3.3. Ortaöğretim
3.3.5. Özel Ortaöğretim Kurumları
3.3.5.2. Özel Ortaöğretim Kurumları Tahsisatı ve Bina Durumları
Levha 31 özel ortaöğretim okullarının sarfiyatı hakkındadır. Ayrıca okul binalarının kıymeti, cihet aidiyeti, tarihi tesisi ve küşadı başlıklarıyla istatistikî veriler gösterilmiştir. Özel ortaöğretim okullarında 4.884.818 kuruş maaş, 2.872.731 kuruş masrafatı olduğu, toplamda ise 8.091.916 kuruşa denk geldiğini görmekteyiz. Özel Ortaöğretim Okullarının sarfiyatı hakkında malumat alınamayan 3 mektep vardır. Bu okullar; Şam İttihad-ı Terakki Ticaret İdadisi, Adapazarı Ermeni Protestan İnas İdadisi ve Bağçecik Amerikan İdadisidir.
Alman Uber Real Şule’ye ait sarfiyat, açıklama satırında mark ile gösterilmiştir. Alman Uber Real Şule, 224.539 mark Sarfiyatı Seneviyye’ye sahiptir. 1914 mark kuruna göre 1.217.014 kuruşa denk gelmektedir. Mayıs 1913-Temmuz 1914 döneminde enflasyonun düşük seyretmesinden dolayı 1913 yılındaki bu meblağa yakın bir sarfiyata sahip olması mümkündür. Alman Uber Real Şule, sarfiyatı en yüksek özel ortaöğretim okuludur355.
Avusturya Sen Jorj Mektebi ile ilgili sarfiyat açıklama sütununda Osmanlı lirası ile gösterilmiştir. 4.800 Osmanlı Lirası olarak gösterilen meblağ, 480.000 kuruşa denk gelmektedir. Bağdat Alliance İsraelite İdadisi açıklama sütununda maaşlar ve masraflar beraber gösterilmiştir.
En yüksek “Maaşat” ödemesi Adapazarı Ermeni Merkez İdadisi’nde yapılmıştır. 870.000 kuruş tutarındadır. En düşük maaş ödemesi ise Kudsi Şerif Mary
3541328-1329M.U.N.İhs.M.s.34.
355Yılmaz Öztuna, “Osmanlı Türkiyesinde Enflasyon”, Tarih ve Medeniyet, 5.Sayı, İstanbul, 1994, s.75-77.
Dimteri İdadisi’nde 2.500 kuruş olarak gerçekleşmiştir. Özel ortaöğretim okulları, ortalama 97.696,36 kuruşluk maaş ödemesi ygerçekleştirmiştir356.
En yüksek “Masaraf-ı Seneviyye”si çıkan okul, Harput Amerikan Zükur Fırat İdadisi’dir. 333.000 kuruşluk masraflarını, 268.348 kuruşla Hadika-i Meşveret İdadisi takip etmiştir. 500 kuruş masrafla en düşük masrafı olan okul ise Bolu Mesropyan İdadisi’dir. Özel Ortaöğretim Okullarının, ortalama 57.454,62 kuruşluk yıllık masrafları çıkmıştır.
En yüksek “Sarfiyat-ı Seneviyye”, Adapazarı Ermeni Merkez İdadisi’ne aittir. 900.000 kuruştur. En düşük yıllık sarfiyat ise Kudsi Şerif Mary Dimteri İdadisinde 3.500 kuruş olarak gerçekleşmiştir. Özel ortaöğretim okulları, ortalama 161.838,32 kuruşluk yıllık sarfiyatları çıkmıştır.
Özel ortaöğretim okullarının binalarının kıymeti hakkında 25 okul bilgisi mevcuttur. Bu 25 okul binası 5.426.000 kuruş değerindedir. Ortalama 217.040 kuruş kıymetinde olan okul binalarının en değerlisi, Bolu Mesropyan İdadi binasıdır. 800.000 kuruşluk değeri ile öne çıkan Bolu Mesropyan İdadi binasını, Nasra Rus Darulmualimini binası 600.000 kuruş ile takip etmektedir. Toplam 5 okul binası 500.000 kuruş değerinin üzerindedir. 12 okul binası 100.000-500.000 kuruş aralığında değere sahiptir. 8 okul binasının değeri 100.000 kuruştan daha düşüktür. Mamuratülaziz Mezrada Katolik Lusovariçyan İnas İdadisi ve İzmit Ermeşe Ruhban Mektebi binası 30.000 kuruş ile en kıymeti düşükler olarak göze çarpmaktadır.
