Yasal Mahkeme

Kanunî mahkeme tabirinden “olağan mahkemeleri” anlamak gerekir. Ka- nun ile kurulan mahkemeler her zaman olağan mahkeme sayılmayabilir. Zira Konusu suç teşkil eden eylem işlendikten sonra kurulan ve bu eylemi işleyenleri yargılayan olağanüstü mahkemeler de kanun ile kurulabilirler. Bu çerçevede bir mahkemenin olağan (kanunî) sayılabilmesi için suçtan önce kurulmuş olması ve sadece kuruluşundan sonra işlenen suçların faillerini yargılaması gerekmekte- dir.276

Anayasamız, bu ilkeyi; 37. maddesinde; “Hiç kimse kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz, bir kimseyi kanunen tâbi oldu-

274 _{BAŞLAR, Kemal, Türk Mahkeme Kararlarında Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa}

Konseyi Yayınları, Şen Matbaa, Ankara 2008, s.9-16.

275 _{KALAĞAN, Gökhan, “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşmeye}

Göre Adil Yargılamada Sanığın Hakları”, Terazi Aylık Hukuk Dergisi, Y. 2, S.8. Nisan 2007, s.104.

276 _{DONAY, Süheyl, İnsan Hakları Açısından Sanığın Hakları ve Türk Hukuku, Fakülteler}

Matbaası, İstanbul 1992, s.73; YILDIRIM, Gökçe, “Adil Yargılanma Hakkı (AİHS Mad- de 6), Adalet Dergisi, S.19, Mayıs 2004, s.80.

ğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisi- ne sahip olağanüstü merciler kurulamaz” ve 142. maddesinde “Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir” şeklindeki düzenlemelerle benimsemiştir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, mahkeme kanunla kurulmalı, yürütme organı ile taraflardan bağımsız olmalı, muhakeme hukuku kurallarına göre yargılama yapmalı ve verdiği kararlar gerektiğinde devlet gücüyle yerine getirilebilmelidir. Sadece görüş serdeyleyen bir makam mahkeme olarak nitelen- dirilemez.277 Bir başka anlatımla, karar veren organın yargısal rol üstlenmesi, dava konusu olayla ilgili sadece görüş ya da tavsiye kararı vermekten ziyade hem maddî, hem de hukukî açıdan inceleme yetkisine sahip bulunması278, görevi dâ- hilindeki konularda mevzuatın belirlediği usul çerçevesinde, gerektiğinde devle- tin zor kullanma yetkisini kullanarak bağlayıcı kararlar verme yetkisini haiz ol- ması279 gerekmektedir.

Buradaki kanun tabiri, hukuk sisteminin yasama yetkisini haiz olağan ya- sama organından sadır olmayı ifade eder.280 Yasama organı yerine yürütme or- ganı tarafından kurulan mahkemeler, suç işlendikten sonra kurulan mahkemeler, belli bir zaman diliminde belli şartlar dâhilinde görev yapan mahkemeler, vatan- daşlar arasında ideolojik, dinî ve etnik farklılıkları göz önünde tutarak yargılama

277 _{Benthem/Avusturya, 22.05.1984, A. 78, GÖLCÜKLÜ - GÖZÜBÜYÜK, s.280;}

CENTEL, Nur, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine Göre Mahkemelerin Bağımsızlığı ile Tarafsızlığı ve Türk Hukuku”, Prof. Dr. Nurullah Kunter’e Armağan, İÜHFY, İstanbul 1998, s.46.

278 _{Belilos/İsviçre davası, 29.04.1988, Seri A No: 132; Colozza/İtalya davası, 12.02.1985,}

Seri A No: 89; Gradinger/Avusturya davası, 23.10.1995, Seri A No: 328-C, GÖLCÜKLÜ – GÖZÜBÜYÜK, s.280; HARRIS, D.J. – BOYLE, M.O. – WARBRICK, C., Law of the European Convention on Human Rights, Butterworths, London, Dublin, Edinburgh, 1995, s.231; GÖLCÜKLÜ, Feyyaz, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde ‘Adil Yargılanma’”, AÜSBFD, C.49, N:1-2, Ocak – Haziran 1994, s.210.

