Yasal Düzenlemeler

Kalemi Mahsus’un açılışını izleyen süreçte istatistik çalışmaları için 17 Ocak 1880⁴⁹tarihli “İstatistik İdarelerine Dair Nizamname” çıkarılmıştır⁵⁰.

       44BOA.MKT.MHM, 347-28-H-09-Ş-1282.

45 Emrah Çetin, 1865 yılına ait bulduğu arşiv belgelerinde bir istatistik kaleminin kurulduğunu söylemektedir. 28 aralık 1865 tarihli belgeden de bahsetmektedir. Bkz. Emrah Çetin, İstatistiğin Kurumsal Tarihi: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e, Gece Kitaplığı, Birinci Basım, Ankara, 2017, s.106-107.

46 Mehmet Ö. Alkan, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Eğitim İstatistikleri, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, Ankara, 2000 s.130.

47 Mehmed Cavid, İhsâiyyât, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1325, s. 67-68. 48 Mehmed Cavid, age., s.68.

49Mehmed Cavid’in İhsaiyat adlı eserinde İstatistik Nizamnamesinden bahsederken “1296 senesi saferinin altıncı günü neşr idilen bir nizamname ile vilayet, liva, kaza merkezlerinde komisyon teşkil …” şeklinde ifade etmiştir. Ancak Nizamnamenin tarihi Düstur’da 4 Safer 1297 olarak geçmektedir. Ratip Yüceuluğ’da, Mehmed Cavid’in İhsaiyat kitabını kaynak göstermiş olmalı ki 1879 yılını

İstatistik İdarelerine Dair Nizamname, 7 maddeden müteşekkildir⁵¹. Kaza, liva ve vilayetlerde oluşturulan istatistik komisyonlarının kaza, liva ve vilayetlerde kimlerden oluşturulacağı birinci maddede ayrıntısıyla anlatılmaktadır.

İkinci madde de ise istatistik komisyonlarının çalışmalarında nasıl hareket edeceği üzerinde durulmaktadır. Ayrıca Ticaret Nezareti’nin, hazırlanacak cetvelleri neşr etme görevini de buradan görmek mümkündür.

Üçüncü madde İstanbul hakkındadır. İstanbul’daki üç beldenin Devair-i Belediye Heyetleri’nin istatistik komisyonları görevini üstlenmesi ve ne şekilde çalışacakları konusunu içermektedir. Dördüncü madde bütün devlet müesseselerinin hazırlayacakları istatistik cetvellerini tertip ve düzenlemesini içermektedir. Bütün cetveller Ticaret Nezaretinde toplanacaktır.

Beşinci Madde ise her sene mayıs ayının başlangıcından itibaren istatistik komisyonlarının yapacakları iş ve işlemler hakkındadır. Kaza ve nahiye komisyonlarının ne kadar zaman içerisinde cetvelleri gönderecekleri yazmaktadır. Altıncı madde, istatistik komisyonlarının sorumluluklarını yerine getirmedikleri takdirde uygulanacak cezai işlemlerden söz etmektedir. Maaş kesim ve görevden azl cezaları verileceği belirtilmektedir.

Son madde olan yedinci madde ise nahiye ve köylere gidecek memurların alacakları ücret ile ilgili bilgi vermektedir. Çalıştıkları iki ay için onbeş kuruş yevmiye verileceği yazmaktadır⁵².

Osmanlı Devleti’nde İstatistik İdarelerine Dair Nizamname hazırlanması, yasal bir zeminde istatistik çalışmalarının yapılması gerektiğini ve istatistik açısından zihinsel bir olgunluğa ulaşıldığını göstermektedir.

Ticaret Nezareti bünyesinde müstakil bir İstatistik kalemi oluşturulduğu görülmektedir. 1881 yılında ise Ceza İstatistikleri Nizamnamesi, 1891 yılında Hukuk ve Ticaret İstatistikleri Talimatnamesi çıkarıldı⁵³. İstatistik çalışmalarının dağınık olarak da olsa devam ettiği, ufak tefek istatistikler dışında fazla bir şey yapılamadığı, Mahmud Paşa’nın Nafia Nezareti görevindeyken, yine Ticaret Nezareti bünyesinde         vermektedir. Bkz.Düstur, Tertib 1, C4, s.672.; Mehmed Cavid, age, s.68; Ratip Yüceuluğ, age, s.15; Ratip Yüceuluğ, agm. S.304.

50Düstur, Tertib 1, C4, s.670-672.

51 Bu nizamnamenin bütün maddelerinden bahsedilmektedir. Bkz. Şamil Mutlu, agm.,s.128-129. 52 Düstur, Tertib 1, C4, s.670-672. 

53 Zafer Toprak, “Osmanlı Devleti'nde Sayısallaşma yada Çağdaş İstatistiğin Doğuşu”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara, 2000, s.98.

umumi istatistik tertibine başlandığı, 1897 yılına mahsus, umumi istatistik cedvelini 1900 tarihinde yayınladığı ifade edilmektedir⁵⁴. 1900-1905 arası yayımlanan Vital Cuinet'nin “La Turquie d'Asie. Statistique Descriptive et Resonnee de chaque province de l'Asie mineur” adlı eseri, geniş ölçüde devlet istatistiklerinden yararlanılarak hazırlanmıştır⁵⁵.

