Ortaöğretim Kurumları İstatistik Verilerinin Kaynağı

Maarif-i Umumiye Nezareti’nin, ortaöğretim kurumları olan darulmualliminler, sultaniler, idadiler ve özel ortaöğretim kurumlarının istatistikî verilerini toplarken pratik ve işlevsel cetveller kullandığı görülmektedir. Okullardaki yönetici ve öğretmenlerin doldurmaları gereken tablolar, gerekli açıklamalarla anlaşılması kolay hale getirilmiştir. Mecmuada ortaöğretim kurumları ile ilgili levhalarda da yer alan ayrıntılı verilerin tek bir cetvelde istendiğibirçok arşiv belgesinden anlaşılmaktadır. 1912-1913 ders yılına ait bir istatistik cetvelinin başlığı       

2331328-1329 M.U.N.İhs.M. s.9.  2341328-1329M.U.N.İhs.M.s.10-39. 

şu şekildedir; “13281329 Maarifi Umumiyye Nezareti – İhsaiyat Müdiriyeti -Darulmualliminler ile Mekatib-i Taliyeye Mahsusdur”²³⁵. Bu başlık, cetvelin bütün ortaöğretim kurumlarında doldurulması istenen standart bir cetvel olduğunu göstermektedir.

İstatistik cetvelinde bulunan sütun ve satır başlıklarının, hangi amaç için veri istenildiğini açık ve anlaşılır ifadelerle göstermesi, maarif teşkilatında istatistik normlarına sahip bir anlayışın oluştuğunu göstermesi bakımından manidardır.

Örnek olarak ele aldığımız istatistik cetveli, Darüşşafakat’ül İslamiye’ye ait cetveldir236. Darüşşafaka hakkında 1912-1913 ders yılı İhsaiyat Mecmuası’nda hiçbir istatistik verisinin olmaması da ilginçtir²³⁷.

Ortaöğretim kurumları için istatistik cetveli, mektebin ismi ile başlamaktadır. Daha sonra öğrencilerin yatılı veya gündüzlü olarak hangi cemaate mensup olduğu ile ilgili veriler istenmektedir. Müslim, Rum, Ermeni, Musevi ve Milel-i muhtelife başlıklarıyla hangi cemaat ile ilgili veri istendiğini de görmek mümkündür. Bu veriler de şu başlıklarla istenmektedir:

       235BOA.MF.İST.14-039,040-1332-Ca-11.

236Darüşşafaka tarihi için bkz. https://www.darussafaka.org/hakkimizda/cemiyet/tarihce, 26.03.2019, 16.03; Nuri Güçtekin, İstanbul’daki Müslim Özel Mektepleri(1873-1922), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013, s.98-104. 2371910-1911 ders yılına ait veriler, Darüşşafaka hakkında genel bilgilerle 1323-1324 kısmen 1325-1326 İstatistik Mecmuasında yer almıştır. 1329-1330 ders yılına ait İhsaiyat Mecmuasınında da sadece istatistik olarak mevcuttur. Elimizde arşiv belgesindeki veriler, aradaki eksikliği tamamlar niteliktedir. 1328-1329 ders yılı İhsaiyat Mecmuasında ise yer almamaktadır. Mecmuanın hazırlanma evresinden sonra cetvelin nezarete ulaşmış olması olasıdır. Bu cetvelin varlığı buna delil olabilir. bkz. 1323-1324 kısmen 1325-1326 İst.M. s.28-30; 1328-1329 M.U.N.İhs.M; 1329-1330 M.U.N.İhs.M.,s.71.

Tablo 15. Ortaöğretim Kurumlarının Doldurdukları İstatistik Cetvelinde İstenen

Öğrenci Verileri Sıra İstenen Veri Başlığı

1 Sene-i Dersiye-i Sabıkadan Müdavim 2 Sene-i Dersiye Zarfında Kayd İdilen 3 Yekün

4 Mektebi Terk İdenler

5 Sene-i Dersiye Zarfında Talebe 6 Ücretli Talebe

7 Nezaretce Ücretsiz Talebe 8 Vilayetce Ücretsiz Talebe 9 İbka İdilenler

10 Terfi Sınıf İdenler 11 Şahadetname Alanlar

Tablo 15’deki başlıklar, İhsaiyat Mecmuası’nda ortaöğretim kurumlarında okuyan öğrenciler ile ilgili açıklanan veri başlıklarıyla da örtüşen başlıklardır.

Cetvelin devamında okulu terk eden öğrencilerin “Esbabı terki” ile ilgili veriler istenmektedir. “Hastalık, Vefat, İhraç, Nakil ve Esbab saire” başlıkları terk sebepleri olarak gösterilmiştir.

