Yeni Üye Ülkeler (AB – 10) ve Bulgaristan ile Romanya

En son AB üyesi olan ülkelere bakıldığında bunların birçoğunun Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkesi (MDAÜ) olduğu ve eski komünist devletlerden teşekkül ettiği gözlemlenmektedir. Bu bölümde, başta MDAÜ ülkeleri olmak üzere 2004’teki genişlemede AB’ye dahil olan devletlerin Ödeme Kuruluşları ile aday ülke konumunda olup 2007’de AB üyesi olması beklenen Bulgaristan ve Romanya’daki Ödeme Kuruluşlarına değinilecektir.

26 Ocak 2000’de AB Komisyonu Tarım ve Kırsal Kalkınma için Özel Katılım Programı’nın (Special Accession Programme For Agriculture and Rural Development -SAPARD-) Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkelerinde (MDAÜ) mali idaresine ilişkin bir tebliği kabul etmiştir. Kabul edilen kurallar, SAPARD Programının hızlı bir şekilde uygulanmasını, tahsisatların uygun şekilde kullanılmasını ve etkin kontrolünü, aynı zamanda da katılım sonrası Topluluk yardımının idaresi için aday ülkelerin hazır olmalarını sağlamaktadır.

Kabul edilen yeni kurallara göre120; her bir aday ülkenin, FEOGA Garanti bölümü ve katılım öncesi araçları düzenleyen yönetmeliklerle (1258/1999, 1663/95 ve 1266/1999) paralel bir şekilde Ödeme ve Uygulama Kurumu (paying and implementation agency) kurması öngörülmekte ve SAPARD’ın yönetiminin, her bir ülkenin kendi sorumluluğunda olan bu kuruluşlara aktarılması gerekmektedir.

Ödeme Kuruluşu, Yetkili Ulusal Otorite (Ulusal Fon) tarafından akredite edilecek, AB Komisyonu da bu akreditasyonu onaylayacaktır. Akreditasyon, bazı

ülkelerde oldukça uzun bir zaman süreci içinde tamamlanabilmektedir. Prosedürün tamamlanabilmesi için ödeme kurumlarının yazılı prosedürler, görevlerin ayrılması, ön proje onayı ve ön ödeme kontrolleri, ödeme prosedürleri, muhasebe prosedürleri, bilgisayar güvenliği, iç teftiş gibi bir takım temel akreditasyon kriterlerini karşılamaları gerekmektedir. İlgili prosedür tamamlandıktan sonra ilk yılda “Mali Memorandum” imzalanır ve Topluluk finansmanı Ulusal Fona devredilecek duruma gelir. Ancak Ulusal Fon da; hazine yönetimi, fonların alınması, Ödeme Kuruluşuna dağıtımı, bilgisayar güvenliği ve iç teftişe ilişkin bazı temel kriterleri karşılayabilmelidir.

Ulusal Fon, bu aşamadan sonra, Komisyon ve Ödeme Kuruluşu (Paying Agency) arasında mali transferleri yapan ve iletişimi sağlayan bir birim haline gelecektir. Bu da; projelerin seçimi aşamasından, ödemelerin yapılması aşamasına kadar üye devletlere –her ne kadar Komisyonun genel bir sorumluluğu olsa da– tüm yönetim aşamalarının devredildiği, adem-i merkeziyetçi uygulamaların bir yansımasıdır. Aday ülkeler AB’ye tam üye olduğunda Komisyon ile Ödeme Kuruluşu arasındaki mali ilişkileri düzenleyen Ulusal Fon ortadan kalkacak, FEOGA’dan karşılanacak finansman Tarım Bakanlıkları bünyesinde oluşturulan “Ödeme Kuruluşu”na (Paying Agency) aktarılacaktır.

MDAÜ’lerdeki Ödeme Kuruluşları; idare, kontrol, muhasebe, finansman ve doğrudan ödeme konularından sorumludur. Aynı şekilde, ilgili müracaatlara cevap verir, projelerin kabul edilebilirlik kriterlerine uygun olup olmadığını kontrol eder, nihayetinde proje seçimini yapar, Ödeme Kuruluşu ve potansiyel olarak faydalanacak kişiler (beneficiaries) arasındaki sözleşmeye dayalı ilişkileri yürütür. Ödeme Kuruluşlarının oluşturulması, ulusal mevzuatın doğrudan ödemeye ilişkin AB mevzuatına uyumunu sağlayacak, AB gereksinimlerine uyacak bir doğrudan ödeme mekanizması ve kurumsal yapısının meydana gelmesini kolaylaştıracaktır. Aynı şekilde, MDAÜ’lerde, Entegre İdare ve Kontrol Sistemi (The Integrated Administration and Control System -IACS-) kapsamındaki düzenlemelerin yapılmasını da hızlandıracaktır. IACS düzenlemeleri, tarımsal üreticilerin ve işletmelerin istatistiki kayıtlarının tutulması, tarımsal parsellerin tanımlanması, hayvanların kaydı için alfanumerik sistemlerin oluşturulması gibi konularla ilgilenmektedir.