“Cihet aidiyeti” sütun başlığı altında, özel ortaöğretim okullarının kime ya da nereye ait olduğu gösterilmektedir. Sadece 17 okul hakkında bilgi vardır. 1329-1330 ders yılına ait İhsaiyat Mecmuasında diğer okullardan 36 adedi hakkındaki bilgilere de ulaşabilmek mümkündür. Sadece Merzifon Mohakyan, Samsun Rum Zükur ve Bafra Rum Zükur İdadilerinin aidiyetleri hakkında bilgi yoktur. 16 okul şahıslara, 37 okul çeşitli kuruluşlara aittir. Nasra Rus Darulmuallimini, 1328-1329 İhsaiyat Mecmuası’nda “ahaliye”, 1329-1330 ihsaiyat mecmuasında “eşhasa” olarak aidiyeti ifade edilmiştir. Suriye El Osmaniye lede’l-Meşkiye İdadisi’nde ise 1328-1329 Ders Yılı İhsaiyat Mecmuasına göre “evkafa”, 1328-1329-1330 ders yılı İhsaiyat
3561328-1329M.U.N.İhs.M.s.35.
Mecmuası’nda “eşhasa” olarak aidiyet ifade edilmiştir. İki mecmuada bulunan aidiyete dair bilgiler genel olarak tutarlılık göstermektedir357.
Müslim 10 özel ortaöğretim okulunun 8’i şahıslara, 1’i evkafa, 1’i müslime şeklinde dağılmıştır. Rum 10 özel ortaöğretim okulunun ise 2’si şahıslara, 3’ü rum cemaatine, 1’i Kudüs patrikhanesine, 1’i kiliseye ve 1’i mektep müdürlüğüne aittir. 2 mektebin aidiyeti hakkında bilgi mevcut değildir. Ermeni 21 özel ortaöğretim okulunun ise 3’ü şahıslara, 6’sı kilise vakfına, 6’sı ermeni cemaatine, 1’i Mihitarist Manastırına, 2’si ermeni kilisesine, 1’i ermeni protestan cemaatine, 1’i patrikhaneye aittir. 1 okulun aidiyeti hakkında bilgi mevcut değildir. Musevi 4 okulun 2’si şahıslara, 1’i musevi mektebine ve 1’i musevi cemaatine aittir.
Amerikan okullarının 2’si Amerikan Büro Heyetine, 2’si Amerikan Protestan Cemiyetine, 2‘si Amerikan mektebine ve 1’i Amerika’ya aittir. Alman Uber Real Şule, Alman devletine aittir358. Avusturya Sen Jorj Mektebi Avusturya Devletine aittir359. Süryani Katolik İdadisi vakfa, Keldani Katolik İdadisi Keldani Patrikliğine aittir360.
Özel ortaöğretim okullarının tarihi tesisi ve küşadı ile ilgili 46 okul hakkında tarih verilmiştir. 6 okulun tarihi ile bilgiler, 1329-1330 ders yılına ait İhsaiyat Mecmuası’nda tespit edildi361. 4 okul tarihi ile ilgili bir bilgi yoktur. 10 okulun tarihi miladi olarak verilmişken, 42 okulun tarihi rumî ya da hicrî olarak verilmiştir.
Müslim özel ortaöğretim okulları, diğer cemaatlere göre daha geç açılmaya başlamıştır. Mecmuaya göre Mekteb-i Tefeyyüz İdadisi 1896’da açılarak, ilk Müslim
3571329-1330M.U.N.İhs.M.s.70.
358 Almanya’nın misyonerlik çalışmaları doğrultusunda Osmanlı Devleti bünyesinde 1914 yılı itibariyle 23 adet okulu vardı. Bu okullarda 3000 öğrenci okumaktaydı. Bkz. Mustafa Ergün, age., s..528,532-533.