Öğrencilerin sınıflara taksimatı ve imtihan-ı umumi neticeleri, oniki sınıf üzerinden istenmiştir. En uzun eğitim süresi olan sultanilere göre hazırlandığı görülmektedir²³⁸. Bu veriler de dört başlık altında istenmiştir ki bu başlıklar; Sene-i Dersiye Zarfından Talebe, Terfi Sınıf İdenler, Bad’el ikmal idenler, İbka idenler’dir.

Öğrenci velilerinin meslek sınıfları ile ilgili verilerde cetvelin devamında yer almaktadır.

238 1913 yılında Mekatib-i Sultaniye Talimatnamesi yayınlanmıştır. Bu talimartnameye göre sultani programları 12 yıldır. İlk beş yılı Kısmı Evvelî, Yedi yılı ise Kısmı Talî olarak ifade edilmektedir. Kısmı Talî iki devreye ayrılıyor. Devre-i Ulâ dört yıl olarak ilk devresi, Devre-i Sanî üç yıl ikinci devresi olarak geçmektedir. Bkz. Mustafa Ergün, II.Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yayınları, Ankara, 1996, s.325.

Tablo 16. Ortaöğretim Kurumları İstatistik Cetvelinde Veri İstenen Öğrenci Velisi

Meslek Sınıfları²³⁹

Ulemadan Tüccardan Sınıf Ruhaniyeden Sanatkaraneden

Memurinden Ziraatten Mesalik-i Fenniye Erbabından Sunuf Saireden

İstatistik cetvelinin devamında “Memurin, Muallimin ve Müstahdemin”, ”Mualliminin Seneleri”, “Heyeti İdare ve Talimiyenin Maaşatı”, “Mualliminin Seneleri”, “Mualliminin Menşeileri”ve “Mualliminin Tedris Etdikleri Dürus İtibariyle Mikdarı” başlıkları ile çalışanlar istatistiği üzerine veri istenmektedir. Öğretmenlerin yaşları; 20-25, 25-30, 30-40, 40-50, 50 ila 65 ysş aralıklarına göre istenmektedir. Öğretmen maaşları ise; 500’den az,500-1000, 1000-1500, 1500-2000 ve 2000-3000 kuruş maaş aralığında veri olarak istenmektedir.

Öğretmenlerin hangi okuldan mezun oldukları ile ilgili olabilecek okul isimleri verilmiştir. Bu okul isimleri ise şunlardır:

Tablo 17. Ortaöğretim Kurumları İstatistik Cetvelinde Öğretmenlerin Menşeileri ile

İlgili Veri İstenen Okul İsimleri²⁴⁰ 1 Mekatib-i Aliyeden Mezun

2 Darulmuallimini Aliyeden Mezun 3 Darulmuallimini İbtidaiyeden Mezun 4 Mekatib-i Sultani ve İdadiden Mezun 5 Mekatib-i Saireden Mezun

Öğretmenlerin girdikleri dersler ile ilgili verileri 20 farklı ders üzerinden istenmiştir. Buradan da ders cetvellerinin içeriği hakkında da bir fikre varılabilinir. Branşlar bazında da öğretmen mevcudiyetinin görülmesi de önemlidir. Öğretmenlerin girdikleri derslerin miktarı için belirlenmiş dersler şunlardır:

       239BOA.MF.İST.14-039,040-H-11-Ca-1332.  240BOA.MF.İST.14-040-H-11-Ca-1332. 

Tablo 18. Ortaöğretim Kurumları İstatistik Cetvelinde Veri İstenen Öğretmenlerin

Girdikleri Derslerin Listesi²⁴¹ Sunuf İbtidaiye Muallimini Almanca ve İngilizce

Ulum-ı Diniyye ve Fıkhiyye ^{Malumatı Medeniye, Ahlakiye ve} _Hukukiye Türkçe ve Kitabet Dürus Eşya

Edebiyat, Mantık, Felsefe Ziraat

Ulum-ı Riyaziye Malumat-ı Sanayii Ulum-ı Tabiiye ve Sıhhiye ve

Hakimiye ^{Malumatı Ticariye ve Usul-i Defteri}

Tarih ve Coğrafya Fenni Terbiye

Arabi Resim, Resm-i Hattı, Hüsn-i Hat

Farisi Gina (Musikî)

Fransızca Terbiye-i Bedeniye

Cetvel “Tahsisatı Senevîye” başlığı ile devam etmektedir. Yıllık tahsisatı üç alt başlıkla istemektedir. “Maaşat”, “Masarafat” ve “Yekün” olarak belirlenmiştir.

İstatistik cetvelinin son dört başlığı ise “Mektebin Nev'i, Resmi, Hususi, Leyli, Nehari Olduğu”, “Mektebin Tarihi Tesisi ve Küşadı”, “Mekteb binasının cihet-i aidiyeti ve kıymeti ve icare-i seneviyesi”ve “Mülahazat”dır.

İstatistik cetvelinin altında “İhtar” başlığıyla 8 maddede cetvelin nasıl doldurulacağı ile ilgili geniş açıklamalar mevcuttur²⁴².