wulandyrylmagyny;
– ýurduň milli howpsuzlygynyň üpjün edilmegini.
Şeýlelik bilen, durmuşa gönükdirilen bazar ykdysadyýeti şu aşakdakylary hasaba almalydyr:
– bäsleşikli ykdysadyýeti ösdürmek üçin şertleri we döwletiň ba-zar ykdysady kadalaşdyryşynyň elementlerini;
– ykdysadyýetiň netijeliligini ýokarlandyrmaga gönükdirilen güýçli döwlet syýasatyny we jemgyýetde durmuş adalatlylygynyň üpjün edilmegini;
– hususy eýeçilige eldegirmesizligini we goldawy, ykdysady
ýetiň, netijeli döwlet ulgamy bilen onuň amala aşyrylmagynyň üp-jünçiligini.
Netijede, Türkmenistanyň durmuşykdysady ösüş nusgasyny eme le getirmekde şu alamatlar peýda bolýar:
Birinjiden, bu garyşyk bazar ykdysadyýetli durmuşa gönükdiri-len nusga bolmalydyr, ol durmuş bazar hojalygynyň we makroykdy-sady kadalaşdyryşyň guralyna sazlaşykly utgaşýar.
Ikinjiden, ol bir tarapdan, ykdysayýetiň hususy ulgamyny göz öňünde tutmalydyr. Şunda döwlet ulgamynyň agdyklyk etmegi oňa haýsydyr bir aýratyn ýeňillikleriň, artykmaçlyklaryň ýada aýratyn hukuklaryň berilýändigini aňlatmaly. Bu ýerde esasy ölçeg hökmünde eýeçiligi başga ýagdaýa geçirmegiň ykdysady we durmuş netijeliligi göz öňünde tutulmalydyr.
Üçünjiden, ýakyn geljekde Türkmenistanyň ykdysadyýeti başga bir zat dälde, ykdysadyýet bolmalydyr, onuň dolandyrylyşyna ykdy sady ýagdaýlara we bazaryň özözini kadalaşdyryşyna bitewi döwlet kadalaşdyryşy wekiçilik eder. Şunda makro kadalaşdyryş ul
gamynyň gowşadylmagy we gysylmagy diňe bazaryň özözüni ka
da laşdyryşynyň ösen görnüşleriniň emele gelmegini we ýokar lan
magynyň derejesi boýunça geçip bolar.
Dördünjiden, ykdysadyýet ulgamynda bazara tarap ugur almagyň we bazar meýilleriniň güýçlenmegi durmuş ulgamynda döwletiň rolunyň güýçlenmegi bilen utgaşyklykda geçmelidir.
10.2. türkmenistanyň durmuş-ykdysady