Fransa'da bulunan "İstatistik Merkez Komisyonu" adındaki heyeti takliden⁵⁶, Bâb-ı âlî'de bir "İstatistik Encümeni" teşkil edilmiştir. 29 Eylül 1891 tarihinde Babıâli İstatistik Encümeni Nizamnamesi yayınlanmıştır. Şurayı Devlet riyasetine verilen bu nizamname, 13 maddeden oluşmaktadır57.

Nizamname’nin 1.maddesinde, İstatistik Encümeninin kimlerden oluşacağından bahsedilmektedir. Şûrayı Devlet azasından üç zat ile Dâhiliye ve Hariciye Nezaretleri erkânından tayin olunan birer memurdan mürekkep olarak haftada bir gün ve icap ettiğinde daha ziyade günlerde Şûrayı Devlet’te içtima edecek ve bu encümen Şûrayı Devlet reisinin tahtı riyasetinde olup azadan biri riyaseti saniye vazifesini yürütecektir. Her sene tanzim olunacak devletin her kademesine ait istatistik cetvellerinin tanziminden neşr sürecine kadar akılcı ve faydalı bir sonuca ulaşmanın bu encümenin sorumluluğunda olduğu görülecektir⁵⁸.

İstatistik teşkilatının başlangıcını teşkil ettiği “Bu komisyon nezaretce İstatistik Teşkilatının bidayetidir.” dipnotuyla İstatistik komisyonugörevlileri ve çalışma zamanları anlatılmaktadır:

"Maarif Nazın Münif Paşa'nm taht-ı riyasetinde olarak ilmi ve edebi ve sanayi istatistikleri tanzimi zımnında azası Cemiyet-i Rusumiye Reisi Portakal Mikail Efendi, Matbuat Müdürü Mehmed Efendi, Matbuat-ı Ecnebiye Serhalifesi Panciri Efendiden ibaret olmak ve haftada iki defa akdi içtima etmek üzere bairade-i seniye daire-i maarifde bir komisyon teşkil kılınmıştır.”59

54Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin 1313 Senesine Mahsus İstatistik-i Umumisi, Âlem Matbaası ve Ahmed İhsan ve Şürekası, İstanbul, 1316.

55“Ticaret Nezaretinde bir kalemi mahsus küşad olunmuşdur. Maamafih bu da devam edememişdir.” Bkz. Mehmed Cavid, age, s.68.

56 Şamil Mutlu, agm, s.129.

57Düstur, Tertib 1, C6, s.1105-1107.  58Düstur, Tertib 1, C6, s.1105.

59Mahmud Cevad İbn-i Eşşeyh Nafi; Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1338, s.255; Mehmet Ö. Alkan, age, s.134; Türkiye Cumhuriyeti Maarif Nezareti 1339-1340 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, Maarif Vekaleti İhsaiyat Müdüriyeti Tarafından Neşr Edilmiştir., İstanbul, Matbaa-i Amire, 1341, s.1.

Meşrutiyetten sonra bir takım yasal düzenlemelere gidilmiştir. 3 Kasım 1911’de Ticaret ve Nafia Nezareti’ne bağlı olan Sanayi, Ticaret ve İstatistik Müdürüyetlerinin Ziraat, Orman ve Maden Nezareti’ne bağlanmasıyla ilgili bir kanun yayınlanmıştır. 8 Şubat 1914’de de Bab-ı Fetvada Dosya ve İstatistik Kalemi namıyla bir kalemin teşkili hakkında bir kanun çıkmıştır.

Osmanlı Devleti’nin merkezi bir sistemde istatistikleri yürütmek için 18 Mart 1918 tarihinde doğrudan sadarete bağlı, sadrazam ve maliye nazırının sorumluluğunda “İstatistik Müdiriyyet-i Umumiyyesi’nin Teşkili Hakkında Kanun” çıkarılmıştır. Bir genel müdür, bir müdür yardımcısı, kalem müdürü, üç istatistik memuru ve bir evrak memurundan oluşan yedi kişilik bir müdüriyet olarak kurulmuştur. Bu kanun beş maddeden oluşmuştur. Bu kanunun uygulanmasında, özellikle diğer nezaretlerle ilişkinin sağlıklı yürütülmesinde çıkabilecek sorunları çözücü bir nizamname yayınlanmıştır. 1 Ağustos 1918’de “İstatistik Müdiriyyet-i Umumiyyesinin Vezaifine ve Devairdeki İstatistik Kalemleriyle Münasebetine Dair Nizamname” adıyla, onbir maddelik bir nizamname olarak yürürlüğe girmiştir.

İstatistik Müdiriyyet-i Umumiyyesi varlığını kısa sürdürebilmiştir. 5 Temmuz 1919’da “Daire-i Sadaret’de Müteşekkil İstatistik Müdiriyyet-i Umumiyyesi’nin İlgasi Hakkında Kararname” adıyla yayınlanan kararname ile lağv edilmiştir⁶⁰.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti ise kuruluş aşamasında Osmanlı Devleti’nin istatistik çalışmalarının devamlılığı doğrultusunda 11 Ağustos 1923’de “Türkiye İstatistik Müdiriyyeti Umumiyesi Nizamname Layihası” yayınlayarak başladığı çalışmalarını, 25 Nisan 1926’da bir talimatname ile Merkezi İstatistik Dairesini teşkil ederek, günümüze kadar uzanan çalışmalara süreklilik kazandırmıştır⁶¹.

1.3.2. Resmi İstatistik Yayınları