3591329-1330M.U.N.İhs.M.s.70. 3601328-1329M.U.N.İhs.M.s.35. 3611329-1330M.U.N.İhs.M.s.70-71.
özel ortaöğretim okulu özelliğini taşımaktadır362. Bir sene sonra 1897’de Menba-i Füyuzat İdadisidir363. Diğer Müslim okullar 1900’den sonraki yıllarda açılmıştır364. Kendrigon Partanoguyan İdadisi 1830 gibi eski bir tarihe denk gelen bir Rum okuludur. Aydın Aroni İdadisi 1853365, Kudsi Şerif Mary Dimteri İdadisi 1855 tarihlidir. Diğer rum okulları 1881 ve sonrası tarihlidir. 1 adet bulunan Rum Ortadoks Nasra Rus Darulmuallimini 1886 tarihlidir.
Ermeni okulları arasında en eski tarihli okul, Aydın Mesropyan İdadisi366 için 1785 tarihi yazmaktadır. Adapazarı Ermeşe Ruhban Mektebi 1815 tarihini, İstanbul Ermeni Katolik Mihitarist İdadisi 1830 tarihini göstermektedir. Diğer Ermeni Okulları 1860 sonrasına tarihlenmektedir.
Musevi 4 okuldan en eskisi Bağdad Alliance İsraelite İdadisi’dir367. 1865 tarihlidir. Diğer 3 okul 1902 ve sonrası tarihlenmektedir.
Amerikan okullarına bakıldığında 1857-1890 tarih aralığında açıldıklarını görmek mümkündür. 7 okulun en eskileri Harputta 1857’de açılan Amerikan Zükur ve İnas Fırat İdadileridir368.
Alman Uber Real Şule 1869 tarihli, Musul Keldani Katolik İdadisi 1893 tarihli, Musul Süryani Katolik İdadisi 1909 tarihlidir. Avusturya Sen Jorj Mektebi’nin tarihi yazmamaktadır369.
362 29 Haziran 1873 tarihinde ”yoksul ve yetim müslüman çocukların eğitim almasını sağlamak” amacıyla açılan Darüşşafakat’ül İslamiye günümüze kadar Türk Eğitimine kesintisiz olarak katkıda bulunan ilk Müslim Özel Mektebi’dir. Darüşşafaka hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Nuri Güçtekin, İstanbul’daki Müslim Özel Mektepleri (1873-1922), İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013, s.98-104.
363 16 Eylül 1897 tarihinde İşkodralı Mahmud Nedim Efendi tarafından açılmıştır. Bkz. Halil Özeçoğlu, agtez, s.102.
3641328-1329 M.U.N.İhs.M. s.35.
365 Nikolaos Aronis tarafından kuruldu. Açılış tarihi, 1857 olarak geçmektedir. Okulun açılış tarihini Mihail 1854 olarak vermektedir. Bkz. Halil Özeçoğlu, agtez, s.169.
366 1799 tarihinde kurulduğunu Rauf Beyru söylemektedir. Bkz. Halil Özeçoğlu, agtez, s.207.
367 Musevilerin Osmanlı Devleti bünyesinde eğitimde ilerlemelerinde 1860’da Paris’te kurulan “Alliance İsraelite Universelle” denilen yahudi örgütünün payı büyüktür. Eğitim dili Fransızca’ydı. Bu okulların çoğu sanayi, ticaret ve ziraat eğitimine ağırlık vermişti. Osmanlı topraklarında 60’dan fazla Alyans israelite okulu açılmıştır. Mecmuada sadece Bağdat’taki okulla ilgili bilgiler mevcuttur. Bkz. Mustafa Ergün, age., s.513-514.
368 Özgür Yıldız, Harput Amerikan Koleji, 1878’de Ermeni Koleji olarak açılmış olduğunu ve 16 Şubat 1888 tarihinde, yakınında akan Fırat nehrine izafeten “Fırat Koleji” adını aldığını ifade etmektedir. Burayı bitiren öğrencilerin Beyrut’ta tıp ve eczacılık eğitimi almaya gittiklerini söylemiştir. Bkz.Özgür Yıldız, age., s.216-218.
369 1882 tarihinde kurulmuştur. Bkz. http://www.sg.k12.tr/okul-hakkinda/tarihce/?L=1, 03.04.2019, 16.51.