279 _{Sramek/Avusturya davası, 22.10.1984, Seri A No: 84, Belilos/İsviçre davası, 29.04.1988,}

Seri A No: 132, GÖZLÜGÖL, s.178; STARMER, Keir, Europan Human Rigts Law, Le- gal Action Group Press, London 2000, s.367; VAN DIJK, P. – VAN HOOF, G.J.H, Theory and Practise of the European Convention on Human Rights, Kluwer Law International Press, Hague, London, Boston 1998, s.451.

280 _{PESİC, Jelena – LESNİE, Vanessa, What is a Fair Trial, A Basic Guide to Legal Standarts}

and Practice, Lawyers Committee for Human Rights March 2000, s.14, http://www.humanrightsfirst.org/pubs/descriptions/fair_trial.pdf. (20.06.2007)

yapan mahkemeler, kanun yolu öngörülmemiş veya çok hızlı yargılama usulüne sahip mahkemeler doktrinde olağanüstü nitelikte kabul edilmiştir.281

Olağanüstü mahkemeler ile özel ve uzmanlık mahkemelerini birbirinden ayırmak gerekmektedir. Hemen belirtmek gerekir ki, doğal hâkim ilkesi ile ya- saklanan; olağanüstü, ad hoc (bir defaya muayyen bir hadiseye münhasır), mutad dışı, ex post facto (makabiline şamil) ve özel bir maksada mahsus mahkemelerdir ve bunlar, “uzmanlık yargılama yetkisi” ile karıştırılmamalıdır.282 Olağanüstü dönemlerde kurulan sıkıyönetim mahkemeleri283 ile kadastro, tüketici, iş, çocuk mahkemeleri özel ve uzmanlık mahkemesidir.284 cezaevi disiplin kurulu285, mes- lekî disiplin kurulları286, toprak komisyonları287, taşınmaz satışını onaylamayan Tapu Bölge Kurulu288, hakem heyetleri… gibi birçok organ kanunla kurulmuş mahkeme sayılmıştır.289 Öte yandan, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Ba- kan’ın temyiz mahkemesindeki yargılaması sırasında, aynı sıfatı taşımayan suç ortağı diğer sanıkların bu mahkemede yargılanmasını yasal mahkeme ilkesinin ihlali olarak değerlendirmiştir.290

Mahkemenin olağan yargı içinde yer alan klasik bir mahkeme olması zo- runlu değildir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 6/1. maddesi açısından önem

281 _{DONAY, s.74.}

282 _{ZEITUNE, José, International Commission of Jurists, “International Principles on the}

Independence and Accountability of Judges, Lawyers and Prosecutors, A Practitioners Guide”, Practitioners Guide Series No.1, Geneva Switzerland 2004, s.7, http://www.mafhoum.com/press7/230S24.pdf. (20.04.2008)

283 _{Anayasa Mahkemesi’nin 16.02.1972 tarih ve 1971/31 E., 1972/5 sayılı kararı, DUMAN,}

s.211; karşı görüş için bkz. Arı/Türkiye davası, 25.09.2001, 29281/95, TEZCAN, Durmuş – ERDEM, Mustafa Ruhan – SANCAKDAR, Oğuz, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayınları, Ankara Açık Cezaevi Matbaası, Ankara 2004, s.206.

284 _{DONAY, s.74; ÇELİK, s.55.}

285 _{Campbell-Fell/İngiltere davası, 28.06.1984, 7819/77, DOĞRU Osman, İnsan Hakları}

Avrupa Mahkemesi İçtihatları, C.1, 2. Baskı, Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003, s.722-763.

