Araştırma problemimiz gereği bundan sonra resmi azınlıklar ile ilgili yaşanan gelişmelere yer verilmeyecektir. Metinde Cumhuriyet tarihi içinde Kürtçülük faaliyetlerine değinilecektir.
Cumhuriyet dönemi aşiret isyanlarına geçmeden bu isyanların ilk isyanlar olmadığını belirtmekte fayda var Aşiret isyanları Sultan II Mahmut’un (1808-1839) ve ardından Abdülmecit’in(1839-1861), 1930’lu yıllarda İmparatorluğun gücünü canlandırmak ve güçlendirmek için yaptığı merkezi güçlendirme reformlarına kadar
uzanır.124 Bu reformların amacı merkezi yapıyı güçlendirmek ve bölgesel olarak otoritesi artan ve askerlik, vergi düzenlemeleri ve diğer alanda çok güçlenen ve söz sahibi olan yerel lordların (ayan) gücünü sınırlıyordu ve dolayısıyla otoriteyi kaybetmeyi hoş karşılamayan aşiret isyanları bu dönemde başlamıştır. İsyanlarda öne çıkan başka bir toplum figürü de ‘şeyh’ olmuştur. Şeyhler(tarikat büyüğü ve/veya aşiret başkanı)125 de otoriteyi kullanan kişilerdi çünkü dini otorite liderleriydiler ve kişiler onları büyük sosyal kargaşalar, açlık, ekonomik zorluk ve savaş gibi bir çok konuda adaleti sağlayabilecek kurtarıcılar olarak görüyordu.126 Otoritelerini kaybetmekle direk olarak karşı karşıya olan en belirgin gruplardandılar, bu nedenle isyanların çoğuna liderlik ettiler.
Cumhuriyet Dönemi Kürtçülük bilincinin gelişmesine yönelik ilk çalışmalar ve yayınların bazıları şunlardır: Yazarları Bedirhan ailesi mensuplarından oluşan Kürdistan Gazetesi; gazete daha önceleri 1898’de Kahire’de Türkçe ve Kürtçe olarak çıkmış sonradan Cenevre ve Folkestone’a taşınmış ve Jön Türk dönemi İstanbul’a geçmiş ve sonra yine Kahire’de çıkmıştır.127 Başka bir yayın da Şeyh Abdülkadir tarafından 1908 yılında bir yardımlaşma ve ilerleme organı vasfıyla Kürt Güneşi (Hütav-i Kürd) gazetesini çıkarmıştır.128 Bu arada Şeyh Abdülkadir yandaşı olan Halife Selim ve Ali Ağa Bitlis’te bir isyan çıkarırlar fakat isyan bastırılır.1909 yılında Jön Türkler Çenberli’deki Kürt okulunu ve dernekleri kapatırlar.129 Çok geçmeden bir yıl sonra Kürt umudu (Heviya Kürd) adlı yeni bir dernek Kürt Günü (Roja Kürd) adında aylık bir dergi çıkarmaya başlar.130
124 Zeynep N. Kaya, ‘’Maps into Nations: Kurdistan, Kurdish Nationalism and International Society’’, (Yayınlanmamış Doktora Tezi),London, The London School of Economics and Politcal Science, June 2012, s.110.
125 Türk Dil Kurumu resmi web adresi, (Erişim)
02.05.2014,http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.55830f1e 78d7c1.60642599, 02.05,2014
126 Kaya, a.g.e. , s.115.
127 Basil Nikite, Kürtler, 2.Baskı, İstanbul, Örgün Yayınevi, 2010, s.361.
128 Nikite, a.g.e. , s.362.
129 Nikite, a.g.e. , s.362.
130 Nikite, a.g.e. , s.362.
1914-1918 yılları arası Kürt dernekleri ve kuruluşlarının hızla arttığı yıllar olmuştur. İstanbul’da Kürdistan Teali Cemiyeti, Kürd Neşr-i Maarif Cemiyeti, Kürt Talebe Heyvi Cemiyeti, Kürt Kadınlar Teali Cemiyeti kurulmuştur.131 Bu Kürt örgütlerinin odağı ise1879 yılında Osmanlı devletine ayaklanan ve Mekke’ye sürülen Nakşibendi Şeyhi Ubeydullah’ın oğullarından biri olan Seyit Abdulkadir bulunuyordu132 İstanbul’a dönen Seyit Abdülkadir Kürt Teali Cemiyetinin kurucu başkanı olmuş, Hürriyet ve İtilaf partisinin kurucu üyelisi olmuş. I. Damat Ferit Paşa Hükümetinde Şura-yı Devlette Reisi olarak katılmayı başarmış ve İngilizler ile işbirliği yapan elebaşlarından birisi olmuştur.133 İngilizler politikalarını gerçekleştirmek için güvenilir ve sözü geçen Kürt liderler ile Şerif Paşa, Seyit Abdülkadir, Bedirhanlar gibi temaslarını artırdılar.134
1914-1918 yılları arasında Rus ilerlemesi ve Türkleri bozguna uğradığı sırada Kürt Beyleri 1919 Mayısında Malatya yakınlarındaki Kahta toplanırlar ve Kemalistler karşı bir hareket planlarlar. Halep’teki Intelligence Service Şefi Albay Bell de buraya gelir ve Müttefikler adına Kürt ulusal isteklerinin dikkate alınacağına söz verir ve hükümeti adına onları bu işten vaz geçirmek için çalışır135, bu dönemde Sevr antlaşması hazırlanmaktadır ve bir yandan birçok komiteler ile ulusal eylem güçlendirilmeye çalışılmaktadır. Bu komiteler ve kuruluşlardan bazıları şunlardır:
Emir Süreyya’nın Mondros ateşkesinden hemen sonra Kahire’de kurduğu Kürt Bağımsızlık Komitesi, İstanbul’da Emir Emin Ali, Kamuran Ali Beg, Ayan Üyesi Abdülkadir ve diğer kişilerce kurulan Kürt Kalkınma Derneği (Kürt Teali Cemiyeti). Bir müddet sonra Kürt Millet Fırkası ve Kürt Teşkilatı İçtimaiye Cemiyeti kurulmuştur.136 Mustafa Kemal’in İstanbul’u işgalden kurtarması ile dağılan bu organizasyonlar tamamen ortadan kalkmamış çalışmalarına ara vermiş ve sonraları 1927 yılında Hoybun Ulusal Komitesi’nin kuruluşunda bu organizasyon ile