Türkiye için örnek alınması gereken kurumların, MDAÜ’lerdeki Ödeme Kuruluşları olduğu söylenebilir. Özellikle de kırsal kalkınma işlevini üstlenecek olan Ödeme Kuruluşu için MDAÜ’lerdeki Ödeme Kuruluşları örnek alınabilir. SPARD Programı kapsamındaki kırsal kalkınma desteklerini yürüten Kırsal Kalkınma Ajansları (SAPARD Ajansları) üyelikle birlikte Ödeme Kuruluşuna dönüşmüştür.

Türkiye ve Hırvatistan gibi aday ülkeler için SAPARD, PHARE, ISPA ve CARDS programlarının bir benzeri olan IPA (Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı) Programı uygulanacaktır. IPA Programının beş bileşeninden birisi olan Kırsal Kalkınma Bileşeni (IPARD) bünyesinde faaliyet gösterecek olan IPARD Ajanslarının, SAPARD benzeri ajanslar olacağı göz önüne alınırsa, Türkiye’nin, son 8 üye ülke ile mevcut aday 2 ülkenin (Bulgaristan ve Romanya) tecrübelerinden faydalanması gerekliliği bir kez daha net şekilde görülecektir.

4.2.1 Polonya

Polonya’nın, son 10 yeni üye içerisinde Türkiye ile olan benzerliklerinden dolayı ayrı bir yeri vardır. Gerek nüfus yapısı, gerek çiftçi sayısının fazlalığı ve gerekse tarım arazilerinin alanları göz önüne alındığında Türkiye ile Polonya’nın tarım sektörlerinin benzeştiği söylenebilir.

Polonya; 2 milyon tarım işletmesi, ortalama 7-8 ha işletme büyüklüğü ve 29,6 milyon ton hububat üretimi (9,8 m ton buğday, 4,3 m ton çavdar, 3,5 m ton arpa, 1,4 m ton yulaf, 3,7 m ton tritikale, 2,3 m ton mısır) ile 10 yeni AB üyesi içerisinde tarımda önde gelen bir ülkedir. Ortalama buğday verimi ise dekar başına 350 kg’dır. Polonya’da kooperatifçiliğin gelişmemesinin ana nedeni eski komünist rejim zamanında diğer benzer ülkelerde tanınmayan bir uygulama olan, çok küçük çiftliklerin özel üretim yapmasına izin verilmesidir. Dolayısıyla serbest piyasa ekonomisine geçildiğinde çok sayıda küçük işletme ile sisteme dahil olmuşlardır. Ancak AB’ye tam üyelikten itibaren, AB’nin hububat alımlarına getirdiği minimum 80 ton uygulamasına ve müdahale alımlarında uygulanan sıkı kalite kriterlerine uyabilmek için çiftlikler birleşmiş veya diğer çiftçiler tarafından araziler satın alınarak ölçekler büyümüş ve ortalama işletme büyüklüğü 6 hektardan 8 hektara çıkmıştır.

Polonya’da 2 ayrı Ödeme Kuruluşu vardır. Adaylık sürecinde SAPARD Ajansı olarak çalışan ARMA (Tarımda Yeniden Yapılanma ve Modernizasyon Kuruluşu), üyelikle birlikte Ödeme Kuruluşuna dönüşmüş ve kırsal kalkınma desteklerinin yanı sıra balıkçılık destekleri, DGD ve ulusal kaynaklı ödemeleri de yürütmeye başlamıştır. Polonya Tarım Piyasaları Ajansı olan AMA (Agricultural Market Agency) da üyelikle birlikte müdahale alımlarından ve ihracat geri ödemelerinden sorumlu Ödeme Kuruluşu olarak akredite edilmiştir.

Şimdi bu çalışmanın aşağıdaki kısımlarında, iki ayrı Polonya Ödeme Kuruluşuna (AMA ve ARMA) ait detaylı bilgiler incelenecektir.

Tarım Piyasaları Kurumu (AMA) Başbakanlığa bağlı olan bir devlet kuruluşudur. 7 Haziran 1990 tarihli kanun ile kurulan AMA’nın başkanı, Tarım ve Kırsal Kalkınma Bakanlığı ile Maliye Bakanlığı’nın görüşleri alınarak Başbakan tarafından atanmaktadır. AMA, Ödeme Kuruluşu olarak görevini tam yerine getirmek için 1999 yılından itibaren PHARE programları desteğiyle, hazırlıklara başlamıştır. 2001 yılında AMA, Polonya’daki iki ödeme kurumundan birisi olarak belirlenmiştir. Maliye Bakanlığının 19 Nisan 2004 tarihli Tüzüğü ile AMA, Ödeme Kuruluşu olarak akredite edilmiştir121. Aşağıda AMA’nın (ARR; Agencja Rynku Rolnego) organizasyon şeması yer almaktadır122.

121 _{TMO-APK, a.g.e.}

Şekil – 8. Polonya Tarım Piyasası Kurumunun (AMA) Organizasyon Şeması

5