286 _{Le Compte-Van Leuven-De Meyere/Belçika davası, 23.06.1981, DOĞRU, (2003), s.415-}

419; Albert-Le Compte/Belçika davası, 10.02.1983, Seri A No: 58, DUTERTRE, Gilles, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatlarından Alıntılar, Avrupa Konseyi Yayınları, 2005, s.217.

287 _{Ringeisen/Avusturya davası, 16.07.1971, 2614/65, DOĞRU, (2003), s.84-93.}

288 _{Sramek/Avusturya davası, 22.10.1984, Seri A No: 84, Belilos/İsviçre davası, 29.04.1988,}

Seri A No: 132, GÖZLÜGÖL, s.178.

289 _{MOLE – HARBY, s.27; ÜNAL, Şeref, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, TBMM Kültür,}

Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları No:89, TBMM Basımevi, Ankara 2001, s.168-169.

arz eden, oluşumun maddî ve usulî güvenceleridir. Alt organ açısından alınan kararı, maddî açıdan bütün yönleriyle değerlendirme yetkisi, bir organın mahke- me niteliğini belirlemede esas ölçüttür.291

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi disiplin suçlarını yargılama görevinin meslek kuruluşlarının yargısal yetkili organlarına bırakılmasının, bu organların Sözleşmenin 6/1. fıkrasının gereklerine uyum sağlamaları ya da bu şekilde uyum sağlayamıyorlarsa sonradan tam yetkili ve anılan madde hükmünün öngördüğü güvenceleri sağlayan bir yargı organının denetimine tabii olması koşuluyla Söz- leşmeyi ihlal etmeyeceğine karar vermiştir.292

Anayasa Mahkemesi, olağanüstü yargı yerini, “bir kimseyi yasal olarak ta- bi olduğu mahkemeden başka bir mahkeme önüne çıkarma sonucu doğuran” yargı yetkisine sahip organ şeklinde tanımlamıştır.293

Avrupa İnsan Haklan Komisyonu, bir mahkemenin “kanunî mahkeme” sa- yılabilmesi için adaletin sağlanıp sağlanamadığına ölçütünü kabul etmekte ve adaletin tecellisini engellemeyecek kuruluş noksanlarını sözleşmeye aykırı bul- mamaktadır.294

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, “yasal mahkeme”den, mahke- melerin kuruluşunun, yetkilerinin ve yargılama yöntemlerinin, yargılanacak olaydan önce ve yasayla düzenlenmesi gereği anlaşılmalıdır.295

Uzmanlık mahkemelerinin mevcut olması genelde kabul edilmekte ve be- lirli konulara isnat ettirilmektedir. Bu kapsamda, terör suçları veya devlete karşı işlenmiş suçlar gibi bazı suç kategorilerine ilişkin özel mahkemeler kurulması da, yasaya dayandığı ve maddenin diğer şartlarını yerine getirdiği müddetçe ola- naklı sayılmaktadır. Buna göre, mahkemenin görevi ve kuruluş şekli kanunla be-

291 _{TEZCAN – ERDEM – SANCAKDAR, s.195,196.}

292 _{Albert-Le Compte/Belçika davası, 10.02.1983, Seri A No: 58, DUTERTRE, s.217.}

293 _{Anayasa Mahkemesi’nin 05.05.2004 tarih ve 2002/170 E. 2004/54 K. sayılı kararı,}

http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/IPTALITIRAZ/K2004/K2004-54.htm (06.06.2008)

294 _{DONAY, s.76.}

lirlendiği sürece, yer bakımından yetki tayinini yürütmenin yapması adil yargı- lama hakkını ihlal etmeyecektir.296

Öte yandan, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, kanunî mahkeme koşulunun sonucu olan doğal hâkim ilkesinin tesisi için mahkemelerin kuruluş ve yetkileri ile sahip olacakları yargılama usulü dava konusu olay gerçekleşme- den önce yasayla düzenlenmelidir. Böylece olağanüstü mahkemelerin oluşumu engellenerek adil yargılama gerçekleşmiş olacaktır.297