131 Bilal N. Şimşir, Kürtçülük, 1787-1923, Ankara, Bilgi Yayınevi, 2010, s.311.
132 Şimşir, a.g.e. , s.311.
133 Şimşir, a.g.e. , s.311.
134 Şimşir, a.g.e. , s.454
135 Nikite, a.g.e. , s.362.
136 Nikite, a.g.e. , s.364.
birleşmişlerdir.137 10 Ağustos 1920 Sevr Antlaşması hayata geçmemiş bir antlaşma olsa da Kürtçülük ve ya Kürtleri ile ilgili önemeli bir başlangıçtır. Bu belge ilk kez Kürtler için bir özerklik öngörüyordu.138 Bu belgeyi düzenleyenler sadece bir vaatte bulunmuş olmuyordu, meselenin uluslararası hale gelmesini ve meselenin ne kadar içinde olduklarını da böylece belgelemiş oluyorlardı. Lozan Antlaşması sırasında konun gündeme gelmesi gibi.
Cumhuriyetin İlk yılları isyanlar açısından oldukça bereketli yıllar olmuştur, bu isyanların çoğu işgalci devletler tarafından desteklenen isyanlar çoğu da reformla direniş isyanlarıdır. Nadiren Kürtlük bilinci ile gerçekleşen isyanlar da mevcuttur fakat uzmanlar arasında isyanların ana sebepleri konusunda fikirbirliği mevcut değildir. Aşağıda gerçekleşen isyanlardan ve sebeplerinden kısaca bahsedilecektir:
1920 Koçkiri İsyanı, 1 Ekim 1920’de Koçgiri aşiretinden Alişir’in Kemah köylerini basmasıyla ayaklanma başladı139. Aşiret hem Türkçe hem de Kürtçe konuşan Türk aşiretidir. Aşiretin çoğunluğu Alevi, Kürt Teali Cemiyeti Başkanı Seyit Abdülkadir ve İngiliz casusu Noel’in kışkırtması ile hazırlanan bir isyandır.
Kara, Divriği, Kangal, Hafik, Ümraniye, Sincan, Beşpınar kaza ve nahiyelerinde Kürt Teali Cemiyetinin şubeleri kuruldu140,amaç Sevr Antlaşmasının uygulanmasıydı. Diyarbakır,Van, Bitlis, Dersim mıntıkaları civarında Bağımsız bir Kürt Devleti kurmak için silaha sarılacaktı, isyana diğer aşiretler de katıldı ve isyan büyüdü. 21 Mart 1921 tarihinde Koçkiri ayaklanmaları devam ediyor ve Erzincan’ı tehdit ediyorlardı.22-23 Mart 1921 ise üçüncü genel Yunan saldırısı Bursa ve Uşak üzerinden iki koldan saldırıya başlamıştı.141 Bu nedenle hükümet kuvvetleri hem Yunanlar hem de Koçkiri isyanın ile mücadele ediyorlardı, öyle ki İkinci İnönü Savaşları 4 Nisan’da genel olarak sonlandığında Koçkiri isyanı devam ediyordu.
İsyancılar TBMM’ye ve Mustafa Kemal’e muhtıra verdi. İstekler kabul edilmedi.
Koçgiri isyancıları yer yer başarılar kazanıyor ve farklı bölgelerde isyan sürüyordu.
137 Nikite, a.g.e. , s.364.
138 Nikite,a.g.e. , s.364.
139 Şimşir, a.g.e. , s.454.
140 İsmet Bozdağ, Kürt İsyanları, İstanbul, Truva Yayınları, 2009, s.26.
141 Kürtçülük Bilal N. Şimşir 1924-1999, Ankara, Bilgi Yayınevi, 2010, s.31.
İstekleri yerine gelmez ise tehdit de içeren muhtırada İstanbul hükumetinin arkalarında olduğu vurgulanmıştı, isyanın tarihe karışması sonrasında ise hareketin en önemli isimleri aşiret reisi Diyap Ağa ve Meço Ağa TBMM’de milletvekili olarak görev yapmıştır.142 İsyancılarla mücadeleler uzun dönem çarpışmalar halinde sürmüş ve isyanın Merkez Ordusu Komutanı Nurettin Paşa yönetiminde bastırılması 17 Haziran’ı bulmuştur143.